AKTÜEL SÜT SIĞIRCILIK İŞLETMELERİNDE EKONOMİK AÇIDAN SÜRÜ SAĞLIĞI VE HASTALIK YÖNETİMİ

Transkript

1 AKTÜEL Cengiz YALÇIN* SÜT SIĞIRCILIK İŞLETMELERİNDE EKONOMİK AÇIDAN SÜRÜ SAĞLIĞI VE HASTALIK YÖNETİMİ Modern süt sığırcılık işletmeleri düşük kar marjıyla çalışmakta olup, birim üretim maliyetlerinin kontrol altında tutulması ve üretilen ürünlerin en uygun fiyatla satılması işletmenin başarısı açısından en önemli unsurlardır. Modern süt sığırcılık işletmeleri düşük kar marjıyla çalışmakta olup, birim üretim maliyetlerinin kontrol altında tutulması ve üretilen ürünlerin en uygun fiyatla satılması işletmenin başarısı açısından en önemli unsurlardır. Süt sığırcılığında üretim maliyetleri ve işletme karlılığı ile hastalıklar ve hastalıklarla direkt ilişkisi olan fertilite problemleri arasında yakın bir ilişki söz konusudur. Örneğin, Dijkhuizen ve ark. (1991) Hollanda süt sığırcılık işletmelerinde yaptıkları bir araştırmada endemik olarak seyreden hayvan hastalıkları ve fertilite problemlerinden kaynaklanan ortalama kaybı 167 ABD$/inek/yıl olarak hesaplanmış ve bunun orta ölçekli bir süt sığırcılık işletmesinin brüt üretim değerinin %10 unu teşkil ettiğini bildirmiştir. Benzer şekilde, Yalçın ve ark. (2006a) da süt üretim potansiyeli açısından Türkiye nin 3 önemli ili olan Burdur, Konya ve Kırklareli illerinde yaptığı araştırmalarda 5 önemli endemik hastalıktan (klinik metritis, klinik mastitis, retensio, hipokalsemi ve ayak hastalıkları) kaynaklanan ortalama finansal kaybı 261 YTL/inek/yıl olarak hesaplamış olup, söz konusu kaybın % 75 inin sakınılabilir kayıp olduğunu bildirmiştir. Hastalıkların ekonomik yönden olumsuzlukları yanında, hastalık kontrolü/eradikasyonun da oldukça masraflı bir faaliyet olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. Dolayısıyla, hastalık kontrolü için harcanan her kuruş en etkin bir şekilde kullanılmadır. Bu açıdan değerlendirildiğinde, her hastalık problemi için hangi düzeyde kaynağın ayrılması gerektiği konusundaki kararların optimizasyonu ancak ekonomik kriterlere göre belirlenecek hastalık yönetimi ilkelerinin uygulanmasıyla mümkün olabilmektedir. Başka bir deyişle, hastalık kontrolüne kaynak tahsis kararlarında hastalıklardan kaynaklanan ekonomik kayıpların belirlenmesi ve mevcut kontrol/ eradikasyon stratejilerinin söz konusu hastalıklar açısından maliyetfayda düzeylerinin tespit edilmesi gerekmektedir. * Prof. Dr., Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Hayvan Sağlığı Ekonomisi ve İşletmeciliği AD. 24 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008

2 Bu bakış açısından hareketle, tebliğin ilk bölümünde süt sığırcılık işletmelerinde hastalık yönetiminin temel ilkeleri sunulmuş olup, daha sonraki bölümlerde ise, süt sığırcılık işletmelerindeki bazı önemli endemik hastalıkların ve fertilite problemlerinin hedeflenen değerlerin üzerinde seyrettiğinde meydana getirdiği olumsuz finansal sonuçlar değerlendirilmiştir. Süt Sığırcılık İşletmelerinde Sürü Sağlığı Yönetiminin Temel İlkeleri Temel Ekonomi ve İşletmecilik (yönetim) prensipleri Ekonomi bilimimin temel amacı nedir? Ekonomi eğitimi almamış kişilerce, ekonomi bilimi genelde farklı bilimlerce elde edilen teknik birimlerin (kg, jule, adet, baş vb) para cinsinden ifade edilmesi gibi yanlış bir şekilde tanımlanmakta ve algılanmaktadır. Ekonomi kıt kaynakların alternatif kullanım yerlerine en uygun şekilde tahsis edilmesine yönelik karar mercilerine karar desteği sağlayan bilim dalıdır. Burada para pek çok elementten sadece birisidir. Hayvansal üretimin de dâhil olduğu çoğu girdiçıktı ilişkilerinde girdi miktarı arttırıldıkça ürün miktarının doğrusal olarak artmadığı, aksine azalarak arttığı gözlenmiştir. Bu durum ekonomi biliminde azalan verimler kanunu olarak adlandırılmaktadır. Bu ilişkiden dolayı kıt kaynakların kullanımından elde edilecek faydanın maksimizasyonu için girdiçıktı ilişkilerinde toplam değil, marjinal ilişkiye bakılmaktadır. Kıt kaynakların optimum kullanılabilmesi için prensip; ilave girdiden elde edilen faydayı (marjinal hasıla) marjinal girdi maliyetine eşit olana kadar artırmaktır. Bu, Ekonomi Biliminde Marjinalite Prensibi olarak adlandırılır ki ekonomik analizlerin esası bu prensibe dayanmaktadır. İşletme yönetimi ve ekonomi bilimiyle ilişkisi nedir? İşletme yönetimi mevcut iktisadi kaynakların (her zaman alternatif kullanım alanı bulunan, emek, sermaye, hammadde, işgücü gibi kıt kaynakların) alternatif kullanım alanlarına en uygun bir şekilde tahsis edilmesine yönelik karar verme faaliyetleri olarak tanımlanmaktadır. Bu faaliyetlerin özünü ekonomi biliminin temel ilkeleri ve metotları oluşturmaktadır. İşletme yönetimi, amaçların belirlenmesiyle (örneğin belli bir sermayeden elde edilebilecek karı en yüksek düzeye çıkartmak) başlar. İşletme yöneticisi bu amaç(lar) doğrultusunda, işletmenin dış çevresindeki değişimler sonucu ortaya çıkan (örneğin, tüketici tercihleri, hükümetin genel ekonomik politikaları ve tarım-hayvancılık sektörüne yönelik politikalarında meydana gelen değişimler, iklim-çevre, hastalık gibi işletme yönetimine fırsat ve tehditler oluşturan riskler vb.) sonucu ortaya çıkan tehditlerin olumsuz etkilerini en aza indirebilmek ve/veya fırsatlardan en üst düzeyde yararlanabilmek için temel işletmecilik fonksiyonlarını (planlama, karar verme, işletme sonuçlarının kontrolü) belli başlı yönetim alanlarına (üretim, finansman, pazarlama ve personel) en etkin biçimde uygulamaya çalışır. Sürü sağlığı yönetimi Hastalıklar üretim sisteminde nasıl etkiler oluşturmaktadır? Hayvan hastalıkları üretim sistemini çok değişik şekillerde etkileyebilmektedir. Örneğin bazı hastalıklar, çiftlik hayvanlarının ölümüne neden olarak üretim kaynaklarının tümünü veya bir kısmını ortadan kaldırdığı gibi, üretim miktarının azalmasına (örneğin canlı ağırlık kaybı, süt veriminde azalma) ve/ veya üretimde verimlilik oranlarının olumsuz yönde etkilenmesine (örneğin düşük büyüme oranı, yüksek FCR) neden olabilmektedir. Ayrıca, hastalıkların etkileri üretim sistemi ile sınırlı kalmamaktadır. İşleme sanayine, (örneğin yüksek düzeyde, toplam bakteri sayısı-tbs ve somatik hücre sayınsın-shs- yoğurt ve peynir yapımında olumsuz etkileri), halk sağlığına (örneğin sütte yüksek TBS, SHS ve antibiyotik) ve dış ticarete de olumsuz etkiler yaparak, nihayetinde bu endirekt etkiler süt üreticisini de etkilemektedir. Süt sığırcılık işletmelerinin önemli hastalıkları: Modern süt sığırcılık işletmelerinde en önemli hastalık problemleri, hemen hemen her üreticinin karşısında sorun olarak duran ve sürekli mücadele ettiği meme hastalıkları (mastitis), fertilite problemleri (metritis), ayak hastalıkları ve metabolik hastalıklar (hipokalsemi, ketozis) gibi endemik karakter gösteren hastalıklardır. Söz konusu hastalıkları genellikle günümüz teknolojisi ile eredike etmek mümkün olamamaktadır. Bu hastalıkların insidensi üretimde verimlilik arttıkça artış gösterdiğinden, söz konusu hastalıklar aynı zamanda Yetiştirme Hastalıkları olarak da adlandırılmaktadır. Sürü sağlığı yönetiminin amacı nedir: Hastalık insidensini mi, hastalık maliyetini mi en aza indirmeye çalışılmalıdır? Ekonomik açıdan değerlendirildiğinde, hastalık işletme gelirini azaltan bir unsurdur. Hastalık kont- Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

3 rol faaliyetleri de işletmenin ekonomik kaynaklarını kullandığından, maliyet unsurları içerisinde yer almaktadır. Hastalık kontrol harcamaları ile hastalık kaynaklı kayıplar arasında ters yönlü ve Azalan Marjinal Verimler Kanunu nun geçerli olduğu bir ilişki söz konusudur. Bu nedenle hastalık yönetiminde amaç, hastalık kayıplarını en aza indirmek değil, hastalığın toplam maliyetini (kayıplar ve kontrol harcamaları toplamı) en aza indirmeye çalışmaktır. Veteriner hekim bakış açısından değerlendirildiğinde, hastalık istenmeyen ve hemen ortadan kaldırılması gereken bir durum olarak algılanmaktadır. Hastalık problemini en aza indirebilmek için ne gerekiyorsa yapılmaya çalışılmaktadır. Oysa söz konusu kontrol programlarına yapılan harcamalar yeterince sorgulanmamaktadır. Diğer yandan, hastalıkla mücadelede bir paket yaklaşımı söz konusudur. Örneğin mastitis ile mücadele edilecekse, en azından Beşli Plan olarak ifade edilen kontrol programı (1) kuru dönem sağaltım, 2) sağım öncesi meme temizliği, 3) sağım sonrası meme başı dezenfeksiyonu, 4) sağım makinelerin düzenli olarak bakımı ve 5) klinik vakaların tedavisi ve kayıt altına alınması) uygulanmalıdır. Ancak, program içersinde yer alan her metot tek başına bağımsız olarak kullanılabileceği gibi, birbirleriyle değişik kombinasyonlarda kombine edilerek de uygulanabilmektedir. Diğer yandan her bir kontrol metodunun verdiği koruma düzeyi de farklı olabildiği gibi, uygulama maliyetleri de farklıdır. Programın tümünün maliyet fayda analizi yapıldığında, maliyeti getirisinden büyük olan bir metot diğer metotların pozitif finansal etkileri tarafından kolayca maskelenebileceği için (Yalçın, 1996), hastalık kontrolüne yapılan yatırımda ekonomik etkinlik sağlanamamaktadır. Bu durumu açıklamak için kurgulanmış bir örnek Tablo-1 de sunulmuştur. Tablodaki örnekte, mastitis kontrol programının 4 metodu içerdiği ve programın topyekun olarak maliyet/fayda değerlendirilmesi yapıldığında, bu faaliyet için yatırılan her 1TYL nin getirisinin 2YTL olduğu görülmektedir. Ancak, programı oluşturan her bir metodun ayrı ayrı değerlendirilmesi yapıldığında (marjinal analiz), maliyeti faydasına eşit olan sağım makinelerinin bakımı (SMB) ile maliyeti faydasından 4 kat daha fazla olan sağım öncesi meme temizliği (SÖMT) metotlarının olumsuz finansal etkilerinin diğer iki metodun pozitif etkileri tarafından maskelendiği görülmektedir. Söz konusu programın marjinal analizleri, hem optimum hastalık kontrol stratejisinin seçimi, hem de metotların seçiminde öncelik Tablo 1. Hastalık kontrol programlarının toplam ve marjinal maliyet/fayda analizi.** Mastitis kontrol metotları Tüm kontrol programı Kuru dönem sağaltım (KDS) Sağım sonrası meme başı dezenfeksiyonu (SSMD) Sağım makinelerinin bakımı (SMB) Sağım öncesi meme temizliği (SÖMT) Maliyet (TL/baş/Yıl) Fayda (TL/baş/Yıl) 1 TL nin getirisi* ,00 (2,00) , ,00 (3.90) ,00 (3,17) ,25 (2,00) * Bu değerler konuyu açıklayabilmek için örnek olarak verilmiştir. Saha şartlarında elde edilmiş gerçek değerler değildir. ** Stratejinin kümülatif getirisi parantez içinde verilmiştir. sıralamasının tespit edilmesinde işletme yöneticisine yardımcı olmaktadır. Endemik hastalıkların yönetiminde sakınılamayan maliyetler ve önemi: Yukarıda daha önce bahsedilen yetiştirme hastalıklarının eradikasyonu mümkün olmadığı için, hastalık kontrolüne kaynak tahsisi kararlarının belirlenmesinde, her hastalıktan kaynaklanan toplam finansal kaybın bilinmesi gerekli olmakla birlikte yeterli değildir. Hatta, sadece hastalığın oluşturduğu finansal kayıplara bakarak hastalık kontrolüne kaynak tahsisi kararlarını belirlemek tamamen yanlış kararların verilmesine de neden olabilmektedir (McInerney ve ark, 1990). Çünkü bu kayıpların bir kısmından sakınılabilirken, tamamından sakınmak mümkün olmayacağı için sakınılamayan kayıpların büyüklüğünü de bilmek gerekmektedir. Örneğin, Yalçın ve ark.(1999) İskoçya süt sığırcılık işletmelerinde yaptığı bir çalışmada sağmal inek başına mastitisin ortalama toplam maliyetinin (hastalıktan kaynaklanan kayıplar + kontrol harcamaları) 143 ABD$/yıl olduğunu (bu rakam bazı işletmelerde $226 a kadar yükselmektedir) hesaplanmıştır. Aynı çalışmada mastitis kontrolünü teknik ve ekonomik olarak en etkin şekilde uygulayan işletmelerde bile mastitisin toplam maliyetinin inek başına yıllık ortalama $93/inek/yıl olduğu (sakınılamayan maliyet) tespit edilmiştir. 26 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008

4 Endemik hastalık ve fertilite parametrelerinde hedef değerler Fertlite problemlerinin tümü nihayetinde ilk buzağılama yaşı (İBY) ve buzağılama aralığında (BA) uzama, fertilite kaynaklı reforme oranında (FKRO) ve gebelik başına tohumlama sayısında (GBTS) artışa neden olduğu için bu kıstaslar genelde fertilite parametreleri olarak göz önünde bulundurulmaktadır. Söz konusu parametrelere ilişkin hedef değerler yıllara ve ülkelere göre değişmekle beraber, İBY ve BA nın sırasıyla ay ve ay; GBTS nın <1, FKRO nın ise <%10 olması hedeflenmektedir. Ancak, hastalık insidenslerine ilişkin hedef değerler için bir ölçüt genelde mevcut değildir. Her ne kadar yetiştirme hastalıklarına ilişkin bilimsel kabul görmüş klinik mastitis vakalarının %10 un altında olması gibi bazı hedef değerler mevcut olsa da, kontrollü bilimsel araştırmalardan elde edilen hedef değerlere genellikle uygulamada işletmelerin ulaşamadığı görülmektedir. Bu nedenle ulaşılabilir hedef değerlerin belirlenmesinde işletme yapıları ve çevre koşulları birbirine benzeyen işletmeler arasında en başarılı olanların durumunun hedef değerler olarak dikkate alınmasının daha uygun bir ölçüt olduğu ifade edilmektedir (Esslemont ve Spincer, 1993, Yalçın ve ark 2006a). Son yıllarda ülkemizde bu yönde yapılan bazı bilimsel çalışmalar mevcuttur (Yalçın ve ark 2006a, Yıldız, 2008). Bu analizleri veteriner hekim nasıl yapar? Yukarıda belirtilen tüm analizler akademik çalışmalarla elde edilmekte olup, üretilen bilgiler gelişmiş ülkelerde sürekli eğitim programları ile üreticilere danışmanlık hizmeti veren veteriner hekimlere aktarılmaktadır. Diğer bir değişle, danışman veterinerin bu alanda yapılan araştırma sonuçları konusunda fikir sahibi olması yeterlidir. Süt Sığırcılığında Yetiştirme Hastalıklarından (Endemik Hastalıklardan) Ve Fertilite Problemlerinden Kaynaklanan Kayıplar Ve Hastalık Kontrol Çabaları Bu bölümde, bazı önemli hastalıkların ve fertilite problemlerinin hedeflenen değerlerin üzerinde seyrettiğinde meydana gelen finansal kayıplara ilişkin bilimsel saha çalışmalarından örnekler verilerek konunun önemi vurgulanmaya çalışılacaktır. Fertilite kaynaklı kayıplar Fertilite problemlerinin tamamının etkileri, sürü ortalama BA na yansımaktadır. Bu süre ülkelere, işletme yapılarına, ırk özelliklerine ve sürü yönetimi faaliyetlerine göre farklılıklar göstermekle birlikte başarılı bir sürü için her sene bir buzağı veya ay olarak hedeflenmektedir. Kumuk ve ark. (1999) TİGEM işletmelerinde ortalama buzağılama aralığınının uzun yıllar ortalamasının 485 ile 515 gün arasında değiştiğini bildirmiştir. Yıldız (2008) in Ankara DSYB ne bağlı 45 süt sığırcılık işletmesinde fertilite parametrelerine ilişkin ortalama değerler İBY da 27,4 ay, BA nda 419 gün, GBTS da 1,99 adet/inek olarak hesaplanmıştır. Sözkonusu çalışmalardan elde edilen bilgiler, fertilite parametrelerinin hedeflenen değerin oldukça üzerinde olduğunu, kamu işletmelerinde ise sorunun çok daha büyük olduğunu göstermektedir. Fertilite parametrelerde hedefi yakalayamamaktan kaynaklanan önemli kayıplar meydana gelmektedir. Örneğin İngiltere de yapılan bir araştırmada buzağılama aralığında bir gün gecikmenin maliyetinin inek başına ortalama 4,8 ABD Doları olduğu bildirilmiştir (Esslemont ve Spincer, 1993). Türkiye de yapılan başka bir çalışmada ise, ilkine buzağılama yaşı ve buzağılama aralığında bir günlük gecikmenin üreticiye inek başına ortalama maliyetinin sırasıyla 16 ve 11 litre süte eşdeğer olduğu bildirilmiştir (Yalçın, 2000). Gelişmiş ülkelerde ıslah çalışmalarının süt verimi yönünde yapılması fertilite performansının önemli derecede düşmesine neden olmuştur Örneğin İngiltere de 1981 yılında tohumlanan her 100 inekten 58 inden buzağı elde edilirken, 2001 yılında bu oran %39 a gerilemiş ve fertilite kriterlerinin de seleksiyon indeksine dahil edilmesi yönünde çalışmaları hızlandırmıştır getirmiştir (Bousquet ve ark, 2004). Süt sığırcılık işletmelerinde endemik hastalıkların insidensi ve hastalık kaynaklı kayıplar Yalçın ve ark (2006a) Burdur, Kırklareli ve Konya illerinde Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği ne üye işletmelerden örnekleme yoluyla seçilen 155 işletmede sorun oluşturan bazı endemik hastalıkların insidenslerini ve söz konusu hastalıklardan kaynaklanan işletmede düzeyindeki toplam ve sakınılabilir finansal kayıpları hesaplamıştır. Araştırmada; Üç proje ilinin ağırlıklı ortalama insidens oranları açısından ilk iki sırayı fertilite problemleri (%30,2) ve meme hastalıkları (%28,7) oluşturmuştur. Bunu önem sırasına göre jinekolojik problemler (%15,2), ayak hastalıkları (%10,2), sindirim sistemi hastalıkları (%6,2) ve metabolik hastalıklar (%3,8) takip etmiştir. Ancak, bildirilen bu insi- Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

5 dens oranlarında illere göre ve işletme ölçeklerine göre önemli farklılıkların olduğu; özellikle küçük ölçekli işletmelerde hastalık insidensinin orta ve büyük ölçekli işletmelere göre önemli ölçüde yüksek olduğu bildirilmiştir. Endemik hastalıklar için hedef değerler (işletmede gerçekleşen insidens oranı ile hedef insidens oranı arasındaki fark) klinik metritis, klinik mastitis, retensio secundinarum, hipokalsemi ve ayak hastalıkları için sırasıyla %6,8, %5,4, %4,6, %4,1 ve %6,6 olarak tespit edilmiştir. Proje işletmelerinden hedef insidensin üzerinde insidense sahip işletme oranı klinik metritis, klinik mastitis, retensio secundinarum. hipokalsemi ve ayak hastalıkları için sırasıyla %57, %75, %36, %28 ve %54 olarak tespit edilmiştir; ortalama hedeften sapma oranları ise aynı hastalıklar için sırasıyla %22, %31, %13, %9 ve %16 olarak bildirilmiştir. Vaka başına meydana gelen finansal kayıp, klinik metritis için 450YTL, klinik mastitis için 315YTL ((hastalığın hafif, orta şiddetli ve şiddetli formları için sırasıyla 106YTL, 220YTL ve 730YTL olarak hesaplanmıştır), retensio secundinarum için 365YTL, hipokalsemi için 340YTL (hastalığın seyrine göre hafif, şiddetli ve ölümcül vakalarda sırasıyla 127YTL, 320YTL ve 2674YTL olarak hesaplanmıştır) ve ayak hastalıkları için 379YTL (interdigital dermatitis, tırnak problemi ve taban çürüğü problemlerinde sırasıyla 266 YTL, 339YTL ve 509YTL) olarak hesaplanmıştır. İşletme başına ortalama hastalık kaynaklı kayıp klinik metritis, klinik mastitis, retensio, hipokalsemi ve ayak hastalıkları probleminde sırasıyla 1.258YTL, 1.190YTL, 697YTL, 462YTL ve 859YTL olarak hesaplanmıştır. Söz konusu 5 hastalıktan meydana gelen toplam kayıp ise 2.747YTL/ işletme (261YTL/inek) olarak hesaplanmış olup bu kaybın %75 inin sakınılabilir kayıp olduğu bildirilmiştir. Subklinik mastitis vakalarından meydana gelen verim kayıpları bazı durumlarda klinik mastitis vakalarının da üzerine çıkabilmektedir. Örneğin, (Yalçın ve ark, 2000) ın Türkiye saha şartlarında yaptığı bir çalışmada sadece subklinik mastitisten meydana gelen süt üretim kaybının inek başına günde 1,5 litre civarında olduğu, bunun hastalığın şiddetine göre 7 litreye (ortalama günlük süt veriminin %33 ü) kadar çıkabildiği bildirilmiştir. Klinik vakalardan meydana gelen kayıplarla birlikte düşünüldüğünde meme problemlerinin süt sığırcılık işletmelerinde ekonomik açıdan en önemli hastalık problemi olduğunu söylemem mümkündür. AB süt hijyen standartlarına uyum açısından da önemli bir sorun teşkil eden mastitis hastalığının, özellikle de subklinik formunun bu tebliğde biraz daha detaylı olarak incelenmesinde yarar görülmüştür. Subklinik mastitisin gözle direk teşhisi yapılamadığı için yetiştiriciye yansıyan özelliği memenin tamamen sağlıklı görülmesine rağmen süt veriminin inekten beklenenin çok altında seyretmesidir. Ancak, hastalık kendisini sütte somatik hücre sayısındaki artış olarak gösterdiğinden gelişmiş ülkelerde elektronik somatik hücre sayaçları kullanılarak hastalık düzeyi endirekt yöntemlerle tespit edilebilmektedir. Subklinik mastitisin işletme düzeyinde neden olduğu süt verim kayıplarına ilave olarak yüksek somatik hücre içeren sütlerin gerek süt ürünleri sanayii (yoğurt ve peynir yapımında) gerekse halk sağlığı açısından problemler oluşturmaktadır. Bu nedenle AB ülkelerinde 1980 li yılların ortalarından itibaren somatik hücre sayısı (SHS) düzeyi hücre / ml yi aşan sütlere ceza uygulaması başlatılmıştır. Bu politika 1998 de çok daha sertleştirilerek süt tankı SHS hücre /ml nin üzerindeki sütlerin insan gıdası olarak kullanımı yasaklanmıştır (Anon, 1992). Subklinik mastitisin ekonomik öneminin artması SHS nın da seleksiyon indeksine dahil edilerek mastitis e direnç yönünde ıslah çalışmalarına hız vermiştir (Stott ve Veerkamp, 1996). Türkiye de de AB ne uyum çerçevesinde yeni Çiğ Süt ve Isıl İşlem Görmüş İçme Sütü Tebliği 14 Şubat 2000 tarihinde Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Tebliğ e göre üç aylık geometrik ortalama STSHS düzeyi hücre/ml den ve/veya TBS adet/ml den (2005 e kadar kademeli düşüş öngörülüyor) yüksek olan sütlerin insan gıdası olarak kullanımı yasaklanmaktadır. AB Ülkelerinde söz konusu süt hijyen kriterleri 13 yıl ceza ve prim uygulaması şeklinde bir geçiş döneminden sonra uygulanmaya başlanmış, bu dönem zarfında da üreticiler uygulanan çok sayıda proje çalışmalarıyla subklinik mastitis ve süt hijyeni konusunda bilinçlendirilmiştir. Ancak bu kriterlerin Türkiye de uygulanmasında herhangi bir geçiş dönemi öngörülmemiştir. Zaten önemli düzeyde süt verim kaybına neden olduğu bildirilen subklinik mastitis problemi yukarıda bahsedilen kriterlerin uygulanmaya başlanılmasıyla yüksek düzeyde subklinik mastitis problemiyle karşı karşıya olan büyük ölçekli işletmelerin bile üretimi sürdürmelerini imkansız hale getirmektedir. 28 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008

6 Ancak, Resmi gazetede yayınlanmasıyla birlikte yürürlüğe giren bu tebliğ hükümlerinin halihazırda Türkiye de henüz uygulanmadığını görmekteyiz. Bu konuda gerekli olan altyapı henüz kurulamadığı gibi; Türkiye nin bölgelere ve işletme ölçeklerine göre SHS, TBS ve Antibiyotik kalıntı profilinin tespitine yönelik ülke genelinde bir bilimsel çalışma mevcut değildir. Ancak, sınırlı sayıda işletmeyi kapsayan bazı bilimsel çalışmalarda oldukça yüksek STSHS düzeyine sahip işletmelerin mevcut olduğu bildirilmektedir (Aydın ve ark., 1995, Kaya ve ark, 2001). Süt sığırcılık işletmelerinde karşılaşılan hastalık ve fertilite sorunlarının genelde üreteci ve işletme özellikleri ile yakından ilişkisi olduğu düşüncesinden hareketle, Yalçın ve ark (2006a) nın süt sığırcılık işletmelerinde yapmış olduğu anket çalışmasının sonuçları Tablo 2 de özetlenmiştir. Tabloda göze çarpan temel bulgular şunlardır: 1. Üreticilerin ortalama süt sığırcılığı ile teknik eğitim alma oranları oldukça düşüktür (üç il ortalaması %21) ve önemli bir kısmı yaptıkları faaliyetle ilgili gelişmeleri takip etmemektedir. 2. Üreticilerin çoğu subklinik mastitis, somatik hücre ve kendilerinin geleceği açısından önemli bir tehdit ve/veya fırsat olabilecek Avrupa Birliği Süt Hijyen Yönetmeliği hakkında bilgi sahibi değildir. 3. Üreticilerin çoğunluğunun bilinen mastitis tedavi ve kontrol tekniklerini uyguladıkları halde, Tablo 2. Burdur, Kırklareli ve Konya illerinde Damızlık Sığır Yetiştiriciler Birliğine üye süt sığırcılık işletmelerinde üretici, işletme özellikleri, hijyen ve mastitis kontrolüne yönelik uygulamalar Üreticicilerin bilgi düzeyleri Burdur Kırklareli Konya Ortalama Asıl geçim kaynağı süt sığırcılığı olan işletme oranı (%) 75,8 50,0 31,0 52,3 Eğitim durumu lise ve üzeri olan üretici oranı (%) 12,5 28,5 24,2 21,7 Süt sığırcılık eğitimi alan üretici oranı (%) 15,2 21,4 26,7 21,1 Yenilikleri hiç takip etmeyen üretici oranı (%) 57,6 25,0 53,3 45,3 Subklinik mastitis hakkında bilgisi olan üretici oranı (%) 12,1 0,0 6,7 6,3 SHS hakkında bilgisi olan üretici oranı (%) 0,0 7,1 6,7 4,6 AB Süt Hijyen Yönetmeliğini hakkında bilgisi olan üretici oranı (%) 33,3 25,0 13,3 23,9 Hijyen uygulamaları Sağımda düzenli olarak eldiven kullanma oranı (%) 33,3 0,0 20,0 17,8 Sağımcının her inekten sonra ellerini antiseptiğe daldırma oranı (%) 6,1 0,0 13,3 6,5 Sağımda doğru sıralama yapan işletme oranı (%) 36,4 89,3 3,3 43,0 Hasta inekler için ayrı yeri olan işletme oranı (%) 21,2 3,6 30,0 18,3 Sağım başlığını bir inekten diğerine geçerken temizleyen işletme oranı (%) 9,1 39,3 46,7 31,7 Mastitis kontrol uygulamaları Meme temizliğini antiseptikli su ile yapan işletmeler (%) 6,1 10,7 23,1 13,3 Sağım sonrası meme dezenfeksiyonu yapan işletmeler (%) 21,2 10,7 23,1 18,3 Kurudaki tüm hayvanlara depo antibiyotik uygulayanlar (%) 33,3 35,7 26,6 31,9 Sağım başlığının lastiklerini her 6 ayda değiştirenler (%) 33,3 53,8 73,1 53,4 Sağım başlığının memeden düşme problemi yaşayanlar (%) 27,3 64,3 60,0 50,5 Klinik mastitis kaydı tutan işletme oranı (%) 12,1 25,0 23,3 20,1 Düzenli CMT uygulaması yapan işletme oranı (%) 0,0 7,1 6,7 4,6 Memede keretinleşme problemi olan işletme oranı (%) 15,2 42,9 55,3 37,8 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl:

7 hastalıktan korunmaya yönelik hijyen ve hastalık takibi konularında yetersiz oldukları göze çarpmaktadır. Söz konusu problemlerin temel nedeninin üreticilerin resmi ve süt sığırcılığına ilişkin teknik eğitim yetersizliğinden kaynaklandı düşünülmektedir. Araştırmadan elde edilen bulgular, süt sektörünün Avrupa Birliği ne entegrasyonunda üreticilerin formal eğitim ve teknik bilgi seviyelerinde sağlanacak olumlu gelişmelerin, en az işletme ölçeklerinin büyütülmesi çabaları kadar önemli olduğunu göstermektedir. Sonuç Sunulan bilgileri birkaç madde ile özetlemek gerekirse: 1. Süt sığırcılığında endemik hastalıklarından önemli düzeyde ekonomik kayıplar meydan gelmektedir. Diğer taraftan, hayvan hastalıklarından korunma/eradikasyon faaliyetleri de önemli düzeyde kaynak kullanımını gerektirmektedir. Dolayısıyla her hastalık problemi için hangi düzeyde kaynağın ayrılması gerektiği konusundaki kararların optimizasyonu ancak ekonomik kriterlere göre belirlenecek hastalık yönetimi ilkelerinin uygulanmasıyla mümkün olabilmektedir. 2. Hastalık yönetimi için gerçekçi başarı ölçütlerinin (hedefler) belirlenmesi elzemdir. Ancak, Türkiye de işletmelerde sağlık kayıtlarını tutma alışkanlığının yerleşmemiş olması, hastalık yönetimi ilkelerinin uygulanmasında en önemli handikap olarak karşımızda durmaktadır. 3. Gıda güvenliği ve hijyeni ile hayvan hastalıkları ve hastalık kontrol faaliyetleri arasında yakın ilişki bulunmaktadır. Bu konuda Avrupa Birliği kriterlerini yürürlüğe koymadan önce AB de uygulandığı gibi ceza ve prim sistemi ile bir geçiş dönemi uygulanmalı ve hammaddenin asıl kaynağı olan üreticiler bu konularda eğitilmeli ve bilinçlendirilmelidir. Kaynakça 1. Anon (1992): Councel Directive 92/46/ECC of June 1992 laying down the health rules for the production and placing on the market of raw milk, heat treated milk and milk based products. 2. Anon (2000): Türk Gıda Kodeksi Yönetmeliği: Çiğ ve ısıl işlem görmüş içme sütü tebliği. (Tebliğ No: 2000/6) Resmi Gazete 14 Şubat 2000 tarih ve sayı, Ankara. 3. Aydın N, Baysal T, Türüoğlu H, İşcan D, Eskiizmirlileri S, Bülbül H (1995): Mastitis mücadele programının uygulanması üzerine çalışmalar, Proje No: VHAG Bousquet D, Bouchard E, Dutremblay D (2004): Decreasing fertility in dairy cows: Myth or reality? 23 rd World Buiatrics Congress, Quebec, Canada. 5. Dijkhuizen AA, Renkama JA, Stelwagen J (1991): Modelling to support animal health control. Agricultural Economics. 5, Esslemont RJ, Spincer I (1993): The incidence ve costs of diseases in dairy herds. DAISY Report No 2,58. University of Reading. 7. Kaya A, Uzmay C, Kaya İ, Kesintaş H (2001): İzmir ili Holstein Damızlık Süt Sığırı Yetiştirici Birliği işletmelerinde mastitisin yaygınlık düzeyi ve etkileyen etmenler üzerine araştırmalar- I: Mastitisin yaygınlık düzeyi. Ege Ünv. Ziraat Fak. Derg. 38, Kumuk T, Akbaş Y, Türkmut L (1999): Süt sığırcılığında döl verimine ilişkin ekonomik kayıplar ve yetiştiricilerin bilgi ve teknoloji ihtiyacı. Uluslararası Hayvancılık 99 Kongresi. İzmir. 1999, Mcinerney JP, Howe KS, Schepers JA (1990): A Framework and methodology for the economic analysis of disease in farm livestock. Report of a research project (Ref.CSA 873). 10. Stott AW, Veerkamp RF (1996): The economic weight of somatic cell counts for UK dairy cows. The Proceedings of European Association of Agricultural Economists. 3 7 September 1996, Yalçın C (1996): The economic impact of mastitis control procedures in Scottish dairy herds. PhD thesis. Aberdeen University. United Kingdom Yalçın C (2000a): Süt sığırcılığında infertiliteden kaynaklanan mali kayıplar. Lalahan Hayvancılık Araştırma Enstitüsü Dergisi 40 (1), Yalçın C, Stott AW, Gunn J, Logue DN (1999): The economic impact of mastitis-control procedures used in Scottish dairy herds with high bulk-tank somatic cell counts. Preventive Veterinary Medicine, 41, 2 3; Yalçın C, Cevger Y, Türkyılmaz K, Uysal G (2000): Süt ineklerinde subklinik mastitisten kaynaklanan sut verim kayıplarının tahmini. Turk.J.Vet.Anim.Sci., 24, Yalçın C, Sarıozkan S, Yıldız AS, Günlü A (2006a): Producer profiles, production characteristics and disease control applications at dairy herds in Konya, Burdur and Kırklareli Provinces, Turkey. 57th Annual Meeting of the European Association for Animal Production, Antalya Eylül Yalçın C, Sarıozkan S, Yıldız AS, Günlü A (2006b): Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği ne bağlı süt sığırcılık işletmelerinde endemik hastalıklar ve işletme düzeyinde meydana getirdiği ekonomik kayıplar: Nihai proje raporu. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Müdürlüğü. 17. Yıldız AŞ (2008): Ankara Damızlık Sığır Yetiştiricileri Birliği ne Bağlı Süt Sığırcılığı İşletmelerinde Bazı Endemik Hastalıkların İşletme Düzeyinde Meydana Getirdiği Ekonomik Kayıplar. Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi. 30 Cilt: 79 Sayı: 1 Yıl: 2008