Seyran oca Üseinov. Qısqa ikâyeler, masallar. Şiirler, yırlar BİRİNCİ DERS

Transkript

1 1 BİRİNCİ DERS Seyran oca Üseinov 1938 senesi Qırımda Körbekül köyünde doğdı senesi Ferğana Devlet pedagogika institutınıñ filologiya bölügini bitirdi. Ocalıq stajı 47 yıldan ziyade. Şimdiki vaqıtta Qırım müendislik-pedagogika universitetinde qırımtatar tili kafedrasında üyken oca ve İlmiy-tedqiqat merkezinde üyken ilmiy hadim olıp çalışa. Ocalıqtan boş olğan vaqıtlarda luğatlar tertip ete, derslikler tercime ete (Matematika 1 6 s., Tabiatşınaslıq 3, 4 s., Biologiya 5, 6 s. ve il.), balalar içün şiirler yaza, cemaat işlerinde faal iştirak ete. Maarifçi cemiyetiniñ teşebbüsinen Seyran oca Meclisimizniñ qabul etken Til oğrunda küreş programması boyunca gazetamıznıñ er sanında tilimizni oqup ögrenmek içün yardımcı materiallar berecek. Qısqa ikâyeler, masallar Babanıñ nasiatı Bir padişanıñ altı oğlu bar eken. Bir kün padişa olarnı çağıra ve: Men endi qartaydım, özümniñ yerine biriñizni padişa etip qaldırmağa isteyim. Bu sipirkini kim de sındırsa, o, padişa olur, dey ve olarğa sipirkini uzata. Büyük oğlu sındıracaq ola sındıramay, ekincisi sındıracaq ola sındıramay. Nevbet kiçigine kele. O, sipirkini alıp dağıta ve sipirki çöplerni birer-birer sındırıp bitire. Padişa bunı körip, pek quvana ve: Balalarım, bu sizge yahşı bir ders olsun, siz bağlı sipirki kibi BİRLİK OLSAÑIZ, sizge duşmanlardan qorqmağa şey yoq, sizni sındıramazlar. Amma dağılğan sipirki kibi olsañız, sizni birer-birer sındırır ve yoq eterler, dey. Masal bitti, añlağan kâr etti, añlamağan zarar. Ne içün ruslar öz tilinde laf ete? Baba, ne içün rus balaları episi öz tilinde laf ete de, Qurtmemiş aqay ve Şemsiye tatanıñ balaları ise evlerinde bile öz tilinde laf etmeyip, rus tilinde laf ete? Olar rus degil de? Maşalla oğlum, sen endi aqıl-baliğ adam kibi böyle ciddiy sual beresiñ. Ne deyim eken saña Körgeniñ kibi, bizim qorantada böyle al yoq. Biz evde öz tilimizde laf etemizmi? Etemiz. Öz tilimizde çıqqan kitap, jurnal ve gazetalarnı oquymızmı? Oquymız. Luğatlar çıqsa, olarnı alıp olar içinde bilmegen sözlerimizni qıdırıp tapıp tañış olamızmı? Olamız. Bunı da biz ne içün yapamız deysiñ? Tilimizni sevgenimiz içün, baba. Doğru balam. Sen öz sualiñe özüñ cevap berdiñ. Baba-dedelerimizden bizge asabalıq qalğan tilimizni candan sevgen adam onı başqa tilge deñişmez. Öz balasını sevgen kibi tilini sevgen ana-baba da oña yoq olıp ketmege, ölmege yol bermez. Öyle ana-babanıñ evlâtları öz tilinde laf eter ve öz halqınıñ sadıq insanı olur. Ruslar bunı yahşı añlay, onıñ içün bizim tilimizde laf etmeyip öz tilinde laf ete. Şiirler, yırlar Ne de güzel yaşaması Vatanda

2 Muzıkası S. Kakuranıñ Men isteyim adamlar muabbet olsun, Oyun-külkü iç bitmesin, çoq olsun, Aydın küneş parıldasın semada, Quvanç olsun er vaqıt aramızda. Men isteyim nağmeler ep yañrasın, Ağır ava, qaytarmalar çalınsın, Ep oynasın ve yırlasın balalar, Ferahlansın analar ve babalar. Şeñlik kelsin, şeñlik kelsin, Yeşil ada güllesin! Çeşit-çeşit çiçek açsın, Çiçek açsın, qoqusın, Öz yırını, öz yırını Bülbül yırlasın tañda, Ne de güzel yaşaması Vatanda! Güzel adetlerimiz İnsaniyetlilik ve merametlilik bu, halqımızğa has çizgilerdir. İnsaniyetli ve merametli adamlarnı biz aqiqiy insanlar dep sayamız. Aqiqiy insan o, bir küneş! Er kün çıqa, ortalıqnı yarıqlata, qızdıra, etken bu hızmetleri içün de kimseden minnetdarlıq talap etmey. Böyle adamlarnı halq seve, ürmet ete. İnsaniyetli ve merametli olmaq küç degil. Öyle çizgilerni peyda etmek içün yahşılıqlar (yani eyilikler) yapmaq kerek. Onıñ içün de ecdatlarımız: Bir adamğa yahşılıq yapqan Allağa yahşılıq yapqandandır!, Savap qazanmağa isteseñ elâl iş et, Yahşılıq yap da deñizge bıraq, degen. Bu sözlerde pek büyük bir ikmet bar. Halq hazinesinde ikmetli adetlerimiznen bağlı sözler çoq. Olar yerine köre qullanıla. Meselâ: Büyüklerge ürmet, kiçiklerge meramet, muhtaclarğa inayet et, Adıñ çıqqance canıñ çıqsın, Aşıñnı berme, qaşıñnı ber. Vatan ve millet aqqında: Vatanıñ ve milletiñ bar ekeç sen de barsıñ, yoq olsa sen de yoqsıñ, Quş bile öz yuvası ve yavruları içün canını qurban eter. Bugünki künge uyğan sözler: Vatanıñnı ve eviñni çaypamağa yol berme qalırsıñ tışta. Milletiñniñ aqqını öz aqqıñnı talap etken kibi et, onı aşalatma, horlatma, taptatma. Qayda birlik anda tirilik, degenler. A-a Bu bizim tatarlar barmı, dep öz halqıñnı begenalmağan, öz balalarını begenalmağannen birdir. Öylelerine: Alla aqıldan ayırmasın, deyler. Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik Доброго дня! (у відповідь: Доброго здоров я!) 1. Вiтаю! 2. Привіт! Доброго ранку! Доброго вечора! Ласкаво просимо! Приємно вас бачити! 1. Selâm aleyküm! (у вiдповiдь треба говорити: Aleyküm selâm!) 2. Meraba(ñız)! Selâm! Saba şerif(ler)iñ(iz) hayır(lı) olsun! Aqşam şerif(ler)iñ(iz) hayır(lı) olsun! Hoş keldiñ(iz)! Sizni körgen bey olsun!

3 До побачення! Бувай(те) здоровий(i)! 1. (Друзі, рідні), на все добре! 2. Прощавай(те)! Sağlıqnen qal(ıñız)! (тому, хто залишається) Sağlıqnen bar(ıñız)! (тому хто йде) (Aydı), sağlıqnen qal(ıñız)! (Aydı), sağlıqnen bar(ıñız)! Elvida (dostlar, tuvğanlar)! Doğru yazayıq ve laf eteyik Tercime etkende yapılğan yañlışlar дождь идёт (yağmur kete) yağmur yağa играет на гитаре (gitara oynay) gitara çala старый город (qart şeer) eski şeer он не выносит дорогу (o, yol alıp çıqamay) o, yol köteramay Doğru yazıñız aq (белый; белок) aqı aq (право) aqqı acı (паломник) acısı accı (горький) accısı Atalar sözleri Eyilik et de deñizge at, balıq bilmese, Haq bilir. Baş yazısını köz körer. Fal yalancı göñül eglendirici. Felekniñ çemberinden keçken. Çıqmağan canda ümüt bar. Yañğızlıq (yalıñızlıq) tek Allağa yaraşır. Yañlışmağan bir Alla. Alla er kesniñ göñlüne köre bere. Birisi aşar, birisi baqar qıyamet ondan qopar. Qıdırğan (arağan) belâsını da tapar, Mevlâsını da. Frazeologizmler ağzına kelgen şeyni aytmaq говорить, что попало (не разбирая, безразлично что) ağzına baqtırmaq говорить увлекательно ağzınen quş tutmaq красноречиво говорить ağız toldurıp aytmaq говорить хвастливо ağzıñdan yel alsın типун тебе на язык episiniñ ağzında olmaq стать предметом пересудов bir ağızdan единогласно. ağzınıñ sarısı daa ketmegen желторотый, зелёный (о человеке) ağzıma bir çöp bile almadım маковой росинки во рту не было çaynap ağzına qaptırmaq разжевать и в рот положить Ösümliklerniñ adları

4 абрикос qaysı дикий абрикос zerdali акация eskemçek алтей pempe gülhatem алыча alıça, kiyik erik амаранг horaz tarağı ананас ananas адонис adonis анемона (ветреница) manisa lâlesi анютины глазки ercay melevşe апельсин portaqal арбуз qarpız артишок yenginar арахис yer fıstığı аспарагус (спаржа) quşqonmaz астра садовая çuvar çiçek, küz çiçek Ayvan, quş ve böceklerniñ adları аист leylek акула akula аллигатор timsah ангорская коза Ankara eçkisi антилопа antilopa бабочка köbelek баран qoçqar, qoy барс bars барсук borsuq бегемот begemot белка sansar белорыбица aq balıq белуга büyük mersin беркут bürküt белуха ala delfin бизон bizon блоха pire благородный олень necip sığın Anatomiya terminleri аорта aorta, şahtamar аппендикс kör içek артерия qızıl qan damarı барабанная перепонка уха qulaq zarı бедро san безымянный палец adsız parmaq белок aq белковая оболочка глаза köz aqı бельмо köz lekesi, leke беременность ağırayaqlılıq, yüklülik, hamilelik

5 берцовая кость qamış kemik бронхи bronhlar, nefes boruları брюшина qarın boşluğı zarı брыжейка içek perdesi брюшной пресс qarın adaleleri большой палец baş parmaq большой круг кровообращения qan dönüminiñ büyük dairesi борозды головного мозга baş miyiniñ yolaqları

6 2 EKİNCİ DERS Evlâtlarımız öz tuvğan tilinden marum qalmasın! Sayğılı vatandaşlarım! Bizim, baba-dedelerimizden asabalıq qalğan tilimiz bar. Qırımda asırlarnen bu tilde laf etilgen, analar balalarına birinci sözlerini bu tilde aytqan, balalar bu tilde terbiyelengen. Sevdalar bir-birine yürekten çıqqan sözlerini bu tilde aytqan. Toylar, cenazeler bu tilde olğan. Bizni yaşatqan, bizni birleştirgen, bizge küç-quvet bergen tilimizdir. O bizim temelimizdir. Temel olmasa, bina turmaz, avdarılır, viran olur. Tilimizni bilmesek, ğayıp etsek, milletimiz de ğayıp olur. Keliñiz, tilimizni saqlap qalmaq içün bütün kerekli çarelerni köreyik: er vaqıt bilgenimiz qadar öz tilimizde laf eteyik, er Allanıñ künü iç olmağanda yarım saat öz tilimizde yazılğan kitap, gazeta oqumaqnı ve balalarımızğa oqutmaqnı adet eteyik. Evlâtlarımız öz tuvğan tilinden marum qalmasın! Qısqa ikâyeler, masallar Dülber oğlan Bir dülber oğlan bar eken. Qızlar onı pek begenip, onıñ etrafında aylanıp-üyürilip yüre eken. Bir kün bu oğlan bir qartqa rastkele ve oña: Selâm aleyküm, qartım! dep selâm bere. Aleyküm selâm, biñ-biriniñ gülü! dep cevap bere qart. Bu sözlerni eşitip oğlan quvana. Soñ bu oğlan evlene ve kene de şu qartqa rastkele, selâm bere. Qart: Aleyküm selâm, biriniñ gülü! dey. Oğlan özüne: Men biñ-biriniñ edim, şimdi ise tek biriniñ gülü oldımmı? Yoq, men biñbiriniñ gülü olmağa isteyim dep, ekinci künü ayırıla. Bir-eki künden soñ bu oğlanğa kene şu qart rastkele. Oğlan oña selâm bere, qart ise oña: Aleyküm selâm, alem masqarası! dey. Oğlan qayda oğrağanını bilmey. Şaqalar, lâtifeler Çölde: Çöllüniñ biri qomşusından: Aqam, qorazıñ qozlaymı? dep soray. Vay, sen şaştıñmı şo? Qoraz da qozlarmı? Lap bolsın diymen taa, aqam! dey o. Orta yolaqta: Eki köylü yolğa çıqa. Bir daa olardan biri: Baq-baq, qırnıñ töpesinde quştır! dey. Yoq, taştır! dep itiraz ete ekincisi. Olân baq, quştır! dey birincisi. Yoq, taştır! dey ekincisi. Baqsa, uçtı! dey birincisi. Uçsa da taştır dey! inatlıq etip ekincisi. Yalı boyunda: Yalı boylu bir oğlan: Molla ahay, hızınız evdemidir dep soray.

7 Ya menim hızımnen senin ne işin var, e pezevenk? dey molla. Laf olsun deyim daa! dey azırcevap oğlan. Şiirler, yırlar Eşref Şemi-zade Qış kele Gece uzay, kün qısqara, Suvuq arta, yüksele, Artıq endi ağır-sabır Aq saqallı qış kele. Gece-kündüz yağmur yağa, Yoldan-ızdan keçilmey, Çıray sıta küskün ava, Kökte yıldız seçilmey. Qoñur çölde aşlıq çalğan Çalğı, saban sesi yoq, Qışlamağa bizde qalğan Quşçıqlarnıñ esi yoq. Qapı qaqa tors dekabr, Tışta suvuq yüksele, Artıq endi ağır-sabır Aq saqallı qış kele Güzel adetlerimiz Alla bersin de, bir-birimizge nisbeten alçaq göñülli ve sade insanlar olayıq, yani balanen bala, balabanen balaban olıp, qartlarımız aytqanı kibi: Büyüklerge ürmet, kiçiklerge meramet, muhtaclarğa inayet eteyik. Vatanımız Qırımnı ve milletimizni seveyik. Tilimizni ise candan, yürekten seveyik, çünki eñ keregi bizge tildir. Men tilimni sevem ve başqa tilge onı ölsem deñişmem! degen sözlerni dua kibi tekrarlap, balalarımızğa tilimizni ögreteyik. Öz milleti, öz tarihı, öz medeniyeti ve öz tilini unutıp, başqa milletniñ arabasına oturıp, onıñ yırını yırlağan öz balasını begenamağanğa beñzer, böylelerine: Sürüden ayırılğan sürünip öler degenler. Pek çoq yıl evel böyle sözler aytılğan: Aygidi, tatar yaşları oqumaylar, Oqusalar, kimseden artta qalmaylar, Parijde, Berlinde birinci bolıp, Yaponlar bile olarğa yetalmaylar. Zaman deñişti, yaşlar bunı añlay, oqup ilimge sarıla ve başqa milletlerden artta qalmamağa tırışa. İnşalla, milletimiz oqumış millet olur. Bizler aqıllı, namuslı ve işkir milletmiz. İnşalla, milliy yüzümizni ğayıp etmemiz. Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik До зустрiчi! До завтра! Körüşkence (sağlıqnen qal(ıñız)! Yarınğace (sağlıqnen qal(ıñız)!

8 (На) добранiч! (На) добранiч! (у вiдповiдь) Щасливої дороги! Ще побачимось! Передавай(те) (вiд нас) вiтання (Алі)! Намагатимусь! Не забувай(те) нас! Телефонуй(те)! Geceler (geceñiz) hayır. Hayırğa qarşı! 1. Oğurlı yollar (olsun)! 2. Oğurlar olsun! Biz daa körüşirmiz! (Alige) selâm et(iñiz)! (Yapmağa) tırışırım! Biz(ler)ni unutma(ñız)! Telefon et(iñiz)! Til botqası 1. Marşrutka yürmey, pek tâjelo mne dobratsâ. 2. Mir tesnıy daa. Okazıvayetsâ o şkola yanında yaşay. Çerez duval onıñ plemânigi. Ayttılar, çto o yahşı master. Doğru yazayıq ve laf eteyik Tercimeler иди тихо yavaş yür; сиди тихо yavaş otur говори тихо yavaş ayt; пой тихо yavaş yırla тихо! yavaş!, yavaş ol(uñız)! кто прав? kim aqlı?; я прав men aqlım кто не прав? kim aqlı degil? Doğru yaz ve doğru qullanıñız nutuq nutqu vaqıt vaqtı vaqıtta saat saatı saatta bir Lâkin: saatler olsun! resim yapmaq resim yapam qullanmaq (ne?, neni?) faydalanmaq (neden?) işletmek (kimni?) Atalar sözleri Pıçaq yarası keçe, söz yarası keçmey. Yahşı at arpasını arttıra, yaman at qamçısını. Ev alma, qomşu al. Evdeki esap çarşığa uymay Qayda kördiñ qara eşek. Qasap et derdinde, eçki can derdinde. Keçken işke salavat. Keçkenge mazi derler. Eskisiniñ qadrini bilmegen, yañısını tapamaz. Vaqıt naqıt. Zemanesine köre kemanesi. Zamanına köre adamı.

9 Frazeologizmler baş bağlamaq заколоситься başını bağlamaq женить başını bir yerge bağlamaq найти работу кому-л., пристроить кого-л. başını kütmek морочить голову baş ağrısı 1) головная боль; 2) неприятность; заботы, хлопоты baş belâsı наказание божье başı belâğa oğramaq попасть в беду başını belâğa oğratmaq (soqmaq), başına belâ ketirmek навлечь беду на кого, ввергнуть в беду başını alıp ketmek уйти, куда глаза глядят başınıñ saçından çoq слишком много (напр., работы, забот) Ayvan, quş ve böceklerniñ adları блошак topraq piresi бобр qunduz богомол şeytan atı, atlı qazaq божья коровка sırlı böcek бокоплав bocan aka болотная сова bataqlıq bayquşı банбардир sasıq qoñuz борзая собака tazı броненосец tatu боярышница muşmolla köbelegi буйвол suvsığır буревестник furtuna quşu бурундук burundıq бык buğa бычок tosun бычок (рыба) buğabaş balıq вальдшнеп tav horazı вампир vampir варан varan верблюд deve водомерка suv örümçegi Anatomiya terminleri большой палец baş parmaq большой круг кровообращения qan dönüminiñ büyük dairesi борозды голвного мозга baş miyiniñ yolaqları вена vena, qara qan damarı верхняя челюсть üst çenge височная кость şaqaq kemigi ворсинки tükçikler вход в желудок saruğ глазница köz çuqurı глотка tamaq голень baldır

10 голосовые связки ses telleri горло boğaz гортань ğırtlaq грудина köküs (kökrek) kemigi грудная клетка köküs qafesi грудная полость köküs boşluğı губа dudaq десна kemer дыхательное горло boğurdaq, kekirdek желудок aşqazan, mide желудочки сердца yürek qarınçıqları

11 3 ÜÇÜNCİ DERS Vatanımıznıñ er bir yerini bileyik Ananıñ balağa olğan sevgisiniñ qararı yoq. Onıñ içün de ana balasını pek yahşı bile ve bala aqqında ne sorasalar, aytır. Bizler de böyle analar kibi baba-dedelerimizden asabalıq qalğan Vatanımıznı, onıñ dağı-taşınını, umumen er bir yerini bilmelimiz ve sevmelimiz. O vaqıtta Vatan bizim içün aziz ve muqaddes olur, biz onıñ qadrine yetermiz, oña nisbeten sevgimiz artıp barır. Bugünden başlap sayğılı oquyıcılarımıznı Vatanımıznıñ coğrafik obyektlerinen tanış etmege niyet ettik. Bir vaqıtlarda ecdatlarımız, ülkemizde olğan qayalarğa ad qoyğanda, olarnıñ birine menim adımnı qoyğan. Sebebini bilgen çıqarmı, yoqmı, aytamayım. Lâkin Seyran qaya ve bir de Sedam qaya Qırımnıñ ne yerde olğanını bilmege istegenler, onı bu saifede oqup bilir. Seyran qaya töpesi taraqqa oşağan ve tüsü sarıca kelgen qayadır. Bu qaya Sudaqnıñ şimal tarafındaki Qoz ( Solneçnaya dolina ) degen köyden 1 km avlaqta qala. Seyran qayanıñ kündoğuş tarafında Çoban Yaqlan qaya olsa, künbatı tarafında ise El Tiygen sırtı (хребет Эльтиген) bar. (Alla maña sağlıq berip şu qayanı barıp körmege qısmet etsin.) Sedam qaya bugün Örlinıy zalöt adını taşığan konus şeklinde bir qaya. Bu qayanıñ kündoğuş tarafı ormannen qaplı. Sedam qayanı özüne oşağan Kürtler boğaz degen töpenen bir bel (седловина) bağlay. Bu eki töpe bir dağ kütlesini (горный массив) teşkil ete, onıñ şimal ve şarq taraflarında qayalı uçurımlar bar. Sedam qaya Ay Petri yaylasınıñ şimalinde olıp, Kökköz ( Sokolinoye ) köyüniñ cenübiy tarafında 2,5 km uzaqlıqta qalğan bir yerdedir. Barıñız anda, peşman etmezsiñiz! Yalta yolunda Aluştadan Yaltağa ketemiz. Maşnamız yaldap ketken kibi kete. Aylanmalı yol de yuqarı köterile, de eniş aşağı kete. Sol tarafımızda tap deñizge barıp yetken uçurımlarnı köremiz, oñ tarafımızda ise bayırlar, qayalar ve olardan ayırılıp tüşken balabandan-balaban taşlar birer-birer ya da bir-biri artından yanımızdan keçip, arta qala. Biz, başlarımıznı, de o yaqqa, de bu yaqqa çevirip, etrafta olğan bu dülberlikniñ episini körip yetiştirmege tırışamız. Bir yerge kelgende maşnanı toqtatıp yol çetine çektik. Tüştik. Ögümizde acayip bir manzara açıldı! Deñizniñ çetibucağı yoq kibi körüne. Deñiz ne yerde bite, kök ne yerde başlay bir kereden aldıramaysıñ. Ekisi de mor tüsni alıp, bir-birine qarışıp ketken kibi kele. Bayağı aşağıdan qayalı yalığa kelip-kelip urğan dalğalarnıñ şuvultısı eşitile. Kimerde bu şuvultığa çağalalarnıñ sesi qarışa. Bu serbest quşlarnıñ dalğalar üstünde uçuşqanına baqıp, dostum: Ay-ay, bir quş olsañ da, turğan yeriñden köterilip uçıp ketseñ! dedi. Aqlıma Amethanımıznıñ balalıq devrinde aytqan sözleri tüşti. Bir vaqıtta o da Ay Petriniñ qartallar qonğan qayalarınıñ birine tırmaşıp çıqıp buña beñzegen sözlerni aytqan edi. Qısqa ikâyeler, masallar Aqaymız daa, balam Bir adamnıñ bir oğlu bar eken. Bir kün olar çöldeki bostanlarını çapalamağa kete. Yanlarına üylelik aş-suv ala ve çapalarını omuzlarını urıp keteler. Barıp çıqqan soñ baba-bala birer yolaq alıp çapalap-çapalap kete. Üylege yaqın oğlu artqa aylanıp baqsa, işniñ az yapılğanını köre. Yolaqlarnıñ daa yarısına kelmegenler. Baba-baba, baqsa, ama az çapalağanmız, e?! dey. Babası şaqacı adam eken: Qaqaymız daa, balam! degen. Üyle ola, oturalar aşamağa. Bütün

12 ketirgen aşlarını yarım saatqa barmay, aşap bitireler. Oğlu kene de: Baba-baba, ama aşaymız, e?! dey. Babası oña: Aqaymız daa, balam! dey. Şiirler, yırlar Aşıq Ümer Evel baar, gülzar ile yaz kelir Evel baar, gülzar ile yaz kelir, Yüce dağlar donandığı zamanlar. Gülistandan kün-künge avaz kelir, Bülbül gülge qul olduğı zamandır. Bağlar ziynetlenmiş, açılmış güller, Fiğan etip, öter ğarip bülbüller, Seyirge çıqmış ep nazlı güzeller, Aşıqlarnıñ kül olduğı zamandır. Cümle qızlar cennet donun kiyerler, Aşıqlar ep bülbüllerge uyarlar. Şimdi suvun töker dağlar, qayalar, Sahralarnıñ sel olduğı zamanlar. Aşıq Ümer arar turar çareler, Asretlikke toldı yürek, qan ağlar. Türlü güller, sünbül, nargiz, lâleler, Yer yüzüniñ al olduğı zamandır. Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik Так Ebet, (razg. E) Я згоден Men razım Я не заперечую Men qarşı degilim Я в цьому певен Men buña eminim Ви маєте рацію Sız aqlısı(ñı)z Правильно Doğru Обов язково Mıtlaqa Звісно Şübesiz Чудово Pek güzel Можливо 1. Ola bilir; 2. İhtimal Добре, домовились 1. Yahşı, keliştik; 2. Yahşı, añlaştıq Нi, не хочу Yoq, istemeyim Doğru yazayıq ve laf eteyik Bu cümlelerniñ qaysı biri doğru? 1.1. Sınıfta üç pencere bar Sınıfta üç pencereler bar.

13 2.1. Mektepte çoq talebe bar Mektepte çoq talebeler barlar Toyğa bayağı adam keldi Toyğa bayağı adamlar keldiler Tükânda çeşit mal satıla Tükânda çeşit mallar satılalar Meydanda çoqtan-çoq adam bar edi Meydanda çoqtan-çoq adamlar bar ediler Gazetağa qaç adam yazıldı? 6.2. Gazetağa qaç adamlar yazıldılar? 7.1. Derske kim kelmedi? 7.2. Derske kimler kelmediler? 8.1. Talebeler ne oquy? 8.2. Talebeler ne oquylar? Atalar sözleri Aqıl yaşta degil, baştadır. Sürüden ayırılğan sürünip öler. Sütke ağzı pişken qatıqnı üfürip aşar. Açközniñ közüni topraq toydurır. Onıñ özü toyar, közü toymaz. Tama-tama göl ola, iç tammasa çöl ola. Ayuv balasını aşaycaqta çamurğa bulğalar. Aqça ara bozar. Oña köre şap da bir, şeker de. Ağırmağan başqa yavlıq bağlamaq. Acele işke şeytan qarışır. Alışqan quturğandan beterdir. Acığan çoq amma, para bergen yoq. Frazeologizmler başında olmaq стоять во главе, руководить başı bağlı женатый; замужняя başından qalsın! пусть он подавится (этим)! baştan çıqarmaq а) совращать, развращать; толкать на дурное; б) сбивать с пути (с толку) baştan çıqmaq развратиться; потерять голову başına çıqmaq сесть на голову кому-л. baş etamamaq не справыиться, не сладить başına belâ olmaq быть кому-л. обузой başını aylandırmaq вскружить голову başı aylanmaq кружиться (о голове) başım aylana у меня кружится голова baş aylandırıcı головокружительный

14 Ösümliklerniñ adları гриб mantar гриб груздь ulaq mantarı грузд груша armut груша гусиный лук qaz soğanı гусячий лук дёрн çim дерен донник sarı yonca буркун дождевик (гриб) qurt mantarı порхавка дрок qatır tırnağı дрiк дуб emen, meşe, pelit дуб дурман qara tiken, delimidan дурман дымянка dır-dır-fatma рутка душица cambil материнка дыня qavun диня дягиль aqsohta ежа, грястиця ежевика bürülgen ожина ель narat ялина Ayvan, quş ve böceklerniñ adları дрофа duvadaq дрохва дятел taqtaqquş дятел ёж kirpi iжак енот yanat, rekun енот ехидна Avstraliya kirpisi ехидна ёрш hani balığı йорж жаба qır baqa жаба жаворонок çoçamiy torğay; boztorğay жаворонок жеребёнок tay лоша жигалка kübre çibini жигалка жираф(а) zurafe жираф(а) жук qoñuz жук жужелица haberci qurt турун журавль turna журавель заяц tavşan заець зебра zebra зебра зебу zebu зебу зеленоглазка yeşil çibin зеленоочка зерновка baqla qurtu зернiвка зяблик qızıl töş зяблик Anatomiya terminleri ладонь avuç долоня лодыжка (щиколотка) tobuq кiсточка лёгкие aqcigerler легенi лоб mañlay лоб локоть tirsek лiкоть

15 лопатки kürekler лопатки мизинеу çinati(y) parmaq мiзинец мозг miy мозок мускул muskul, adale мускул мышца adale м яз надколенник tiz qapaq надколiнок нерв siñir нерв нога ayaq нога ноготь tırnaq нiготь ноздря burun deligi, tanav нiздря носоглотка keñez носоглотка пазуха qoyun пазуха палец parmaq палець

16 4 DÖRTÜNCİ DERS Hıdırlez bayramıñız hayırlı olsun! Yaznıñ tamam başında, Mayısta Qurulayda, Bizge kele Hıdırlez, Quvana oña er kes. İçip zem-zem suvundan Kelip çıqa Qıbladan, Yahşılıqlar ettire, Bol bereket ketire. Yerde, kökte, deñizde Qaza-belâdan saqlay, Yaz boyu ve em küzde Er bir evni o yoqlay. Kelsin, kelsin Hıdırlez, Quvansın, külsün er kes, Sofralar aşqa tolsun, Bayram hayırlı olsun! Hıdırlez bayramı Hıdır (Hızır) ve İlyas adlı islâm evliyalarınen bağlı. Adetince, bu bayram yaznıñ başında, mayısnıñ 6-sında (yani qurulaynıñ 1-inci aftasınıñ cuma künü) qayd etile. Bayram arfesinde evler, azbarlar, ayvanlarnıñ turğan yeri cıyıştırıla, er yer temiz-pak etile. Pencerelerniñ pervazına, bereket olsun dep, boğday sepile. Hıdırlez bayramına küneşke oşatılıp yapılğan ötmek pişirile. Oña deyler qalaqay. Bayram kününiñ namazından soñ, bir yahşı adet yapıla: er qoranta azbarında meyva teregi (terekleri) saça. Bundan soñ cemaat dülber bir yerde toplanıp, bayramnı anda keçire. Salıncaqlar qurula, qızlar olarnı çiçeklernen donata ve yırlar yırlap, de birini de birini oturtıp sallay. Bu bayramda mıtlaq qalaqay tığırtalar (yuvarlatalar). Qalaqaynı yüzünen üstke tüşürmege tırışalar. Yüzünen üstke tüşse demek, yıl bereketli olacaq, deyler. Kün boyu oyun, külkü, küreş ve çeşit eglenceler keçirile. Yaşlar bir-birinen tanış ola. Kün zevq-sefanen keçe. Soñunda horan tepile. Qoşma malümatnı belli ülkeşınasımız Refat Qurtiyevniñ «Календарные обряды крымских татар» (Симферополь, Учпедгиз, 1996) kitabında, saifelerinde tapa bilesiñiz. Matem künü Sayğılı oquyıcılarımız! Maarif işleri ayda bir kere ve aynıñ soñunda çıqqanı sebebinden milletimizniñ qara kününi qayd etken materialımıznı evelce bermege lâyıq saydıq. Mayısnıñ 18-i halqımıznıñ keçirgen qayğılı ömründe ayrı bir yerni tuta. Bu kün bizler içün matem künüdir. Şu künü cemaatımız Aqmescitniñ merkeziy meydanında ve rayon merkezlerinde toplana ve başına kelgen müsibetliklerini hatırlap, bugün de daa devam etken milliy küreşimizde birlik olayıq, bir yaqadan baş çıqarıp aqqımıznı talap eteyik, dey.

17 Meydanlarda insanlarımız: Qırımtatar halqına milliy territorial muhtariyet qaytarılıp berilsin, Halqnıñ statusı aqqında Qanunnı talap etemiz, Qırımtatar tiliniñ devlet tili statusını qaytarıp beriñiz, Tarihiy toponimiya qaytarılsın ve diger şiarlar astında aqlı olaraq öz aqqını talap ete. Halqımıznıñ esas maqsadı baba-dede toprağınıñ saibi olmaqtır. Şay ekeç, aq-uquqımıznı talap etmek boynumıznıñ borcudır. Biñ doquz yüz qırq dörtünci yıllarnıñ eñ qarası, Aqıllardan iç silinmez şu oğursız mayısı, Analar ve balalarğa avtomatlar tiklene, Halqımıznıñ qartı-yaşı vagonlarğa yüklene. Parovoznıñ keskin sesi yüreklerni parçalay, Burum-burum buv çıqarıp, sanki bir dev, o fışnay, Birden köçe vagonları, yılan kibi uzana, Ural dağı, Asiyağa pek aşıqıp yol ala. Kimse bilmey, qayda kete, ne yerde ne olacaq, Ölecekmi, qalacaqmı, yoqsa qulmı olacaq, Zavallılar taqdirini çoq yıldan soñ bilecek, Yarım asır yat yerlerde asretlikte keçecek. Barsın endi qara künler duşman başına ensin, Halqımıznıñ, Alla bersin, qaseveti eksilsin, Ağa-qardaş, birlik olıp, mabet-mabet yaşayıq, Baba-dede toprağında yañı ömür başlayıq. Qorantanen toplaşıp kitap oqumaqnı adet eteyik Bu adet bizlerde bar edi. Meselâ, bizim evimizde aqşamları toplaşıp, kitap oquy ve masal aytışa ediler. Mustafa dayım babama baqıp: Memet aytsın, o yahşı ayta! dey edi. Babam da, çoq yalvartmayıp, dere-töpeden, qartal yuvalarından alıp köçe edi ve birazdan bizler masalnıñ tılsımlı alemine ketip barğanımıznı duymay qala edik. Yaş istidadımız Seyran Suleyman Qırımtatar efsaneleri kitabı aqqında fikrini aytqanda böyle yaza: evellerde aqşamları ana-babalar öz balalarına kitap oquğan, qartana-qartbabalar ise masallar aytqan. İşte bu adetni canlandırıp, mezkür cıyıntıqnı da aqşamları bütün qorantanen beraber oqumaq mümkün dey. Halqımız öz tili müitinde yaşağanda bile böyle oquvlarnıñ emiyeti büyük edi. Bugün ise oquvnıñ emiyeti daa ziyade arttı. Şaqalar, lâtifeler Dalverzin 1 sovhozında traktorcılar azası Taraqtaşlı Seitveli ağa pojarnıy şçit yanında turğan suv çapçağına er kün suv taşıp toldurıp qoya eken, traktorcılar ise uzaqqa barmağa erinip, traktorına qoyulacaq suvnı çapçaqtan alıp, onı boşata qoya eken. Bir kün bundan bezgen Seitveli ağa, çapçaqnıñ üstüne tırmaşıp çıqa. Traktorcılar bunı körip: Şimdi bizni kim bilsin nasıl söger dep baqıp tura. Seitveli ağa, qollarını beline tirep: Ballar!.. Eger siz bir daa bu çapçaqtan suv alırsañız, vallai-billâ, eşşedu-billâ, Alla bar töpemde, baqıñız, darılırım! dey. Şiirler, yırlar

18 Anaçığım Muzıkası S. Kakuranıñ Aziz anam, neler aytıp Hatrıñıznı tapayım, Nasıl sözler Sizge aytıp Göñlüñizni alayım? Sağ oluñız, anaçığım! Eliñizni öpeyim, Keder degil, tebessümler Yüzüñizde köreyim. Eger bir söz men qaçırsam, Nafle yerde muğaytsam, Anam, anam, anaçığım. Bağışlañız, yalvaram. Elâl etiñ sütüñizni, Yuqusız geceñizni, Zametiñiz zaya ketmez, Qızartmam yüzüñizni. Candan sevgen anaçığım, Quvançıñız ep artsın, Oğursızlıq, hastalıqtan Alla Sizni saqlasın. Eger bir söz men qaçırsam, Nafle yerde muğaytsam, Anam, anam, anaçığım. Bağışlañız, yalvaram. Doğru yazayıq ve laf eteyik Tercimeler звонить по телефону telefon etmek разговаривать по телефону telefonnen laf etmek я тебе позвоню men saña telefon eterim кто выиграл? kim yuttı?; я выиграл men yuttım кто проиграл? kim yutquzdı? какое сегодня число? bugün (aynıñ) qaçı? сегодня второе августа bugün avgustnıñ ekisi ( Bugün aynıñ on dördü türküsine bqz.) Aylarnıñ adları Ukraince Rusça Qırımtatarca Halq tilinde Türkçe сiчень январь yanvar qara qış, ilk ay ocak

19 лютий февраль fevral kiçik qış şubat березень март mart saban (ayı) mart квiтень апрель aprel çiçek (ayı) nisan травень май mayıs qural ay mayıs червень июнь iyün ilk yaz, yaz ayı haziran липень июль iyül oraq ayı, çille ayı temmuz серпень август avgust arman ayı, çürük ay ağustos вересень сентябрь sentâbr ilk küz eylül жовтень октябрь oktâbr orta küz ekim листопад ноябрь noyabr boş ay kasım грудень декабрь dekabr ilk qış aralık Atalar sözleri İlimsiz adam yapraqsız terekke beñzer. Toq açnıñ alını bilmez. Kimniñ arabasına minseñ, onıñ yırını yırla. Büyük söz söyleme, büyük loqma qap. Oğlan olsun, qız olsun eli-ayağı tüz olsun. Yigit mıyığınen, horaz quyruğınen belli ola eken. Ötmek babası, et anası. Ötmek padişa, et vezir, qalğanı vızır-vızır. Alışqan quturğandan beterdir. Az olsun, saz olsun. Frazeologizmler baş etmek сладить, справиться с кем baş etamamaq не быть в состоянии справиться с кем başında turmaq стоять рядом (tezya başında turmaq стоять за станком) başında oturmaq сидеть за чем (rale başında oturmaq сидеть за партой) baş egmek а) поклониться; б) склонить голову; покориться, подчиниться başından keçmek пережить, испытать что başına kelgenler приключения, злоключения ket başımdan! убирайся с глаз моих!, отвяжись от меня başı kökke yetmek быть на седьмом небе (от счастья) Ösümliklerniñ adları боб eşek baqalsı бiб бодяк semiz ot осот болиголов baldıran болиголов боровик aq mantar боровик боярышник kiyik muşmolla, yapışqan глiд брусника narat cilegi брусниця брюква çükündir (диал. üçkündir) бруква бузина qaval ağıç, mürvet бузина бук bik бук буквица sasıq ağaç буквиця бурак qırmızı çükündir буряк

20 бурьян qoray бур ян валериана mışıq otu валерiана василёк kök totay, peyğamber çiçegi, berçiçek волошка верба tal верба верба белая aq tal бiла верба верблюжья колючка (перекати-поле) yandıq, qamğaq верблюдяча колючка вереск yer matraçı верес веснянка baar çiçegi крупка ветреница (анемона) manisa lâlesi анемона вика sıçan bercimegi вика Ayvan, quş ve böceklerniñ adları вол ögüz вiл волк qaşqır, börü вовк воробей torğan горобець ворон quzğun ворон ворона qarğa ворона выдра suv samırı видра выпь gece balıqçı quş бугай выхухоль desman хохуля гагара pupla гагара гадюка buz yürek yılan гадюка газель ğazel газель галка çavke галка гиббон gibbon, quyruqsız şamek гiбон гидра gidra, doquz başlı yılan гiдра гиена sırtlan гiена гиппопотам gippopotam гiпопотам глухарь çalı horazı глухар Anatomiya terminleri железа bez(ler) залоза жёлчный пузырь öt quvuğı (puskası) жовчний пузир желчь öt, zafra жовч живот qursaq живiт жила damar жила запястье bilek aldı зап ястя зародыш (зачаток) töl зародок затылочная впадина eñse çuqurı потилична западина затылочная кость eñse kemigi потилична кiстка (кiсть) зобная железа cemtik bezi зобна залоза кадык qıqırdaq (kekirdek) кадик кисть (руки) el кисть кишка içek кишка клапаны сердца yürek klapanları клапани серца

21 5 BEŞİNCİ DERS Güzel milletimizniñ güzel tili Qırımtatar tili milletimizniñ tilidir. Balalarımıznı öz ruhumızda, öz mentalitetimizde terbiyelemek içün biz öz tilimizni qullanamız, çünki adetlerimiznen, duyğularımız ve tüşüncelerimiznen bağlı olğan zenginden-zengin etnopedagogikamız tilimizniñ içindedir. Alayıq ruslar ve ukrainlerni. Olar balalarını öz milleti ruhunda terbiyelemek içün qırımtatar ya da ermeni tilini qullanmay, çünki olarnıñ mentalitetini akis etken öz ana tili bar. Balasınen rus tilinde laf etken ana-baba balasını halqımıznıñ mentalitetinden ayıra. Bunı yahşı añlamaq kerek. Bugünki siyasetini da közge almasaq olmaz. Baqıñız Suvdağ sesi gazetasında Suvuq Sala köyü mektebiniñ ocası Emine Zakiryayeva ne yaza: Bir rus adamı maña şöyle dedi: Biz öyle yaparmız ki, sizler mında bizlerge dönersiñiz, suv qumğa siñip ketkeni kibi sizler de bizim içimizge siñip ketersiñiz, bizler olursıñız. Çünki sizler kimniñ arabasına otursañız, onıñ düdügini çalğan halqsıñız. Şay olıp keldiñiz, şay da olacaqsıñız. Bu sözlerge kommentariy kerekmi? Mesele öyle de yahşı añlaşıla. O adam bizim assimilâtsiyamıznı, yoq olıp ketkenimizni sabırsızlıqnen bekley. Közümizni açmaq kerekmiz. Balalarımız rus ve ukrain tilini öyle de bilir, çünki bugün Qırımda çoqluq şu tillerde laf ete, gazeta, jurnal, radio, televideniye episi olarğa işley (bunı özüñiz körip turasıñız). Evlâtlarımız öz tilini coymaması içün ana tili müitinde olmaq kerek. Bizge tilimizniñ cenkten evelki statusını talap etip, mektepler açtırıp, balalarımıznı anda oqutmaqnen beraber evde de olarğa til müiti yaratmaq kerek. Bu er bir ana-babanıñ balası ögünde boyun borcu olmalı. Er kün iç olmağanda yarım saat-bir saat ana tilinde yazılğan kitap, gazeta, jurnal oqulsa ve onıñ etrafında laf yürsetilse, o vaqıt maqsadımızğa irişirmiz. Er bir evde Ah, menim aqıllı ve işkir balam!, Aylanayım ballı-şekerli laf etken qızımdan!, Maşalla, saba şerifiñiz hayırlı olsun, degen evlâdıma!, Sağ ol balam, doğmuşlarım ögünde yüzümni qızartmadıñ, Ayşe, qızım, mına bu qurabiyeni al da bitaña barıp ber, sağlığını sora, kerek olsa anda bir işlep yapmağa, yardım et de qaytıp kel, yahşımı, qızım ve ilâhre kibi sözler er Allanıñ künü onıñ qulağına temiz büllür çoqraq suvu kibi aqıp turmaq kerek. Baba-dedelerimizden bizge asabalıq qalğan tilimizniñ dülberligi, zenginligi, ifadeliligi ve ava kibi, suv kibi kerekligi aqqında körümli alim, erbap ve medeniyet adamlarımıznıñ aytqanları bar. Şu fikirlerden bir qaçını, sayğılı oquyıcılarımız, sizlerge aşağıda ketirem. Qabrimde melekler sorğu sorasa, Azrail tilimni biñ kere torasa, Öz tuvğan tilimde ayt mağa dermen. Öz tuvğan tilimde cırlap ölermen. (Bekir Çoban-zade Tuvğan til ) Er bir gülniñ yaprağı bar, öz qoqusı, tüsü bar, Er bir aşnıñ öz adı, biberi bar, tuzu bar, Er bir tilniñ lezeti, öz cümlesi, sözü bar, Saqavlanma, ey, kaday, er işniñ bir közü bar. (Remzi Burnaş Saqavlanma, ey kaday! ) Ana tilim bu, muabbetlik, sevgi sırı, Ana tilim bu, toy, cıyın, dostluq, eyilik, Ana tilim yırcılarnıñ ölmez yırı,

22 Ana tilim bu, halqımçün ebediylik. (Löman Suleyman Ana tili ) Bu satırlarğa men de aşağıdaki fikirlerni qoşmağa isteyim: Ecdatlardan asabalıq qalğan bizge tilimiz, Budır bizim baylığımız, bu bizim temelimiz, Tatar yaşı, tatar qızı bunı pek yahşı bilsin, Tuvğan tilni ögrensin de, serbest-serbest laf etsin. Ne ekimden, ne afızdan fayda yoq til bilmese, Öz halqınen öz tilinde becerip laf etmese, Boş çiçekler açar, tüşer, asıl meyvası olmaz, Şay da insan tilsiz olsa, ondan bir eser qalmaz. Yaş neslimiz ğururnen başını köteri desin: Men tatarım, Qırım menim Vatanım, Öz tilim bar, maña lâyıq öz tilim, Başqa tilge onı ölsem deñişmem, Öz tilimni yoq etmege yol bermem! Qısqa ikâyeler, masallar Til ocaları tilimizni candan sevgen onsanları olmalı Yıl ocası yarışına kelgen bir ocapçe minberge çıqıp: Bizim balalar öz tilini ögrenmege istemey! dedi. Ocadan bu sözlerni eşitip tap bir türlü oldım. Nasıl ola da yarışqa kelgen oca öz çıqışında balalarını yamanlap başlay. Dayanamayıp, eyecannen: Bir daa bu lafnı bir vaqıt, bir yerde aytmañız! dedim. Minberge çıqqan oca bir fikir aytacaqta yedi kere ölçep, bir kere piçe, çünki o, söz ustası olğan soñ ağızdan çıqqan sözniñ qayda barıp çıqqacağını evelden bile. Bu ocapçemiz ise bundan behaber olsa kerek. Pedagogika ne dey: Yaramay talebe olmay. Aksine, öz vazifesini keregi kibi beceramağan oca ola. Balanıñ qabaatı yoq. O, ocamız ne aytır eken dep oña dört köznen baqıp tura. Ana bu yerde oca öz zenaatı ve tilimizniñ sevdası olğanını kösterse, balalar bu ocanı sever ve tilimizniñ sevdası olur. Qırımtatar tili ocasınıñ antı Sayğılı ocalar! Ekimler Gippokratnıñ antını aqılda tutıp iş köreler. Til ocalarımıznıñ da özüniñ antı olsa, yaramay olmaz edi degen fikirnen, bu antnı yaş ocalarımızğa teklif etem. Men Alime Memet qızı (Alim Memet oğlu), qırımtatar tili ocasım. Qırımtatar tili menim candan sevgen tilimdir. TİLİMİZ TEMELİMİZDİR. QIRIMTATAR TİLİ QIRIMTATAR MİLLETİNİÑ TEMELİDİR. Bu til bizge baba-dedelerimizden qalğan asabalıqtır. BİZNİ YAŞATQAN BİZGE KÜÇ-QUVET BERGEN TİLİMİZDİR.

23 Men bunı yahşı añlayım ve milletim ve zenaatdaşlarım ögünde ant-yemin etem ve söz berem: aziz tilimizni saqlap qalmaq ve inkişaf ettirmek içün bütün kerekli çarelerni körerim. EVLÂTLARIMIZ ÖZ TUVĞAN TİLİNDEN MARUM QALMAZ. İnşalla, muqaddes Vatanımız, Qırımda, bala-çağamız, umumen, bütün halqımız evelkisi kibi öz tilinde laf eter ve baba-dede toprağınıñ saibi olur. Amin! Şiirler, yırlar Çalğı çalsın Ne de güzel çalğı sesi yañrasa, Ezgiler ve nağmelernen kün tolsa, Şeñlenirler balalar ve büyükler, Yorğunlıq da savuşır, yüzler küler. Tesirlidir nağmeniñ er birisi, Tılsımlıdır ezginiñ nazik sesi, Bu seslerden adamlar coşıp yırlay, Qol köterip, ortağa tüşip oynay. Çalğı çalsın, çalğı sesi yañrasın, Cümle alem oynasın ve yırlasın, Eksilmesin balalarnıñ şeñ sesi, Vatanımnıñ güllesin er köşesi! Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik Чекатиму на ваші листи! Так Я згоден Я не заперечую Я в цьому певен Ви маєте рацію Правильно Обов язково Yazıñız! Ebet (laqır. e; şivede elbet) Men razım Men qarşı degilim Me buña eminim Siz aqlısı(ñı)z Doğru Mıtlaq Наші загальнi слова Bizim umumiy sözlerimiz майдан meydan килим kilim галушка alüşke курай qoray яр yar (car) огир (жеребець) ayğır ненька, неня, мамо nene (şive) кисет kise локшина laqşa къабар qapar, (şivede qabar) курай qoray газ (керосин) gas (eskirgen)

24 гарман arman чувал çuval сундук (скриня) sandıq тютюн tütün пiдбор padvor очкур uçqur ока (мiра ваги) oqqa зурнач zurnacı комеш qamış куга qoğa гак ırğaq кафтан qaftan таз tas лелека leylek могорич maqarıç сажень sajın бляха plâke (ploskiy predmet) кава qave базар (ринок) bazar баштан bostan сiрник sernik кушак quşaq гарбуз qabaq (a qarpız це кавун) кавун qarpız (a qavun це диня) Doğru yazayıq ve laf eteyik Doğru yazıñız quvetlendirici derecelikler bem-beyaz qap-qaranlıq ap-aq küpe-kündüz mas-mavı çip-çiy köm-kök ap-aç yem-yeşil up-uzun sap-sarı tos-tomalaq qap-qara tös-tögerek sim-siya çır-çıplaq sım-sılaq qıp-qırmızı qıp-qızıl süp-süyrü qas-qattı tim-tik

25 Atalar sözleri Aqıllı aqılsıznı aqılnen yeñer. Yahşılıqtan yahşılıq asıl ola, yamanlıtaq yamanlıq. Ceviz qabuğından çıqqan da qabuğını begenmegen. Qoştan ayırılğan qoynı qarşqır aşar. Dünya yansa, ğamı (ya da işi) yoq. Apay maqtay aqayın, aqay maqtay apayın. İnatlar çarığını çaynar, öz degeninden qaytmaz. Ayuv balasını aşaycaq olsa çamurğa bulğalay eken. Tama-tama göl olur. Ay yıldıznen yaraşır. Frazeologizmler babalıq etmek заботиться по-отечески; стать вторым отцом кому-л. bir qarış boyu bar маленький ростом (с ноготок) başından çıqarıp atmaq выбросить из головы, отделаться от мысли yüzüni çevirmek отвернуться, отказаться от кого-чего baştan çıqarmaq а) совращать, развращать; толкать на дурное; б) сбивать с пути (с толку) başı aylanmaq кружиться (о голове) başını aylandırmaq вскружить голову başına çıqmaq садиться на голову кому baş etamamaq не быть в состоянии справиться с кем ayaqlarından ayırılmaq валиться с ног (от усталости) Ayvan, quş ve böceklerniñ adları головастик baqabaş голубь gögercin гончая собака av köpegi горилла gorilla горихвостка qızıl quyruq горная ласточка ebabil горностай as грач qara qarğa гремучая змея çıñğıravuq yılan гриф aqbaba

26 6 ALTINCI DERS Közümiz açıq olğanda bala-çağamızğa tilimizni ögreteyik Ne oldı bizge dostlar? Ne içün balalarımız öz tilinde laf etmey? Bumı edi bizge keregi? Vatanımızğa tilimizni unutmaq içün qaytıp keldikmi? Ne içün bu vaziyet bizni raatsızlamay? Biz ne bekleymiz? Yoqsa tilimizni tez-tez unutsaq, soñ bizge cennet qapıları açılacaqmı? Bizge Stalin kibi zalımlar daa neler yapmaq kerek de biraz közümiz açılsın? Aytıñız, tuvğanlarım, aytıñız, indemeyip oturmañız. Pek telâşlı bu vaziyetten çıqmaq içün bizge ne yapmaq kerek? Yanımızda çingeneler otura. Azbarları bala tolu. Yanlarından keçkende, toqtalıp ne tilde laf ete ekenler dep diñlenem. Şaşılacaq şey! Bir qarış boyu olğan çingene balaçığı ağalarınen öz tilinde laf ete. Doğrusını aytacaq olsam, olarğa pek suqlandım.. Baq sen, deyim, bir avuç bu halqnıñ mektebi olmasa, kitabı ve ocası olmasa, gazetası, jurnalı olmasa, radiosı, televideniyesi olmasa, nasıl ola da olar öz tilinde laf ete? Soñ öz-özüme cevap berem: Quş yuvasında körgenini küte degenleri kibi, çingene balaları öz tilini qorantalarında eşitip ögrene, añlaşılğanına köre, anası ve babası öz boyun borcunı unutmay. Bir kere marşrutkanen ketkende toqtavlarnıñ birinde marşrutkağa eki balalı çingene apayı çıqtı, qolunda quçaq balası, ekincisi (altı-yedi yaşlarında oğlançıq) anasınıñ yanına kelip oturdı. Birazdan bu oğlançıqqa rus tilinde sualler berip başladım. Oğlançıq indemey, maña qıyış-qıyış baqa. Anasından: «А что, он по-русски не понимает?» dep soradım, «Понима-а-ает!, просто он с характером» dedi anası. «А свой язык он знает?» dep bir daa soradım şu apaydan. «Конечно, знает Что вы!.. У нас на этот счёт очень строго. Наши дети свой язык знают. А как же иначе?..» Bu sözler menim yanıq yüregime pek tesir etti. Ay-ay, bizim qorantalarda da öyle olsa eken! Şaqalar, lâtifeler Çölde Keşken apta Şirşikke (Çırçıq şeeri) bardım, ış pışıqqa bır qarpıs aldım şip-şiy şıqtı. Yalı boyunda 1) Bir evde: Anay, ani menim nojugum? Ah, menim urusça bilen uğlum! 2) Diger evde: Aldı geldi bir uruspu, bahay-bahay ağlayım. 3) Qutlaq köyünde: Ahız, anda çiteysiñ, ya? Bazara vırp, çeçimize eçi çuval çepek almaya çiteim. Orta yolaqta: Malo çto yazıcı, savsem yerine sapsem dey nepravilno. Yalıboylılar toje nepravilno laf ete. Nu sen vapşçe! A çto? Bizimki imenna literaturnı yazık. Vot, menim ağam vasnavnom tatarca çisto bile. Prekrasni tili bar. Anamnıñ padrugası ise naturalni tatar, bir rus sözü ne upatreblâit. Yo-oq, narmalnı til bizim tildir.

27 Qısqa ikâyeler, masallar Mışıqnen köpek Alladan acet istey eken. Mışıq: Men olğan yerde bala olmasın. (Bala olmasa, episi onı sevecek). Köpek: Men olğan yerde bala çoq olsun. (Episi birer loqma ötmek taşlasa, o toyacaq). Halqımıznıñ icat etken duaları. Yağmur toqtatqan dua. Biñ bir adlı bir Alla, Biñ bir belâdan saqla, Allaumme nazırsıñ, Ğayıp yerde azırsıñ, Qullar saña emanet Sali alâ Muhammed. Oquyıcılarımıznıñ icadından Sürgünlik aqqında yazılğan inşalardan parçalar Bir kün mektepte men dostumnen öz tilimizde laf etkende, maña bir rus balası ayttı: «Что вы болтаете на своём языке? Говорите на нашем. А то мы вас не понгимаем». Men: «Если не понимаете, изучайте и будете понимать», dedim. Bu bala: «Крым не ваша родна, езжайте в свой Узбекистан, предатели», dedi. Közlerimnm qaranlıq bastı.., lâkin bütün küçümni toplap oña söyledim: «Узбекистан родина узбеков, Россия родина русских, а наша родина Крым, так что мы на своей земле», dedim. QMPU universitetiniñ 1-inci kurs studenti Alimova Feruze Şiirler, yırlar Salğır boyu (Halq yırı) A-a-ay, yavrum da Salğırnıñ boyu, Öz tuvğanımnıñ da toyu! Kefeden, Keriçten, Canköyden kelir Özüniñ aruv da soyu. A-a-ay, yavrum da Salğırnıñ boyu, Öz tuvğanımnıñ da toyu! Atqa minse, yaraşır Özüniñ selbi de boyu. Altmış baş, yetmiş baş tuvar Ayda da Salğırğa suvar. Uzaq yerden qız alsañ, kaday, Anası-babası cılar.

28 Güzel adetlerimiz Temizlik sağlamlıqnıñ reinidir Biz temizlikni sevgen milletmiz. Biz evlerimizni cıyıştırıp, azbarlarını, evniñ ögüni sipirip temiz-pak etmegence raat oturamamız. Bu adet bizim qanımızğa siñip qalğan. Yevgeniy Markovnıñ Qırım oçerkleri («Очерки Крыма») kitabında Yaltalı Bekir ağanıñ evinide olğan temizlikni, cıynaqlıqnı yaza. Oquysıñ, sevinesiñ ve ğururlanasıñ. Temizlik milliy ananemiz olğanı aqqında fikirler Qırımtatarlarnıñ etiketi (edepname) («Этикет крымских татар (эдепнаме)») kitabında qayd etilgen. Olar 43-ünci saifedeki Meskenni temiz ve nizamlı tutuv ananeleri adlı bölüktedir. Yazıq, dülber adetlerimizden uzaqlaşıp ketken bazı bir insanlarımız yoq degil. Çöplükten eviniñ yanına barılmay, eviniñ içi de şay. Bu hususta cemaatımız toplaşqan yerlerde, televideniye ve radioda aytılsa, kösterilse, tesiri olmay qalmaz edi. Temizlik er bir insannıñ ve cümle milletniñ em yüzüdir, em de sağlamlıqnıñ reinidir. Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik Нi, дякую Нi, не так Ви не маєте рацію Я проти Я не згоден Це неможливо Не треба Неправильно Не можна Yoq, sağ ol(uñız). Yoq, öyle degil. Siz aqlı degilsi(ñi)z. Men (buña) qarşım. Men razı degilim. Bu olacaq şey degil. Kerekmey; kerek degil. Yañlış; doğru degil. Mumkün degil. Til botqası Yolda-izde qulaqqa çalınğan laflar poterya çoq prâmo ketesiñ osobıy yer tuta hatâ keçen subbota auraya granitsa var toçna saat birde spokoyna yüremiz mojet bıt yarın kelir vsö-taki o yahşı bala priçina tapıp kelmedi Aqyar poranenni buhtami raz kelmey, znaçit hasta morskoy pehotağa bardıq prosta barmağa isteyim lâkin uspokoitsa etip qayttı. uje temno, a o çö-to kelmey bu yıl otmeçat etecemiz çeres Simferopol ketesiñ nikogda olar mında çıqmaz ekinci otdeleniyesinde edik qızılçıqnı ohotlansañız

29 kaneçna, yanıq büyük, sotrâseniye oldı Doğru yazayıq ve laf eteyik Urğunıñ emiyeti daa çoq ещё много daa çoq ещё больше yahşı хороший yahşı ладно, хорошо doğru правильно doğru прямо oldı было, произошло oldı хватит, достаточно canım моя душа; душенька canım пожалуйста Doğru yazıñız accı accıca ince incece yüce (высокий) yücece hucur hucurca qızğanç qızğançça tuccar tuсcarca(sına) hac (onıñ) haccı Quvetlendirici derecelikleri olğan sezler tem-tegiz qup-quru top-tolu buz-buzlamaq darma-dağın qapa-qarşı sım-sılaq şar-şamata zır-deli beş-beter qarma-qarışıq tos-tolu bese-belli çap-çal zep-ziynet çar-çabik qolum-qomşu Ekinci komponenti mana bildirmegen sözler ucu-bucu, ucu-bucağı çeti-bucağı yengil-yelpi haber-teber ev-barq

30 evli-barqlı es(i)-us(u) felân-fesmekân, felân-tügen alaca-bulaca zor-topuz qararı-qantarı yaş-yavqa qart-qurt ufaq-tüfek tek-tük savut-saba parça-purça yarım-yurtu eski-peski ur-patlasın aş-paş Ayrıca mana bildirgen eki komponentli sözler çım-çırt (ни звука, мёртвая тишина) tım-tırış (ни звука, гробовое молчание) pata-gut (pata-gut kötek kete во всю идёт драка) ur-patlasın (ur-patlasın toy kete свадьба в полном разгаре) abul-qubul (наспех) zomp-zomp (yürmek) dır-dır (qaltıramaq) basa-bas (maqtamaq) lip-lip (lipildemek мигать, мерцать) yılt-yılt (yıltıramaq блестеть) Atalar sözleri Qıynalsañ da öz vatanıñda qıynal. Yahşı fikir, yahşı söz, yahşı iş. Frazeologizmler başını aşamaq докучать, надоедать; изводить попрёками, поедом есть, пилить кого başına ura-ura añlatmaq говорить (объяснять) в резкой форме baş kötermemek не поднимать головы, быть очень занятым (работой); (başını kötermeyip çalışmaq работать не поднимая головы) başını qaşımağa vaqtı olmamaq быть очень занятым, быть заваленным работой canını qoluna almaq браться за опасное дело, рискуя головой; (canını qoluna alıp faşistlerge taraf ketti рискуя головой он пошёл в сторону фашистов) baş qoşmaq связаться (с кем-либо), войти в какие-то отношения Ösümliklerniñ adları Köylerimizni cennet kibi etken köylülerimiz edi. Anamnıñ doğmuş köyünde, Quvuşta (Bağçasaray rayonı), armutnıñ 44 cınsı, almanıñ 23, yüzümniñ 13 ve daa çoq çeşit başqa meyva bar edi. Olarnı maña vaqıtsız dünyadan ketken Şevket qardaşımıznıñ rametli babası,

31 agronom, Quvuşlı Saffet ağa Asanov aytqan edi (Alla olarğa ramet eylesin, yatqan yerleri nurlu olsun). Men, o cınıslarnen sizni da tanış etmege lâyıq kördim. Armutlar qara kirez armut sarı kirez armut qarğa boyun armut petmezu içel armut paşavlâ orodos han armut çubar armut bağça armut hıyar armut şamama armut qurt armut muskat armut muşkat armut kertme cankertme oraq armut sultaniye miski armut halüske armut mırza armut qızıl armut bal armut çatraplâ yüzüm kertme sarı bozdurğan şeytan armut dügene zencerme ferdinant sere masla imperial bay armut bera qıt armut ayuv armut nargulüs klaps ilyams kümüş armut düşes alat köksulı armut Almalar sarı sinap qara sinap qandil sinap bomajnı ranet çelebi alma gülpembe alma krasnı kaliver çanaq alma pamuq alma karalevski dalqıran şafran yazlıq şafran küzlük rozmarin ispaska bal alma kanada alma şaqırdavuq alma ayva alma soğan alma qozubaş alma sabla sinap qaba alma Yüzüm şabat aligote kökur miskat qara miskat sarı miskat rkatseteli kardinal asma yüzüm saperavi kaberne aleatika şaşla çavuş

32 7 YEDİNCİ DERS Oquyıcılarımıznıñ icadından Toy adetlerinden Qız evlenip kiyev tarafqa ketecekte ana-babasına kirip, ellerini alıp, elâllıq soray: Sayğılı ve sevimli anaçığım ve babaçığım. Meni asradı-östürdiñiz, baş-köz ettiñiz, biñler kere sağ oluñız, etken zametleriñizni elâl etiñiz. Elâl olsun, balam, dey anası ve babası. Soñ babası turıp, qızınıñ beline quşaq (ya da qıyıq) bağlay da dey: Menim aqıllı, sevimli qızım! Bugünden soñ seniñ yanıñda aqayıñ, qaynanañ ve olarnıñ qoranta azaları olacaq. Bu quşaq seni nasıl qaviy bağlap tutsa, onıñ kibi seniñ de qoranta azalarınen bağıñ qaviy olsun. İnşalla, babam, aytqanıñız kibi orlur, dey qızı. Anası: Endiden soñ er vaqıt qaynana, qanatañnı ekinci anañ ve babañ kibi tanı, olarnı ürmet et, sev. Olarnıñ öz balası kibi ol, qızım, dey. İnşalla, anam, aytqanıñız kibi yaparım, dey qızı. Ana-babası: Alla-Taalâ hayırlı künler, sağlıq-selâmetlik, uzun ömür bersin sizge, balam. Amin, ya Rabbim! Amin, ya Rabbim! dep tekrarlay qız. Soñ anası ve babasınen quçaqlaşıp, sağlıqlaşıp kete. 11-inci sınıf talebesi Adil Murtazayev Şiirler, yırlar Adlar Halqımıznñ arasında rastkele nice allar, Balasına ad qoyğanda, qoyula diger adlar, Pek seveler Arsen lerni, dersiñ soyu ermeni, Unutqanday faşistlerni, yağdıralar Ernest ni. Ecnebiy millet adları şaşmalattı bizlerni, Nera, Lera, Oksanalar biylediler er yerni, Ağamız nı pek begenip, olardan bar alğanlar Pek mot oldı Sabinalar, Elvinalar, Ruslanlar. Lenin, Marks dedelerniñ ruhlarını şad etip, Vilen, Vladlen, Marlenlerni qoyğanlar bar şap etip. Rollan, Artur, Dodik-modik tövbe, ya Rabbim Alla, Canım-canım adlarımız muğayıp çette qala. Böyle eger devam etse, künümiz harap olur, Millet yoq olmasına bu da bir sebep olur.

33 Magnoliyanıñ ne olğanını biledirsiñiz. Doğru, bu sıcaq memleketlerde keniş tarqalğan öyle bir çalıdır, yıllarnen ösip, soñ o terek ola. Bu ösümlik yaz ve qış özüniñ sevimli yeşil urbasını deñiştirmey. Qırımda bu ösümlik Yalı boyunda, Massandra degen yerde bar. Magnoliya çiçekleriniñ acayip qoqusı bar. Gür açqan vaqıtta olar, etrafqa pek güzel qoqu saça, qoqudan tap başıñ aylana. Halqımıznıñ arasında bu acayip ösümlikniñ oña lâyıq adı bar oña padişa gülü deyler. Tarihtan meraqlı malümat 1777 senesi Rusiyeniñ zulumlıqlarına qarşı Qarasuvlılarnıñ isyanı olğan İsyannıñ başında Seitibraim ağa, Seitvelican ağa ve Köse ağa olğan. Olarnı bastırmaq içün Suvorov yollanılğan. Onıñ silâlı askerlerinen çatışmada ecdatlarımız tarafından adam qurban olğan. Güzel adetlerimiz Asırlarnen işlengen edep ve ahlâq normalarını menimsegen adamnıñ, bilgeniñız kibi, areketleri ve lafı bütünley başqa ola. Öyle adam namus esasında ve aqıl-fikirnen iş köre, onıñ insaniyetligi ziyade ola. Böyle adamnı, ebet, begeneler, onıñ halq içinde itibarı ziyade ola. Edep adet, medeniyet degen arap sözüdir. O, terbiyelilik, ahlâqlıq ve etiket manasında qullanıla. Etiket, medeniyet fenomeni olaraq, adamdan eyilik ve yamanlıqnıñ ne olğanını bilmesini, özüni gumanistik printsiplerine uyğun alıp barmasını talap ete. Etiket bu, adamda olğan terbiyeliliktir. Cemiyetniñ sağlam olması da buña bağlıdır. Qırımtatar halqınıñ pedagogik medeniyeti halq etiketinde akis etile. Büyüklerge ürmet, kiçiklerge meramet degen söler halqımıznıñ ağzında, ve halq oña uyğun areket ete. Sabırnıñ tübü sarı altın degen sözlerrniñ de bizler içün emiyeti büyük. Urf-adetlerimizni kütmek, bayramlarımıznı qayd etmek, yapqan areketlerimizni tüşüniptaşınıp yapmaq, öz aramız yahşı munasebette olmaq da bizlerge, bizim halqımızğa hastır. Sürgünlik yılları adetlerimiz ve ananelerimiz biraz unutılıp başlağan edi. Şimdi endi tamırlarımızğa, temelimizge qaytmağa büyük ihtiyac bar. Halqımıznıñ añaneviy yaşayış tarzını, etiketiniñ güzel qaidelerini canlandırmağa vaqıt keldi s. pedagogika ilimleri doktorı M.A.Hayruddinovnen beraberlikte tertip etken Etiket krımskih tatar adlı edepnamemizde halqımıznıñ esas adetlerini köstermege tırıştıq. Bu kitapnıñ yaşlarımızğa (belki büyüklerimizge de) faydası olur deyim. Onıñ içün menim tevsiyem şu kitapnı tapıp oqunız, peşman etmezsiñiz. NE EKİMDEN, NE AFIZDAN FAYDA YOQ TİL BİLMESE, ÖZ HALQINEN ÖZ TİLİNDE BECERİP LAF ETMESE, BOŞ ÇİÇEKLER AÇAR, TÜŞER, ASIL MEYVASI OLMAZ, ŞAY DA İNSAN TİL BİLMESE, ONDAN BİR ESER QALMAZ. Devlet tilini ana tili esasında ögreneyik На жаль, я зайнятий Я не маю часу Виконати Ваше прохання нема можливості Дякую тобi (вам)! Щиро дякую! Слава Богу Я дуже радий! Yazıq, men meşğulim; Yazıq, men bentim Menim vaqtım yoq Ricañıznı eda etmege imkân yoq Sağ ol(uñız)! Çoq sağ ol(uñız)! Allağa şükür Men pek sevinem!; Quvançım içime sığmay!