THE USE OF PLANT GROWTH REGULATORS (PGR) IN AGRICULTURE AND HORMONE RISK. Cebrail KARAKUŞ Refik KÖKER

Transkript

1 TARIMDA BĐTKĐ GELĐŞĐM DÜZENLEYĐCĐLERĐN (BGD) KULLANIMI VE HORMON RĐSKĐ THE USE OF PLANT GROWTH REGULATORS (PGR) IN AGRICULTURE AND HORMONE RISK Cebrail KARAKUŞ Refik KÖKER ÖZET Bitkilerde gelişim düzenleyici olarak kullanılan, doğal olarak bitki bünyesinde veya sentetik olarak üretilen hormonlara bitki gelişim düzenleyicileri (BGD) denilmektedir. Bunların bir kısmı büyümeyi teşvik ederken (oksin, sitokinin, gibberellin...) diğer bir kısmı da engellemektedir (absissik asit, etilen...). BGD lerin kullanılmasında istenilen netice alınması için uygulama zamanının ve konsantrasyonlarının iyi ayarlanması gerekir. BGD'lerin bitkisel üretimde kullanılması verimi artırmakta, üründe kaliteyi yükseltmekte, bitkilerin hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılığını arttırmakta ve daha iyi depolama imkanları sağlayarak, ürünlerin ihracat şansını artırmaktadır. Türkiye de bazı tarım ürünlerinde belirli dönemlerde BGD kullanılmaktadır. Bunlar ruhsatlı preperatlardır. Bu maddelerin önerilen ürünlerde ve önerilen dozlarda kullanılması durumunda, mevcut bilgiler ışığında herhangi bir sağlık riski taşımadıkları kabul edilmektedir. Ancak, kullanılan ürünlerde kalıntı miktarlarının düzenli izlenmesi, kabul edilen sınırları aşıp-aşmadığının belirlenmesi ve aşması hallerinde kamuoyunun bilgilendirilmesi mutlaka sağlanmalıdır. Anahtar kelimeler:bitki Gelişim Düzenleyiciler (BGD), Hormon Riski, Maksimum Kalıntı Limiti, Sürdürülebilir Tarım ABSTRACT The compounds that are used as plant growth regulators, and naturally occuring in plant composition or produced synthetically are called Plant Growth Regulators (PGR).Some of them stimulate growth(auxin, cytokinin, gibberellin...) and some prevent the growth (abcissic acid, ethylene...). The timing of the treatment and the concentration of PGR is important to reach the desired result. The use of PGR increases yield and quality of the product, resistance to diseases and predators, as result making it easy to store the product for long time and it is good for exporting. In Turkey, PGRs are used for some agricultural products in definite periods. They are licenced chemicals.if these substances are used for suggested products in suggested doses then there is no sanitary risk.but, the residue quantities in used products must be pursued, the excess amount of the PGR must be determined, and if the limits are passed over then the public opinion is informed. Key words: Plant Growth Regulators (PGR), Hormone Risk, Maximum Residue Limit, Agriculture that can be continue Fatih Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü

2 1.GĐRĐŞ Bitki Gelişim Düzenleyiciler (BGD) başlangıçta yalnız tohumların çimlenmesinde, meyve, fidan ve çeliklerin köklendirilmesinde kullanılmıştır. Daha sonra tohumdan hasada kadar geçen devrede verim artışı, ürün kalitesinin yükseltilmesi ve bitkilerin hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılığın arttırılması amacıyla ülkemizde ve tüm dünya ülkelerinde kullanılmaya başlanmıştır. Ancak dikkat edilmesi gereken husus diğer kimyasallarda olduğu gibi BGD lerin de yazılı olan tavsiyeye uygun olarak kullanılması gerekmektedir. 2.BGD NEDĐR? Bitkilerde gelişim düzenleyici olarak kullanılan, doğal olarak bitki bünyesinde veya sentetik olarak üretilen hormonlara Bitki Gelişim Düzenleyicileri (BGD) denir.bitki hormonları fitohormon olarak da adlandırılır. Fitohormon bitki gelişimi ile diğer fizyolojik fonksiyonları kontrol eden, doğal olarak bitki içerisinde üretilen organik maddelerdir. Bu maddeler yüksek bitkilerin çeşitli organlarından ve bir kısım mantarlardan elde edilmektedirler.bitki içerisinde kimyasal mesaj olarak görev alırlar.belirli hücrelerde üretilen hormonlar diğer hücrelere transfer edilerek gelişim kontrol edilir (Şekil 1). Şekil 1.Bitkilerde sinyal iletimi BGD nin tanımında da belirtildiği gibi hormonlar gibi çok az miktarlarda bile bitki gelişimine tesir eden ve sentetik olarak üretilen kimyasal maddeler de (sentetik hormon) vardır. Elde edilen maddelerin bir kısmı büyümeyi teşvik ederken (oksin, sitokinin, gibberellin...) diğer bir kısmı da engellemektedir (absissik asit, etilen...). Fakat BGD leri gelişmeyi teşvik edici ve engelleyici maddeler olarak birbirinden kesin sınırlarla ayırmak pek mümkün değildir. Çünkü BGD'ler, bitki büyümesinin değişik devrelerinde ve değişik bitki organlarına değişik konsantrasyonlarda uygulandıklarında farklı etkiler gösterebilir.

3 BGD lerin kullanılmasında istenilen netice alınması için uygulama zamanının ve konsantrasyonlarının iyi ayarlanması gerekir. Örneğin bir oksin olan Naftalen asetik asit (NAA) çiçeklenme sonrasında elmanın kimyasal seyreltilmesi amacıyla kullanılırken daha sonraki mevsimlerde ise aynı bitkinin hasat öncesi meyve dökülmesini önlemek amacıyla kullanılabilmektedir. Bir diğer yönden düşük konsantrasyonlarda büyümeyi artırabilen bir BGD konsantrasyon artırıldıkça büyümeyi engelleyebilmektedir. Şekil 2 de bitki reaksiyonu ve BGD konsantrasyonu arasındaki ilişki görülmektedir. Çeşitli Organlardaki Etkileri kök tomurcuk gövde ,E+03 1,E+02 1,E+01 1,E+00 1,E-01 1,E-02 1,E-03 1,E-04 1,E-05 1,E-06 Oksin Konsa ntra syonu Şekil 2. Çeşitli oksin konsantrasyonlarının kök, gövde ve tomurcuk üzerindeki etkileri. 2.1 BGD lerin Dünyada Kullanım Alanları Çelikle çoğalmanın sağlanması, -Tohum çimlenme gücünün arttırılması, -Çiçeklerin teşvik edilmesi veya geciktirilmesi -Soğuğa dayanıklılığın arttırılması, -Meyve tohumunun arttırılması, -Meyve iriliğinin arttırılması, -Periyodisitenin azaltılması, -Meyve olgunluğunun erkene alınması veya geciktirilmesi, -Meyve kalitesinin iyileştirilmesi, -Hasadın kolaylaştırılması, -Meyve muhafaza süresinin uzatılması -Meyve renginin iyileştirilmesi, -Meyve ve yaprak dökümlerinin kontrolü, -Doku kültürü çalışmaları, -Islah çalışmaları, -Bitkilerin hastalık ve zararlılara dayanıklılığının arttırılması, -Yabancı ot kontrolü.

4 2.2 BGD Çeşitleri Oksinler Bitkilerde büyüme ve gelişmeyi etkileyen en önemli gruptur. Bitkinin gelişmesini diğer BGD'lerle birlikte gerçekleştirir. Bitki kökünde doğal olarak az bulunur. Bitkinin boyca büyümesini sağlar. Hücre bölünmesi, büyümesi, hücre ve doku farklılaşmasını düzenler. Bitkinin güneşe yönelmesini sağlar. Çok fazla salgılandığında veya suni olanların fazla uygulanması halinde büyümeyi durdurur. Az salgılandığında yapraklar dökülmeye başlar. Meyva vermede etkindir. Döllenmiş çiçeğin dökülmesini engeller. Ovaryumun gelişmesini ve çekirdeksiz meyva oluşumunu sağlar. Đlkbaharda kambiyum gelişimini düzenler. Suni elde edilen oksinler genelde yabancı otların yok edilmesinde kullanılır. Bu kimyasal maddelerden bazıları şunlardır: 4-CPA (4 -chlorop henoxyacetic acid), 2,4-D (2,4- dichlorop henoxyacetic acid), IAA (indolacetic acid), IBA (indolbutyric acid) ve NAA (? -naphthalene acetic acid) Giberellinler Giberellinler hücre bölünmesi ve uzamasını, tohumda uyku halinin kırılmasını ve hızlı çimlenmeyi teşvik eder. Yaygın kullanımı olan Gibberellic acid (GA3) mandarin ve klemantinde meyve tutmunu, çekirdeksiz üzümde meyve iriliğini artırmada kullanılmaktadır Sitokininler Sitokininler, diğer hormonların aksine, hem bitkilerde, hem de hayvanlarda bulunur. Hücre bölünmesini teşvik eder ve doku kültüründen bitki geliştirmek için kullanılan steril ortamlarda yer alır.tomurcuk gelişmesi ve yaprakların geç dökülmesinde etkili olurlar. Bazı doğal ve sentetik sitokininler: Zeatin, Kinetin, BA (benzyladenine)

5 2.2.4 Etilenler Bitkilerde tohumun çimlenmesini, tomurcuk gelişmesini ve meyvanın olgun laşmasını sağlarlar. Olgunlaşmayı ilerletir, yaprak dökümüne neden olur. Bitki sitres durumunda etilen oluşturmayı artırır ve bitkide en çok etilen bitki ömrünün son aşamasında bulunur. Sonbaharda yaprak dokularında saptanan etilen artışı yaprak dökümünün bir nedenidir. Bu kimyasal maddelerin bazıları şunlardır: CEPA (Ethrel, Ethephon, 2 chloroethylphosphonic acid) ve Ethylbromide Absissik asit (ABA)(Dorminler) Absissik asit (ABA) genel bir bitki gelişim engelleyicisidir. Uyku hali (dormansi) yi teşvik eder ve tohumun çimlenmesini engeller. Yaprak, çiçek ve meyve dökülmesini geciktirir ve stomatların kapanmasına neden olur. Yüksek konsantrasyonda bu özelliği ile ABA kurak dönemlerde hücreleri korur.ccc uygulaması ile buğdaylarda sap uzaması geriletilerek (kısa sap sağlanarak) yatmaya karşı dayanıklılık artırılır. MH (Maleic hidrazid) uygulamaları ile patates ve soğanda sürgün verme engellenir.

6 Bunların dışında kullanılan diğer BGD ler; Brassinolides (Brassinosteroids), Salicylic Acid, Oligosaccharins (Oligosaccharides), Systemin ve Jasmonates dir. Bitkilerde kullanılan BGD ler Tablo 1 de, BGD lerin bitkilerdeki başlıca etkileri ise Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 1:Bitki gelişim düzenleyiciler BGD Adı Örnek Oksin IAA Giberellin GA3 Sitokinin Kinetin, Zeatin Etilen Etilen Dorminler Absissik Asit (ABA), Phaseic Asit Çiçeklenme hormonları Florigin, Anthesin, Vernalin Fenolik maddeler Coumarin Çeşitli doğal maddeler Vitaminler, Phytochrome Tranmatic maddeler Sentetik gelişim yavaşlatıcılar CCC, Amo, Phosphin-D, Morphacting, Malformis Çeşitli sentetik maddeler Sentetik Oksin, Sentetik Sitokin Tablo 2. BGD lerin bitkilerdeki başlıca etkileri Özellikler Oksin Gibberellin Sitokinin Dormin Etilen Çimlenme Hücre bölünmesi Hücre uzaması + + (?) - - Uzun gün bitkisinde çiçeklenme Taşıma (?) Assimilat oluşumu, depolama (?) (?) ++ - (?) Gözeneklerin açılması (?) Yaşlanma Yaprak dökümü Tomurcukların kış uykusu = Teşvik - = Engelleme 0 = Etkisiz (?) = Etki ya belirlenememiş ya da türlere göre farklı etki 3.TÜRKĐYE VE DÜNYADA BGD KULLANIMI Bitki Gelişim Düzenleyiciler'in (BGD) varlığına ilişkin ilk bilgiler 19. yüzyılın sonlarına dayanmaktadır. Bu dönemde, yıllık süre içinde, bitki fizyolojisi konularında yapılan çalışmalar, BGD' lerin bitki büyüme ve gelişmesindeki rollerini ortaya koymuştur. Bu çalışmaların sonuçlarına göre, BGD'lerin bitkisel üretimde kullanılması verimi artırmakta, üründe kaliteyi yükseltmekte, bitkilerin hastalık ve zararlılara karşı dayanıklılığını arttırmakta ve daha iyi depolama imkanları sağlayarak, ürünlerin ihracat şansını artırmaktadır.bu nedenle

7 BGD ler ülkemizde ve tüm dünya ülkelerinde kullanılmaktadır. Gereğinden fazla kullanılmaları halinde ise, bitkilerin gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Hormonlar Türkiye de ilk defa 1960 lı yıllarda GA3 (Giberallic Acid) çekirdeksiz üzümde; çekirdeksizliği teşvik, meyve ve salkım büyüklüğünü artırmak amacıyla kullanılmaya başlanmıştır. Domates ve patlıcanda partenokarpik meyve tutumunu sağlamak amacıyla 4- CPA ve BNOA kullanımı; kirazda, büyük ve sert meyve elde etmek için, elma ve armutta daha iri meyve elde etmek için ve süs bitkilerinde daha erken ve homojen çiçek açmasını sağlamak amacıyla GA kullanımı; muz, limon gibi meyvelerin sarartılması ve diğer birçok meyvenin erken olgunlaştırılması amacıyla etilen kullanılması; çelikle köklendirmeyi sağlamak amacıyla IBA kullanılması; buğdayda dar ve geniş yapraklı otları öldürmek için buğdaya zarar vermeyen hormon içerikli yabancı ot ilaçları kullanılması ülkemizdeki BGD uygulamalarından birkaçıdır. 3.1 Bitki Gelişimini Düzenleyicilerin Ruhsatlandırılması ve Kontrolü Türkiye'de BGD' ler 1987 yılından itibaren pestisit ve benzeri maddeler içine dahil edilerek, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından tarım ilaçları gibi ruhsatlandırılmaya başlanmıştır. Bu maddeler halen yürürlükte bulunan "Zirai Mücadelede Kullanılan Pestisit ve Benzeri Maddelerin Ruhsatlandırılması Hakkında Yönetmelik" esaslar çerçevesinde işlem görmektedir. Bu yönetmelik gereği bir BGD ruhsatlandırılırken, pestisitler için istenen tüm bilgi ve belgeler (kimyasal ve fiziksel özellikleri, biyolojik bilgileri, toksikolojik ve eko-toksikolojik çalışma sonuçları, kalıntı çalışmaları vb.) BGD'ler için de istenmektedir. Bu bilgi ve belgeler bakanlıkta Merkez Đlaç Komisyonunda incelenmekte ve uygun bulunan BGD' lere ruhsat verilmektedir. Ruhsat aldıktan sonra, firması tarafından pazara sunulan BGD' ler, imalattan üreticiye kadar geçen değişik safhalarda da kaliteleri, etiket bilgileri, miktarları vb. yönünden, diğer pestisitler gibi Bakanlık Kuruluşları tarafından kontrole tabi tutulmaktadır. Pazar, yani piyasa kontrolleri, Bakanlığımız Tarım Đl Müdürlükleri ve Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü ile Đstanbul Tarım Đl Müdürlüğü, Bitki Koruma Şube Müdürlüğü

8 (Mücadele Đlaçları Kalite Kontrol Laboratuvarı Şefligi) tarafından düzenli ve koordineli bir şekilde gerçekleştirilmektedir. Bu kontrollerde, kalitelerinde bozukluk tespit edilen BGD'lere, "Zirai Mücadele Đlaçları Kontrol Yönetmeliği" hükümleri çerçevesinde, ruhsat iptali dahil çeşitli cezalar verilmektedir. T.C Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından yayınlanan Gıdalarda Maksimum Bitki Koruma Ürünleri Kalıntı Limitleri Tebliği nde ülkemizde ruhsatlandırılmış bitki gelişim düzenleyicilerinin kabul edilebilir en yüksek kalıntı limitleri ile Avrupa Birliği direktiflerinde yer alan maksimum kalıntı limitleri yer almaktadır, Ülkemizin Avrupa Birliği ne tam üye olması durumunda Türkiye deki kalıntı limitleri listesi yürürlükten kaldırılarak Avrupa Birliği direktiflerinde yer alan maksimum kalıntı limitleri yürürlüğe girecektir.buna göre Türkiye ve Avrupa da izin verilen bazı BGD kalıntı limitleri* şunlardır:

9 Tablo 3: Türkiye ve Avrupa da izin verilen bazı BGD kalıntı limitleri BGD Adı Ürün Adı Maksimum Kalıntı Limiti (mg/kg) Türkiye'de Avrupa'da Daminozide Turunçgiller Elma Kiraz Çilek Domates Patlıcan Pirinç Gibberrellic acid (GA3) Turunçgiller 0.5 Kayıt Yok Kayısı 0.5 Kayıt Yok Üzüm 0.1 Kayıt Yok Çilek 0.5 Kayıt Yok 2,4-D (Oksin) Armut 0.5 Kayıt Yok Şeftali 0.5 Kayıt Yok Arpa 0.2 Kayıt Yok Mısır 0.05 Kayıt Yok Ethephon (Etilen) Turunçgiller Ceviz Ayva 3 3 Kiraz 3 3 Çilek Soğan Domates 3 3 Biber 3 3 Karpuz Carbaryl Elma 3 3 Şeftali 3 3 Üzüm 3 3 Havuç 1 1 Marul 3 3 Buğday *Değerler 2005 yılı verileridir. 3.2 BGD Kullanımı ile Đlgili Yanlış Değerlendirmeler Hormon teriminin kamuoyunda yarattığı tedirginliğin farklı kesim ve kişilerce, değişik şekillerde kullanımı halk arasında tedirginliğe sebep olmaktadır.kış aylarının ortasında pazarda domateslerin tarla domatesi diyerek satılması veya ekmek fırının camında hormonsuz ekmek diye yazının asılması trajikomik örneklerdir. Bunlar, gerçekle ilgisi

10 olmayan değerlendirmelerdir. Bunun yanında pazarda görülen her iri, değişik renk ve şekildeki meyve veya sebzenin hormonlu olarak nitelendirilmesi de yanlış bir yaklaşımdır. Bu örneklerin büyük bir kısmı, Türkiye de yeni meyve ve sebze çeşitlerinin üretilmeye başlaması sonucu oluşan doğal görüntülerdir. Bunların yanında, bazı meyve veya sebze türlerinde, bazı yıllarda görülen şekil bozukluklarının (kirazlarda görülebilen ikiz meyve gibi), ekolojik koşullardan kaynaklanmasına rağmen, hormonlu olarak tanımlandığı da görülmektedir. Bu yaklaşımlar hormonların anlam ve öneminin yanlış değerlendirilmesine yol açmaktadır. Kamuoyunda bilinenin aksine çilek ve hıyarda BGD kullanımına pek gerek yoktur. Çünkü piyasaya hakim olan hıyar çeşitleri genetik olarak %99 partonokarpik (dişi organın gelişmesiyle meyve oluşumu) meyve oluşturma özelliğine sahiptir. Bundan yıl önce ülkemizde Çengelköy hıyarı yetiştirilmekteydi ve bu hıyar ince kabuklu kısa bir meyve yapısına sahipti. Seracılığın gelişmesiyle beraber daha verimli olan çeşitler ekilmeye başlandı. (Mevcut durumda 1da alandan 40 ton hıyar hasat edebilme imkanımız vardır). Yukarıda bahsettiğimiz çeşitler uzun, daha kalın kabuklu ve daha sert oldukları için tüketici tarafından hormonlu olarak algılanmıştır. Hatta bu hıyarların dalından kopardıktan sonra bile dolapta büyüdüğü gibi söylentiler yaygınlaşmıştır. Çeşit özelliği olarak hıyar meyvesinin 40 cm uzunlukta olması mümkündür. Çilek ise yüzlerce pistilin (dişi organın) birleşerek oluşturduğu yalancı bir meyveye sahiptir. Diğer sebzelere oranla çilekte meyvenin döllenmesi zordur. Eğer serada yeterli hava sirkülasyonu varsa veya arı kullanılıyor ise (bambus arısı, belirli dönemlerde bal arısı da kullanılabilir) polen oluşumu oldukça iyidir. Meyve gelişiminde sorun olmaz. 12 yıl önce ülkemizde daha küçük meyve veren, kokulu, aromatik yerli çilek çeşitleri sınırlı dönemde ve sınırlı miktarda yetiştiriliyordu. Đlk defa California kökenli bir çilek olan Chantler çeşidi yetiştirilmeye başlandığında daha gösterişli ve iri, koyu kırmızı renkli meyve yapısına sahip olduğu için tüketici tarafından hormonlu olarak algılandı. Bu çeşidin genetik olarak böyle bir meyve verme özelliği vardır. Şu anda çoğunlukla yine bir California çeşidi olan Camarosa yetiştirilmektedir. Ayrıca Đsrail çeşidi olan Dorit 216 da yetiştirilmektedir. Bu çeşitlerde iri meyve veren çeşitlerdir. Çilek bitkisi bitkisel özelliklerden dolayı kış döneminde daha iri meyve verebilme özelliğine sahiptir. 3.3 Ülkemizde Görülen Bazı Yanlış Uygulamalar Ülkemizde BGD kullanımında birçok olumsuz durumla karşılaşılmaktadır. Bunlar genellikle yetiştiricilerden kaynaklanan ve yanlış uygulamalara dayanan olumsuzluklardır. Söz konusu yanlış uygulamaları başlıca şu başlıklar altında toplayabiliriz:

11 1) Ne kadar çok uygulama yaparsan (1 yerine 2 veya daha fazla uygulama) o kadar iyi sonuç alırım düşüncesi 2) Uygulama zamanını tam tespit edememe veya buna pek önem vermeme 3) Doz ayarlamasında yeterince hassas olamama veya dozu ne kadar artırırsam o kadar iyi etki eder mantığı 4) Alıştığı ve sonucunu gördüğü BGD' yi ne pahasına olursa olsun temin edip uygulama 5) Ekonomik kaygıyla aşırı doz kullanımı (Özellikle etilenle meyve olgunlaştırılması amacıyla) 6) Teknik bilgileri yetersiz kişilerin tavsiyeleri 7) Gereksiz yere ve hiçbir mesnede oturmayan aleyhte propagandalar 8) Uygulama esnasında gereken hassasiyeti göstermeme 4.BGD LERĐN ĐNSAN SAĞLIĞI VE ÇEVRE ÜZERĐNE ETKĐSĐ BGD lerin insan sağlığına etkileri konusunda çok net bilgiler bulunmamaktadır. Sözgelimi bitkilerde kullanılan büyüme hormonları, onların bünyesinde zaten mevcut olan doğal kimyasallardır. Tarımda kullanılmasının nedeni, bünyede bulunan bu kimyasalın miktarını artırmak, çok kısa sürede büyümesini veya renklenmesini artırmak içindir.fakat 2,4-D nin insan sağlığı açısından olumsuz etkileri olduğu konusunda bazı görüşler bulunmaktadır. 2,4-D nin insan sağlığına etkileri, davranış ve şekil bozuklukları, genetik yapıda bozukluklar, sinir sisteminde oluşturduğu bozukluklar olmak üzere sınıflandırılabilir. 2,4-D yakın zamana kadar özellikle domates ve patlıcanda partenokarpik meyve oluşumunu teşvik amacıyla sıkça kullanılmaktaydı. Bugün bu maddenin yerine 4-CPA ve BNOA in kullanılmasına izin verilmiştir.fakat bu maddenin Türkiye de bazı ürünlerde kullanımına devam edilmektedir (Bkz. Tablo 3). Hava, su ve toprakta meydana gelen istenilmeyen fiziksel, kimyasal ve biyolojik değişiklikler kirlilik olarak adlandırılır.besin kirliliğide bu kirliliklerden biridir.bitki gelişim düzenleyiciler (BGD ler) (hormon vb.), mikroorganizmalar, böcek ilaçları ve diğer tarımsal ilaçlar besin kirliliğine sebep olmaktadırlar.fakat BGD lerin oluşturdukları sağlık ve çevresel riskler, kullanım oran ve sıklığı yanında, aktif maddeye bağlıdır. Bu yönü ile tarımsal ilaçlar ile mukayese edilemeyecek çeşitliliği olan BGD lerin, insan sağlığı ve çevresel riskleri tarım ilaçlarının çok gerilerindedir. Ancak konunun ülkemizde gündeme getirilmesi, hatalı bir şekilde diğer tarım ilaçlarının önüne geçirilmekte ve daha büyük risk grubu olan tarım ilaçları geri plana atılmaktadır. Kesin olarak bilinmesi gereken, tarım ilaçlarının yanlış kullanımının doğuracağı riskin, BGD den daha fazla olduğudur. Nitekim dünyada, gıdalarda pestisit kalıntısı analizleri daha çok BGD ler için değil tarım ilaçları için yapılmaktadır. Diğer bir konu da, BGD lerin her koşulda ve her üründeki kullanımının insan sağlığına kesin toksik etki yaratacağı şeklindeki hatalı değerlendirmedir. Konu ile ilgili en hassas tartışmalar da bu noktadadır. Đnsan sağlığı açısından tarımsal kimyasalların toksit etkisi doğrudan doza bağlıdır. Ancak, insanın temasta olduğu ve bir şekilde aldığı kimyasalların toksik etki oluşturması, vücuda alınan kimyasal miktarı ile ilişkilidir. Bu açıdan kimyasallarla ilgili yapılan sağlık ve çevresel etki değerlendirmelerinde, günlük alınabilir maksimum doz, hiçbir yan etki görülmeyen doz ve izin verilen maksimum kalıntı miktarı gibi ölçüler kullanılmaktadır.

12 Bir kimyasal kesin saptanan toksik etkiye sahip ise, kimyasalları kontrol eden, ruhsatlandıran sistem tarafından hemen kullanımdan kaldırılmaktadır. Bunun geçmişte örnekleri mevcuttur. Örneğin; Daminozide adlı BGD, 1989 yılında kanserojen etkiye sahip ara madde oluşturduğu gerekçesi ile piyasadan çekilmiştir. O dönemde Türkiye de de ruhsatlı olan bu preperatın kullanımı hemen iptal edilmiştir.fakat bugün hem Türkiye hem de Avrupa da kullanımına devam edilmektedir.esas sorun, BGD lerin, diğer tarımsal kimyasallarda olduğu gibi aşırı ve yoğun kullanım riskinin var olup olmadığıdır. Bu konuda en iyi ölçü bütün dünyada olduğu gibi, bu tip maddelerin kullanıldığı ürünlerdeki kalıntı miktarlarıdır (bkz. Tablo 3). Acaba tarımsal ürünlerde hiçbir kimyasal kullanılmasaydı beslenme yönünden daha mı güvende olurduk? Hiç de öyle değil: 1) Bitkiler hastalık ve böcek saldırılarına karşı kendilerini savunmak için doğal olarak pestisit üretirler ve bu doğal kimyasalların insan yapımı olanlardan binlerce kat daha kanserojen olduğu gösterilmiştir. 2) Çeşitli zararlı ve hastalıklarla kirlenmiş meyve ve sebzeyi kimse satınalmak istemez. 3) Zararlı, hastalık ve yabancı otların neden olduğu ürün kayıpları ortalama %30-40 dolayındadır; bazen %100 e varan kayıplar da olabilmektedir. 4) Daha da yaygınlaşacak açlığa çare olarak tarım alanlarını genişletme olanağı tükenmiş bulunmaktadır. Öte yandan, Bitki koruma ürünlerinin son 50 yıldan beri tarımsal üretimde kullanımları giderek artmasına karşın yapılan çeşitli araştırma ve değerlendirmeler pek kuşku duymamak gerektiğini göstermektedir: Ortalama insan ömrü giderek artmaktadır. Az gelişmiş bölgelerde tarımda teknoloji, bu arada kimyasal kullanımı çok daha azdır. Buna karşılık bu toplumlarda kansere yakalanma oranının daha çok kimyasal kullanan toplumlara bakışla iki kat daha çok olduğu gösterilmiştir. Basında hormon kaynaklı hastalıkların haber edildiği yazılarda hormonun nasıl o hastalığa sebep olduğu yazmamaktadır.bu gibi haberler BGD (veya halk deyişiyle hormonların) kullanımının son derece yanlış olduğu gibi bir izlenime sebep olmaktadır. Bunlara pek de itibar edilmemesi gerekir. 5.SONUÇ Dünyada ve Türkiye de kimyasal ilaç kullanımı bırakılıp organik tarıma geçilsede BGD kullanımı devam etmektedir. Türkiye de bazı tarım ürünlerinde belirli dönemlerde BGD kullanılmaktadır. Bunlar ruhsatlı preperatlardır. Bu maddelerin önerilen ürünlerde ve önerilen dozlarda kullanılması durumunda, mevcut bilgiler ışığında herhangi bir sağlık riski taşımadıkları kabul edilmektedir. Dolayısıyla, hormon kirliliği yerine hormon riski daha uygun bir ifadedir.ancak, kullanılan ürünlerde kalıntı miktarlarının düzenli izlenmesi, kabul edilen sınırları aşıp-aşmadığının belirlenmesi ve aşması hallerinde kamuoyunun bilgilendirilmesi mutlaka sağlanmalıdır. Ülkemizde dört milyonun üzerinde tarımsal üretim birimi bulunduğu, fakat tarım işletmesi sayılabilecek sayının bir milyon dolayında olduğu tahmin edilmektedir. Sürdürülebilir tarımın (kaliteli ve güvenilir gıda, korunmuş çevre) ancak tarım işletmelerinde gerçekleşebileceği göz önünde bulundurularak bu bağlamda bir alt yapı düzenlemesi kaçınılmaz görünmektedir. Bu bakımdan: 1) Tarım alanları, miras yasasını da içine alacak biçimde, parçalı durumdan kurtarılmalı ve verimli üretimler sağlayacak işletmeler haline getirilmelidir. 2) Đyi tarım tekniklerinin gereğince kullanılabilmesi ve uygulanabilmesi için etkin ve yaygın bir "Danışmanlık Kurumu" oluşturulmalıdır.

13 3) Üreticiler, ekonomik donanım kullanımı sağlamaları ve emeklerinin karşılığının önemli bir bölümünü üretimle ilgisi olmayanlara kaptırmamaları için, eğitsel ve maddi boyutlarda desteklenmelidir. 4) Tarımsal üretimin her düzeyinde tüm uygulamaları kapsayan kayıtlar tutulmasını sağlayacak yasal düzenleme gerçekleştirilmelidir. 5) Bitki koruma ürünlerinin gerek uluslararası standartlara uygunluklarını, gerekse tarımsal ürün ve gıdalarda kalıntı durumlarını düzenli denetim altında bulunduracak yeterli alt yapı bir an önce kurulmalıdır. Gelecekte, hormon kullanımı yerine geçebilecek alternatif uygulamaların desteklenmesi hormon riskinin giderilmesine yardımcı olacaktır.sözgelimi Akdeniz bölgemizde soğuk mevsimlerde ısıtılan ve tozlayıcı bombus arıları kullanılarak üretim yapan (domates üretimi gibi) seraların varlığı gün geçtikçe artmaktadır. Bu anlamda değişik yörelerimizde jeotermal sıcak su ile ısıtılan seraların varlığı da artmaktadır. 6.KAYNAKLAR 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) vric.ucdavis.edu/aboutveg/vc3-2005/rethwisch2005vc3.ppt 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) 17) 18)