KOZLUK UN EN ESKİ TAŞ YAPILARINDAN HIDIR BEY CAMİİ

Transkript

1 ISSN: Cilt 4, Sayı 2, 2016 Vol. 4, Issue 2, 2016 KOZLUK UN EN ESKİ TAŞ YAPILARINDAN HIDIR BEY CAMİİ Ali AKTAN 1, Düzgün ÇAKIRCA 2*, Müslim ADSAN 3, Abdurrahman ÇAKAN 4 Özet Bu çalışmada; ait olduğu çevrede önemli bir yere sahip olan Kozluk Hıdır Bey Camisi incelenmiştir. Bu kapsamda yapının mimari özellikleri ve yapıda süreç içerisinde meydana gelen bozulma ve değişimler, yapıya ilişkin kayıtlar ve yerinde yapılan tespitlere dayalı olarak irdelenmiş ve bazı öneriler sunulmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Kozluk, Hıdır Bey Camii, Taş Mimari. Abstract In this study; Kozluk is having on the environment is an important part started Hıdır Bey Mosque was examined. In this context, the architectural features of the structure and process of 1 Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, suheylbinali@hotmail.com 2* Düzgün ÇAKIRCA, Yrd. Doç. Dr., Batman Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Batman, duzgun.cakirca@batman.edu.tr 3 Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, muslumadsan@gmail.com 4 Yük. Lisans öğrencisi, Batman Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Batman, abdurrahmancakan@hotmail.com

2 Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN 63 deterioration occurring in the structure and changes, It has been analyzed on the basis of determinations made for the registration and on-site construction and tried to offer some suggestions. Keywords: Kozluk, Hıdır Bey Mosque, Stone Architecture. 1. Giriş Günümüze kadar cami olarak kullanıla gelen Hıdır Bey Camii, Batman ilinin Kozluk ilçesine bağlı Hamam Mahallesinde yer almaktadır ( Harita 1). Dikdörtgen bir plana sahip olan yapı, kitabesine göre Osmanlı döneminde yapıldığı belirtilmektedir. Çevrede kendine özgü mimari özellikleri olan bu yapıya ilişkin yerinde yapılan incelemelere göre; bugüne dek yapılan çeşitli yanlış onarımlar, atmosferik etkiler ve bakımsızlık gibi nedenlere bağlı olarak yapıda bir takım bozulmaların meydana geldiği görülmüştür. Taşıdığı tarihsel süreç ve mimari özellikleri ile kültür mirasımız için de önemli bir yeri olan yapının strüktürel, özgünlük ve estetik değerlerinin yok edilmeksizin ayakta kalabilmesi ve yaşamına devam etmesine katkı sağlamak amacıyla bu çalışma yapılmıştır. Harita 1: Kozluk İlçesinde Hıdır Bey Camisinin Konumu (URL 1)

3 64 Kozluk un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii 2. Yapının Tarihçesi İnşa kitabesine göre yapı hicri 890 miladi 1485 tarihinde Hazo (Kozluk) ve Sason beyi Ebubekir Roşki nin oğlu Hıdır bey tarafından inşa edildiği belirtilmektedir (Cabir, 2002). Yapıda üç kitabe vardır. Bu kitabelerden iki tanesi tarihlidir. Birincisi H. 890, M tarihli kitabe, yapının kuzeyinde yer alan taç kapısında; ikincisi ise minarenin kaide kısmındaki H.987 M.1579 kitabesinde yapının tarihleri belirtilmektedir. İkinci kitabe minarenin yapıya sonradan eklendiği sonucunu vermektedir. Bu tarihler sonucu yapının Osmanlı döneminden kaldığı, Osmanlı eseri olduğu bilgisini aktarmaktadır. 523 yıllık olan cami günümüze kadar çeşitli yanlış onarımlar görmüş olmasına yeterince sahip çıkılmamış olmamasına rağmen hala ayakta ve ibadete açıktır (Cabir, 2002). 3. Mimari İnceleme 3.1. Konumu Yapı Batman ilinin, Kozluk ilçesi, Hamam mahallesinde yer almaktadır (Şekil 1). Kuzey Güney doğrultusunda dikdörtgen plana sahip meyilli bir arazide inşa edilmiştir. Batı ve güney tarafında sokak ve yol geçmekte olup, kuzey tarafında ise hazire ve mahalle mezarlığı yer almaktadır. Hazire, caminin kuzeydoğu kısmına bitişik durumdadır. Doğu tarafında ise etrafı duvarla çevrilmiş geniş bir avlu bulunmaktadır. Kuzeyinde mezarlık alanı batı ve güney alanında ise yol ( cadde ve sokak) geçmektedir. Batı cephesinde camiye ikinci bir giriş kapısı bulunmaktadır.

4 Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN 65 Şekil 1: Kozluk un Uydu görüntüsü ve Hıdır Bey Camisinin Konumu (URL 2) 3.2. Mimari Özellikleri Yapı dikdörtgen plana sahip 3 revaklı beşik tonozlarla örtülmüştür. Yapının ana mekânı ise 8 eyvanlı olup, sivri kemerlerle desteklenmiş ve beşik tonozlarla örtülmüştür. İç kısmı aydınlatmak için basık kemerli mazgal pencereler yapılmıştır. Ana mekâna geçişler revaklardan 3 giriş ile sağlanmaktadır. Orta girişin hemen bitişiğinde mahfel (mahfil) yer almaktadır. Resim 1:Meyilli bir alana inşa edilmiş caminin genel görünümü (Cabir, 2002) Güney cephesinden bir pencere ile aydınlatılmaya çalışılan mekân ve kısmen de olsa özgünlüğünü koruyan mihrap ve kubbesiz yapı günümüze çok fazla değişime uğramadan gelmeyi başarmıştır. Yapı, bölgede bulunan geleneksel yapım tekniğine benzer yığma yapım sisteminde inşa edilmiştir. Ana yapım malzemesi, bölgedeki taş ocaklarından çıkarılarak işlenen kalker taşıdır. Yapının duvarları kesme taşlarla örülmüştür. Örtü sistemi ise beşik tonozlu düz dam şeklinde olup, moloz taşlarla yığma teknikle örtünmedir ( Resim 1). Geniş bir mekâna sahip olan yapının büyük bir avlusu, beşik tonozlarla örtünmüş 3 revak ve her revaktan ana mekâna girişi sağlayan kapı dediğimiz 3 açıklık yapılmıştır. Ana mekân ise mihraba paralel 4 nefli olup batı ve

5 66 Kozluk un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii doğu cephelerine 4 er eyvan (toplam 8 eyvan) bölümleri bulunmaktadır. Eyvanlardan eyvanlara geçişlerde yine bir insanın rahat geçebileceği şekilde açıklıklar bulunmaktadır. Mekân bu eyvanlarda açılan basık kemerli açıklıklarla(pencere) aydınlatılmaktadır. Örtü sistemi kalın sivri kemerlerle desteklenmiştir (Resim 2, 3, 4). Resim 2: Caminin plan fotoğrafı

6 Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN 67 Resim 3:Caminin iç mekânından görünüm Resim 4:Doğu girişinden revak bölümlerinin görünümü 4. Yapıda Meydana Gelen Bozulmalar ve Değişimler Yapı 523 yıllık süre içinde çeşitli bozulmalar ve onarımlar görmüştür. Bu bozulmalar yapıya ait mekânlar, mekân içinde oluşan çatlaklar ve aşınmalardır. Bu bozulmaların meydana gelme nedenleri ise deprem, atmosferik etkiler, zeminden kaynaklı nedenler, biyolojik etkiler ve insanlardan kaynaklı olduğunu söylemek mümkündür. Bu kapsamda yerinde yapılan tespite göre, yapının Kuzey cephesinde bulunan mezarlık alanı içinde ve yapıya bitişik dikdörtgen planlı küçük oda olduğu düşünülen mekânın ise yıkık ve harabe durumda olduğu tespit edilmiştir. Ancak bu durumun neden ve nasıl olduğu belirlenememiştir (Resim 5-6). Resim 5:Kuzeydoğu köşende yıkılmış olan mekan Resim 6: kuzeydoğu köşende yıkılmış olan mekan

7 68 Kozluk un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii 4.1. Malzeme Bozulmaları Yapıda en büyük sorunlardan biri nemdir (Resim 7). Güney ve batı cephelerinde bulunan çarpık yapılaşma, drenaj sisteminin olmayışı, yağmur suları, şebeke suları gibi nedenler yapının değişik kısımlarında yüksek derecede nemin oluşmasını sağlamıştır. Oluşan bu nem yapıda derz aşınması, küflenme, yüzey kaybı, renk değişimi, tuzlanma, bitkilenme gibi bozulmalar meydana getirmiştir ( Resim ). Ayrıca yapının kullanım sürecinde yeterince gerekli bakımları görmemesi ve kullanıcıların bilinçsizce tutum ve davranışları yapıda tahribatların artmasına katkı sağlamıştır. Taşın hammaddesinde bulunan tuzlar zamanla yağmur suları, kimyasal malzemelerin kullanımı, çimento ve toprağın içinde bulunan çeşitli minerallerin etkileriyle taşın gözeneklerinden dışarı çıkarak, yapıda bozulmalar meydana getirmiştir. Öte yandan yapının geçirdiği tarihsel süreç içinde atmosferik etkiler (rüzgâr, yağmur ve don gibi) yapı taşlarının derzlerinde gözle görülebilecek derecede aşınmaya (derz aşınması) neden olmuştur. Resim 7-8 : Nem sonucu meydana gelen boya ve sıva dökülmeleri

8 Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN 69 Resim 9: Küflenme-şekerlenme oluşumu Resim 10: Yağmur suları sonucu meydana gelen rutubet ve renk değişimi Resim 11: Atmosferik etkiler sonucu minare kaidesinde meydana gelen derz boşalması ve yüzey kaybı Yapıda oluşmuş olan yüzey kaybı ise daha çok minare bölümünde görülmektedir. Yapıda kullanılmış olan taş malzemenin yumuşak olması nedeniyle zamanla atmosferik etkiler yüzeyde aşınmaların meydana gelmesine neden olmuştur. Öte yandan yapının iç ve dış cephelerinin sonradan sıvanması nedeniyle (kum çimento-kireç karışımlı harç) yüzey kaybının olup/olmadığının ancak yapılmış olan sıvanın temizlenmesi işlemi yapıldıktan sonra görmek mümkündür. Minarede ise sıvanmamasından dolayı derz boşluklarında bitkisel oluşumların meydana geldiği görülmüştür ( Resim 12).

9 70 Kozluk un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii Resim 12: minare kaidesinde meydana gelen bitkilenmeler Yapının batı cephesinde sonradan açılan kapı ve kapının üstüne cepheye eklenmiş betonarme saçağın ise yapıya sonradan dâhil edildiği tespit edilmiştir. Sonradan yapılmış olan bu ekler malzeme bozulmasına kısmen de olsa neden olmuştur (Resim 13). Ayrıca kullanım sürecinde yapının yeterince gerekli bakımlarının yapılmaması ve kullanıcıların tarihi yapılara karşı bilinçsizce tutum ve davranışları yapıda tahribatların artmasına katkı sağladığını belirtmek mümkündür (Dal; Öcal, 2012). Resim 13: yapıaya sonradan eklenen batı girişi ve betonarme saçak

10 Ali AKTAN, Düzgün ÇAKIRCA, Müslim ADSAN, Abdurrahman ÇAKAN Yapılan Yanlış Onarım ve Müdahaleler Yapıda; sıva, alçı, boya, modern plastik kapı-pencere ve ses sistemlerinin duvara monte edilmesi gibi işlemlerinin yapılması görülen başlıca yanlış müdahalelerdir. Bu kapsamda özelikle yaklaşık yıl önce yapının iç ve dış cephelerinin tamamına çekilmiş olan sıva-alçı ve boyanın yapıda çeşitli bozulmalar (tuzlanma, yüzey kaybı v.b) meydana getirmesine neden olmuştur (Resim ). Bu tür yanlış müdahalelerin mahalle halkının veya kullanıcıların bilinçsiz yaklaşımdan illeri geldiğini söylemek mümkündür. Resim 14 Resim 15 Resim 16 Resim 17 Resim 18 Resim 19 Resim 20

11 72 Kozluk un En Eski Taş Yapılarından Hıdır Bey Camii 5. Değerlendirme ve Sonuç Hala kullanımda olan bu yapı, bölge halkı ve taşınmaz kültür varlıkları açısından önemli bir dini mimari örneğidir. Yapılan bu çalışma ile yapının tarihçesi, konumu, mimari özellikleri zaman içinde geçirdiği onarımlar yapı ve malzeme üzerinde oluşan bozulma türleri ve nedenleri belirlenmiştir. Belirlenen bozulmalara müdahale edilmemesi halinde yapıda ilerleyen dönemlerde dönüşü mümkün olamayan bozulmalar hatta yıkılmaların yaşanması kaçınılmazdır. Bu nedenle, yapının özgünlüğünün korunarak gelecek nesillere aktarılması için belirlenen bozulmalara müdahale edilerek, ivedilikle koruma/onarım çalışmalarının bir an önce yapılması önemlidir. 6. Kaynakça Dal, M.; Öcal, A. D.,(2012) Doğal Taşlardaki Bozunmalar, Mimarlık Vakfı İktisadi İşletmesi, İstanbul. Cabir, A. M., (2002), Kozluk taki Mimari Eserler, Van. Ünal, R. H., (1982), Kozluk ta (Batman) iki cami, ark-san Tarihi Dergisi, sayı:1, İzmir. Göyünç, N., (1991) XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, s Altun, A., (1971) Mardin de Türk Devri Mimarisi, Gün Matbaası, İstanbul, s Altun, A., (2005) Mardin de Türk Devri Anıtsal Mimarisine Genel Bakış, Taşın Belleği Mardin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, s İzbirlik, A., (2002) 16.yy Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği nde Vakıflar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII. Dizi-Sayı 185, Ankara, s.81,314. URL 1: Erişim Tarihi: URL 2: Erişim Tarihi: