İstanbul Aydın Üniversitesi C Sınıfı İş Sağlığı ve Güvenliği Uzmanlığı Ders Notu. 21.Ders Notu KORUNMA POLITIKALARI. Ali KOCAER

Transkript

1 21.Ders Notu KORUNMA POLITIKALARI Ali KOCAER 1

2 Sıra No / Konu 21 / Korunma Politikaları Konunun genel amacı Öğrenme hedefleri Konunun alt başlıkları Yüz yüze / toplam ders saati Katılımcıların, iş sağlığı ve güvenliği alanında önleme ve korumanın tanımları, yöntemleri ve önemini öğrenmelerine yardımcı olmaktır. Bu dersin sonunda katılımcılar; Tehlikeli durumu ve davranışları tanımlar. Kaynağında önleme, ortama yönelik koruma ve kişisel koruma gibi korunma uygulamalarının temel özelliklerini ifade eder. Tehlikeli durum ve davranışlar Kaynağında önleme uygulamaları o Bertaraf etme o İkame etme o Makine koruyucuları o Teknik tedbirler Ortama yönelik koruma uygulamaları o Tecrit o Havalandırma o Organizasyonel düzenlemeler Kişiye yönelik koruma uygulamaları A Sınıfı B Sınıfı C Sınıfı 2/4 2/4 2/4 Eğitici U-1, U-2, U-3, U-4*, U-6** *Teknik **Mühendis veya ilgili teknik öğretmen 2

3 İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ YÖNÜNDEN KİŞİYE YÖNELİK KORUMA UYGULAMALARI İş sağlığı ve güvenliği yönünden korunma politikalarının belirlenmesinde, teknik ve kişiye yönelik korunma uygulamalarının etkin bir şekilde gerçekleştirilmesi önem arz etmektedir. Öncelikle teknik uygulamaların gerçekleştirilmesi söz konusu olup kişiye yönelik olanların da ayrıca tıbbi ve teknik boyutu bulunmaktadır. Kişiye yönelik sağlık muayeneleri, çalışma ortamında bulunan sağlığa zararlı etmenlerin çalışanlarda neden olabileceği hastalıkların tanısının konulması açısından büyük önem taşımaktadır. İşyerinde gerçekleştirilen sağlık gözetimi programları; çalışanın korunması, eğitilmesi ve izlenmesini sağlamaktadır. Bu programlar; işe giriş muayeneleri, aralıklı kontrol muayeneleri, zararlı maddeler tarafından oluşturulan hastalığın erken belirtilerini ve derecesini belirlemek için spesifik testler, tıbbi tedavi ve kapsamlı bir kayıt sistemini içermektedir. A. Sağlık Muayeneleri İşyerinde oluşan sağlık risklerine karşı koruma uygulamalarından kişiye yönelik koruma uygulamalarında; çalışanlara yapılan sağlık muayeneleri başta gelmektedir. Sağlık muayenelerinin amaçlarını şu şekilde sıralamak mümkündür: -Meslek hastalıkları ve iş kazalarını önleme -İşle ilgili hastalıkları önleme -Çalışma ortamındaki sağlık risklerinin diğer çalışanlara yayılımını önleme -İşyerindeki tehlikeleri azaltma -Sağlığı geliştirme -Çevreyi geliştirme Sağlık muayeneleri sonucunda aşağıda belirtilen değerlendirmeler yapılabilir: Meslek hastalıklarını yansıtma İşle ilgili sağlık etkilerini izleme İşe uyumu değerlendirme Çalışma ortamını geliştirmek için ölçümleri değerlendirme Genel hastalıkları yansıtma Sağlık eğitimi 3

4 tarihli ve sayılı Resmi Gazete'de yayımlanan "İşyeri Sağlık Birimleri ve İşyeri Hekimlerinin Görevleri ile Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin" 22inci maddesinde sıralanan "İşyeri hekiminin görevleri" arasında yapılması gereken sağlık muayeneleri de yerini almaktadır. 1. İşe Giriş Muayeneleri Bir işyerinde çalışacakların işe alınmalarından önce işyeri hekimi tarafından sağlık muayenesinden geçirilmeleri, işe elverişli olanların ve olmayanların ayrılmaları iş sağlığı biliminin temel kurallarındandır. İşe giriş muayenelerinin başarılı olması ve bir anlam taşıması için amacına uygun olarak yapılması önemli bir zorunluluktur. İşe giriş muayeneleri çalışılacak iş türünün tüm özellikleri ve tüm olumsuz etkenler göz önünde tutularak bilinçli olarak yapılmalıdır. İşçinin çalışacağı işyerinin tamamında veya işyerinin bir ünitesinde var olan tüm riskler dikkate alınıp, bu risklere yönelik klinik ve laboratuvar muayeneler yapılarak tamamlanan işe giriş muayene sonucuna göre işçi seçilerek işe yerleştirilmiş olur. İş-işçi uyumunun sağlanabilmesi ve çalışma yaşamının insana uygun hale getirilmesi için; çalışma ortamının düzenlenmesi, uygun teknoloji seçilmesi ve işçi işe girmeden muayenesinin usulüne uygun olarak yapılması gerekmektedir. İşe giriş muayenesinde çalışanın fizyolojik ve psikolojik yetenekleri değerlendirilmelidir. Sağlık sakıncası olan madde ve etkenler dikkate alınmalıdır. Yetenekleri ölçüsünde uygun işçiye uygun işin sağlanması yönünde değerlendirme yapılmalı, özürlü veya kronik hastalığı olması nedeniyle mevcut işe uygun olmayan işçi yerleştirilmemeli, eğer sorun üretim biçiminden kaynaklanıyorsa uygun olmayan üretim biçimi değiştirilerek işçi işe yerleştirilmelidir. Yapılan araştırmalar toplumun yaklaşık %10 unun malül ve veya özürlü olduğunun göstermektedir. Özürlüleri koruyan ve işe yerleştirilmeleri konusunda zorunluluk getiren yasal düzenlemeler bulunsa da bu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerindeki engelleri nedeniyle çalışma gücünün en az yüzde 40 ından yoksun olduğu sağlık kurulu raporuyla belgelenenleri kapsamaktadır. Bu kapsama girmeyen özürlülerin ve kronik hastalığı bulunanların da işe yerleştirilmelerine özel bir önem verilmelidir. Kronik hastaların yanlış yerlere yerleştirilmesi durumunda hastanın var olan şikayetleri meslek hastalığını taklit edebilir veya hastanın ağır bir klinik tablo ile karşımıza çıkması gibi istenmeyen durumları ortaya çıkartabilirler. 4

5 Bu nedenle işe giriş muayenesinde durum tespiti yapılarak her yerde çalıştırılması uygun olmayan engelliler ve kronik hastalığı olan risk grupları tespit edilmelidir. Yasa gereğince ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar, çocuk ve genç işçiler ile bazı durumlarda kadın işçilere işe girişte bir rapor düzenlenir. Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar için rapor düzenlenmesi zorunluluğu yasal düzenlemelerde belirtilmiştir (lş Yasası m. 86, Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.3, Kadın İşçilerin Sanayie ait Gece Postalarında Çalıştırılması Hk. Tüzük m.5, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8). İş Yasası tüm çalışanlara işe giriş raporu verilmesini öngörmektedir. Ancak ağır ve tehlikeli olan ve olmayan işlerle ilgili raporların ayrı yönetmeliklerle açıklanması gerekmektedir. Tüm çalışanlar için düzenlenmesi gereken bu raporlar; İş Yasası' nın 89uncu maddesinde belirtilen yönetmelikler çıkartılmadığı için ağır ve tehlikeli işler kapsamında çalışmayanlara düzenlenmemektedir Ağır ve tehlikeli işler kapsamına girmeyen işlerde çalışacak işçiler için yapılacak işe giriş muayenesi ve işe giriş raporu ile ilgili belirsizlik netleşmemiştir.bu alandaki yasal boşluk nedeniyle alanda gözlenen karmaşa herkesin kendi yorumu ile yaptığı uygulamalar şeklinde sürdürülmektedir. Kimlik bilgileri ilgililer tarafından doldurulduktan sonra yönetmeliğin ekinde bulunan örneğe uygun bu rapor işçi ile birlikte işyeri hekimine gelir. İşyeri hekimi öz geçmiş, soy geçmiş ve anamnezden sonra fızik muayene yapar. Burada yapılması gereken o işyerindeki risk analizi sonucu belirlenen risklerle ilgili ek ve tamamlayıcı muayenelerin doğru belirlenmesi ve yaptırılmasıdır. Ayrıca sistemlerle ilgili tüm laboratuvar muayenelerini yapılması gerekmemektedir. Sonuçta hekim bir karar vermek durumundadır. Çalışamaz kaydı koyabilir, geçici çalışılamayacağı durumlarda tedavi ile düzelebilecek durumları belirleyebilir. Çalışır ifadesi konulduğu durumlarda ise; işçinin işyerinin tamamında veya bir bölümünde çalışmasına izin verebilir. Bu kararı verirken önemli olan, çalışana ek laboratuvar muayenelerinin hangi risklere göre yapıldığının belirlenmesidir. İşyeri risklerinin tamamına uygun laboratuvar muayeneleri yapılmışsa işçi işyerinin tamamında çalışabilir. -İşe giriş muayeneleri ile ilgili örnekler ÖRNEK 1: YÜKSEKTE ÇALIŞANLARA YAPILACAK IŞE GIRIŞ MUAYENESI Yüksekte yapılan işler: 5

6 Yapı işleri, inşaat, yapı iskelesi, çelik yapı montaj, prefabrik yapı montaj, kule, köprü, tünel, metro, kuyu açma, baca, direkte çalışma, yüksekte temizlik işi (bina dış yüzeyi), gemi yapımı, iskele, liman, vinç operatörü vb işler. Yüksekte yapılan işlerde çalışamayacaklar: a) Kadınlar, 18 yaş altında olanlar, bedensel engelliler, (ATİT, ek cetvel) b) Kronik hastalar; dolaşım sistemi hastalıkları (hipertansiyon, hipotansiyon, arterioskleroz, kalp ritm bozukluğu. kalp yetmezliği, geçirilmiş MI), böbrek hastalıkları, D.M., nörolojik hastalıklar (epilepsi), psikiyatrik hastalıklar. c) Baş ve boyun travması geçirenler, ilaç, alkol ve uyuşturucu alışkanlığı olanlar, görme bozukluğu, vertigo semptomu olanlar. Yüksekte çalışacak olanlara işe giriş muayenesi: Oz geçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, baş-vücut denge işlevinin muayenesi, görme ve işitme muayenesi. Yüksekte çalışacak olanlara ek laboratuvar muayenesi: EKG, metabolizma (kan şekeri), kreatinin, hemogram, tam idrar tetkiki, akciğer grafisi (toz riski varsa) ve odyometri testi (gürültü riski varsa). Yüksekte çalışacak olanlara aralıklı kontrol muayeneleri: a) İlk (erken) kontrol muayenesi: bedensel engelliler, kronik hastalar, yaşlılar b) Periyodik muayeneler: yılda bir kez Örnek 2: Gürültülü işlerde çalışanlara yapılacak işe giriş muayenesi: Gürültülü işler: Madencilik, taş ocakları, taş işleme, demir- meta1 sanayi, kerestecilikmarangozluk, tekstil-deri sanayi, yapı işleri, kağıt sanayi-matbaacılık vb Gürültülü işlerde çalışması sakıncalı olanlar: -2000, 3000, 4000 Hz'lik frekanslarda kemik yolu iletiminde 10 db'lik işitme kaybı, -En az bir kulakta; looo-2000 Hz'de 30 db, 3000 Hz'de 40 db, Hz'de 60 db işitme kaybı, -.Vestibuler baş dönmesi, -İç kulağın toksik ve dolaşım bozukluğuna bağlı hasta1ıklar, 6

7 -İç kulak sağırlığı belirtileri, -Otoskleroz operasyonu sonrası (işitme kaybı olmasa da), -Dış kulakta tedaviye dirençli egzema, düzelmeyen orta kulak akıntısı, -Akut enfeksiyonlar, -Kulak koruyucusu takmaya engel kulak çevresi alerjik cilt reaksiyonu olanlar, Gürültülü işlerde çalışanlara işe giriş muayenesi: Oz geçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, kulak muayenesi, işitme muayenesi, otoskopik muayene. Gürültülü işlerde ça1ışanlara ek laboratuvar muayenesi: muayeneler odyolojik Gürültülü işlerde çalışanlara aralıklı kontrol muayeneleri: a)ilk (erken) kontrol muayeneleri: 1 yıl içinde b) Periyodik muayeneler: 1-3 yıl aralıklarla Örnek 3: Tozlu işlerde çalışanlara yapılacak işe giriş muayenesi: Tozlu işler: Madencilik, taş ocakları, yapı işleri (bina, duvar, set, baraj, yol, tünel, metro, yıkım işleri), seramik-porselen, metal, cam, çimento, dokuma-tekstil, kağıt, lastik sanayi, termik santral, döküm işleri, vb. Tozlu işlerde çalışması sakıncalı olanlar: -Dolaşım sistemi hastalıkları (kalp yetmezliği, hipertansiyon) -Solunum fonksiyonu bozuklukları, göğüs kafesi deformiteleri (solunumu zorlaştıran) kronik akciğer hastalıkları: bronşit, bronşial asthma, amfızem, plörit; fibrötik ve granülomatöz değişiklikler: Pnömokonyozlar, Tüberküloz geçirenler (aktif, inaktif). -Aşırı şişmanlık. Tozlu işlerde çalışanlara işe giriş muayenesi: Ozgeçmiş, soy geçmiş, fızik muayene, solunum sistemi muayenesi, dolaşım sistemi muayenesi. Tozlu işlerde çalışanlara ek laboratuvar muayenesi: Solunum fonksiyon testleri, akciğer grafisi (35x35 cm. min. 200 ma'lik rontgen cihazı ile). Tozlu işlerde çalışanlara aralıklı kontrol muayeneleri: yıl). a) İlk (erken) kontrol muayenesi: bedensel engelliler, kronik hastalar - 6 ay-l 7

8 b) Periyodik muayeneler: 1-3 yıl. 2. Kontrol Muayeneleri a) Erken kontrol muayeneleri İşe giriş muayenesinden sonra en erken muayene yasal prosedürde 1 yıl sonra yapılmaktadır. Bazı iş kollarında bu 3 veya 6 ay sonradır. Ancak daha erken dönemde işe giriş muayenesinde tespit edilemeyen bir durum sonradan ortaya çıkarsa veya işe başladıktan sonra herhangi bir kimyasal madde veya etkene karşı reaksiyon gelişirse ya da işçide kronik hastalıklar nedeniyle duyarlılık oluşursa muayene sonucunda iş-işçi uyumunu sağlamak üzere işçinin yerinin değişimine karar verilebilir. Bu tür iş değişimlerinde danışmanlık görevi işyeri hekimine aittir. Rapor alınmaksızın veya alınan rapora aykırı olarak uygun olmayan işte çalıştırılan sigortalının, bu işe girmeden önce var olduğu tespit edilen veya bünyece elverişli bulunmadığı işte çalıştırılması sonucu meydana gelen hastalığı için Sosyal Sigortalar Kurumunca yapılan hastalık masraflarının tümü işverene ödettirilir (Sosyal Sigortalar Yasası m.41). İşyerinin teknolojik olarak uygunluğu, ergonomik çalışma ortamı, işçinin biososyoekonomik özellikleri iş-işçi uyumunun saptanabilmesi için değerlendirilmelidir. Ülkemizdeki uygulamalarda mevzuata göre erken kontrol muayenesi işçi ve işverenin isteği üzerine veya hekimin gerekli gördüğü durumda yapılabilmektedir. b) Aralıklı kontrol muayeneleri (Periyodik muayeneler) Yasa gereğince ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar, çocuk ve genç işçiler ile bazı durumlarda kadın işçilere işe girişte bir rapor düzenlenmesi gerekmektedir. (İş Kanunu m. 86 ve 87, Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.3, Kadın İşçilerin Sanayie ait Gece Postalarında Çalıştırılması Hak. Tüzük m.5, İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8). İşe giriş raporu düzenlenen her çalışana belirli sürelerle sağlık muayeneleri ve gerektiğinde laboratuvar araştırmaları yapılmalıdır. İşin devamı süresince muayene aralıkları işin özelliklerine, çalışanın yaşına ve cinsiyetine göre değişmektedir. Ağır ve tehlikeli işler kapsamında çalışan tüm işçilerin, İş Kanununun 86. maddesi gereği en az yılda bir kez hekim raporu ile çalışmalarında sakınca olmadığının belirlenmesi gerekmektedir. Ancak bazı iş kollarında bu muayeneler daha kısa aralıklarla yapılmalıdır. Örneğin; Kurşun ve Civa ile çalışan işçilerin her üç ayda bir, Arsenik ve insektisitler ile tozlu işlerde çalışan işçilerin her altı ayda bir, klinik ve laboratuar usul1eri ile sağlık muayeneleri yapılması önerilmektedir. 8

9 Kadın işçilerin hangi iş kollarında çalıştırılacağı yönetmelikte ayrıca belirtilmiştir Ayrıca kadın işçilerin hangi işlerde gece postalarında çalıştırılacağı Tüzük'te belirlenmiş bu işçilere her altı ayda bir kontrol muayenesi zorunluluğu getirilmiştir. Ağır ve tehlikeli işlerde çalışan 16 yaşını doldurmuş fakat 18 yaşını bitirmemiş çocuklar için bu muayeneler en az altı ayda bir yapılmalıdır yaş grubu çocukların hangi işlerde çalıştırılacağı tüzükte belirtilmiştir yaş arası çocukların hangi iş türü olursa olsun işe giriş muayenelerinin yapılarak çalışmalarında sakınca olmadığının hekim raporu ile belirlenmesi ve bu muayenelerin altı ayda bir tekrar edilmesi gerekmektedir. c) Özelliği olan çalışanların kontrol muayeneleri Ağır ve tehlikeli işlerde çalışanlar; iş kazası ve meslek hastalığı yönünden risk altındadır. Birden fazla iş kazası geçiren işçilerde diğer işçilere göre iş kazası geçirme olasılığı fazladır. Gelişme çağında olan çocuk işçiler (13-18 yaş grubu küçük işçiler) gelişimi olumsuz yönde etkilenmeyecek işlerde çalıştırılmalı ve daha sık aralıklarla kontrol muayeneleri yapılmalıdır yaş grubu küçük işçiler öğrenimleri engellenmemek koşuluyla hafif işlerde çalıştırılabilirler. Ancak meslek sahibi veya eğitim alan kadınlar ve yaş grubu çocuklar ağır ve tehlikeli işlerde çalışabilirler (Ağır ve Tehlikeli İşler Tüzüğü m.2). Kadınlar özel durumları nedeniyle risk grubu içerisinde değerlendirilir, gebe ve emzikli kadınlar risk grubu içerisinde daha özellikli bir konuma sahiptir. Bu nedenle gebe ve emzikli kadınların, yaşlıların, malul ve arızalıların fizyolojik özellikleri dikkate alınmalıdır. Alkolikler yeniden topluma kazandırılması düşüncesiyle özel olarak izlenmelidir. Meslek hastalığı ve iş kazası nedeniyle işten uzak kalanlar, herhangi bir sebeple işten uzaklaşanlar ile sık işten uzak kalanlar, işe dönüşte işyeri hekimi tarafından muayene edilmelidirler. 3. Ek ve Tamamlayıcı Muayeneler Çalışanın işe girerken ve girdikten sonra belirli sürelerle çalışma ortamındaki risklere uygun olarak ek ve tamamlayıcı tetkiklerle beraber sağlık muayeneleri yapılmalıdır. Gerekli kan, idrar, portör, odyometrik laboratuvar tetkikleri ve radyolojik grafiler uygun standartlarda ve uygun yerlerde tamamlanmalıdır (İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü m.59/8) 9

10 Örneğin; bir solvent olan trikloretilenle çalışan bir işçiye, işe girişte tam kan, tam idrar, karaciğer fonksiyon testleri vb gibi tetkikler yapılabilir, bu işçiye daha sonraki muayenelerde önceki tetkikler tekrar edildikten sonra ilaveten trikloretilenin idrarda metabolitini arayarak muayene tamamlanabilir. B. Diğer Koruma Uygulamaları 1. Bağışıklama: Bağışıklama da kişiye yönelik koruma uygulamalarındandır. İşyerlerindeki bağışıklama çalışmaları, işyeri hekiminin danışmanlığında planlanmalı, uygulanmalı ve izlenmelidir. 2. İlk yardım ve kurtarma çalışmalarının organizasyonu: İşyeri hekimi tarafından işyeri sağlık birimi merkez olmak üzere varsa sağlık personeli ile beraber ilk yardım eğitimi almış işçiler, işyerinde vardiya durumuna, çalışma ortamının genişliğine, iş kolu özelliklerine, işin risk durumuna ve işçi sayısına göre yerleştirilmeli ve her işyerinin acil sağlık ve güvenlik korunma plan ve programı yapılmalıdır. 3. Sağlık eğitimi: Meslek hastalıklarına ve iş kazalarına karşı eğitim, ilkyardım, kişisel ve genel hijyen, beslenme, kişisel koruyucuların tanıtımı ve kullanımı gibi konularda eğitim yapılabilir. Bu eğitimler, konunun uzmanlarınca verilmeli, eğitimlere işyeri hekimi mutlaka katılmalı ve katkı sunmalıdır. 4. Genel hijyen koşullarının sağlanması: İçme suları, yemekhane, yatakhane, soyunma-giyinme dolapları, kreş, emzirme odası, tuvalet ve lavabolarla ilgili genel hijyen koşu1larının sağlanmalı ve portör muayeneleri yapılmalıdır. 5. Kreş ve çocuk bakım yerlerinin denetimi: İşyerinde kreş ve çocuk bakım yerleri varsa, bu tür yerlerin genel hijyen koşullarının sağlanması ve çocukların düzenli sağlık kontrollerinin yapılması ve denetimi görevi işyeri hekimi tarafından yapılmalıdır. 6. Yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması: Yapılan işin ağırlık derecesine göre günlük enerji harcamasının belirlenmesi, alınması gereken kalori, protein, karbonhidrat, yağ ve vitaminlerin hesaplanarak yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanması için gerekli işlemler uzmanların katkısı ile sürdürülmelidir. 7. Rehabilitasyon hizmetlerinin sağlanması: Hastalık veya kazanın olumsuz sonuçlarından korunma amaçlanarak iş kazası ve meslek hastalığı sonrası hastaya yönelik rehabilitasyon ve tedavi görevi yerine getirilmelidir Örneğin; işçinin yeri değiştirilebilir veya üretim süreci ile ilgili düzenlemeler yapılabilir. Ayrıca hastalığın veya kazanın diğer işçilerde oluşturabileceği olumsuz psikolojik ve organik zararlar için çevreye yönelik önlemler alınmalıdır. 10

11 ÖNLEME TANIMI Önleme terimi iyi anlaşılmalıdır. Tek bir tanım yapmak güç olmakla birlikte, işçilerin ve çalışma ortamının sağlık ve güvenliğiyle ilgili olan ve 4. Madde 1. Paragrafında, üye ülkelere işçilerin sağlık ve güvenliğiyle ilgili tutarlı bir ulusal politika belirleme, bu politikayı uygulama ve düzenli olarak gözden geçirme görevi veren 155 sayılı Uluslararası Çalışma Örgütü Sözleşmesinin ikinci paragrafında, bu politikanın amacı: İşten kaynaklanan, işe bağlı olan ve işte meydana gelen kazaları ve sağlık zararlarını ve çalışma ortamına içselleşmiş riskleri olası en alt düzeye indirmek, olarak belirlenmiştir. Bu bağlamda, sağlık terimi işle bağlantılı olarak, yalnızca hastalık ya da sakatlığın olmamasını değil, aynı zamanda iş güvenliği ve hijyeniyle doğrudan ilişkili olan ve sağlığı etkileyen fiziksel ve akılsal unsurları da içerir (Madde:3e). Pek çok ülke, AB nin Çerçeve Direktifi olan 89/391/CEE de yapılan tanıma uygun bir tanım benimsemiştir. Buna göre önleme teriminden işin bütün aşamalarında var olan riskleri önlemek veya en aza indirmek için alınmış yada alınması öngörülen tüm önlemler anlaşılır. Başka bir anlatımla, önleme terimi, iş sağlığı sisteminin işçilerin sağlığı ve güvenliğiyle ilgili amaçları açısından, öncelikle işçilerin ve olanaklı ise, bir mesleki etkinlik yürüten herkesin bir tehlikeye maruz kalmasını önlemeyi, anlatır. Bu terim, risklerin tümünü önlemeyi değil, bu risklerden teknik gelişmelerin ve maliyet yarar dengelerinin olanak verdiği ussal bir düzeyde korunmayı anlatır. Çalışma standartlarına uygunluğun temelini risk değerlendirmesi ve risk yönetimi oluşturur. 3. Önleme Politikaları Etkili bir politika uygulamak, önlemenin temelidir. İLO üyelerinin çoğunluğu önleme politikaları uygulamakta veya bu amaca yönelik politikalar hazırlamaktadır. Ulusal önleme politikalarının çoğunluğu ya yasa ya da iş sağlığı ve güvenliğinden sorumlu bakanlığın resmi bildirgeleri biçiminde yayınlanır ya da bu bakanlık ve hükümetler çalışma koşullarıyla ilgili politikanın uygunluğunu ve etkililiğini artırmayı amaçlar. Bu yaklaşım, işyeri ve işkolu düzeylerindeki çözüm arayışlarında işverenlere ve işçilere daha büyük sorumluluk yüklemeyi odaklanmıştır. Bu koruma alanında ulaşılması zorunlu olan, ama bugüne kadar ulaşılamayan bir aşamadır. Hükümetin buradaki amacı, çalışanlara mesleki risklere karşı yeterli koruma sağlamaktır. Bu amaçla gerçekleştirilecek etkinlikler aşağıda sıralanmıştır: 1. Mevzuat ve düzenleme hazırlamak, hazırlanmasına katılmak 2. Standart oluşturmak (Standart saptamak ve hazırlamak) 3. Mevzuata / standartlara uygunluğu denetlemek 4. Düzenlemeleri denetlemek 5. Öz denetim/ iç denetim rejimlerinin gözetimi veya emeği korumayı amaçlayan yönetim sistemleri 11

12 6. İnceleme / kaza çözümlemesi 7. Çalışma çevresini izlemek 8. Maruziyet ölçmek 9. Kovuşturma / yasal eylem / yaptırım uygulamak 10. Sosyal ilişkileri denetlemek 11. Bildirim yapmak/ kayıt tutmak ve istatistikleri yaymak 12. İşletmelerin iş güvenliği ve sağlığı performanslarını değerlendirmek 13. Bina planlarını, işyerini, teçhizatı ve süreçleri değerlendirmek 14. İzin vermek, yetkilendirmek ve lisans vermek 15. Sertifikalandırmak 16. Danışmanlık, enformasyon, yayın ve dokümantasyon hizmetleri 17. İşletme, işkolu, sektör veya ulusal düzeylerde üçlü yapıya dayalı organlara katılmak ÖNLEME EYLEMINI GELIŞTIRIP GÜÇLENDIRECEK STRATEJIK DEĞIŞIKLIKLER 1.Emeğin Korunmasını Amaçlayan Politikalarda Kapsamlı Değişiklik Son on yılda, önleyici denetim büyük değişiklikler geçirmiştir. Ülkeler iş sağlığı örgütlerinin boyutlarını ve örgütlenmesini, etkililik ve istihdam örüntülerindeki değişiklikler temelinde ussallaştırmıştır. Gelişmiş sanayi ülkelerinde, geleneksel ağır sanayilerde istihdam edilen işçi sayısı azalırken, üçüncü sektördeki işçi sayısı artmıştır. Bu değişikliğin önemli sonuçlarından biri küçük ölçekli işyeri sayısının artması ve hükümetlerin personel sayısını azaltmaya çalıştığı bir dönemde, iş sağlığı birimlerine daha çok sayıda işyerine hizmet götürme olanağı olanağı sağlayacak bir iş sağlığı sistemi yaratılmasının gerekli hale gelmesidir. 2. Yeni yasal düzenlemeler, standartlar, yönetmelikler, yönergeler hazırlamak İş sağlığı sorunları, iş sağlığı sistemi çalışanları işletme kaynaklı sağlık ve güvenlik risklerinden koruyamadığı için ortaya çıkar. Değerlendirmenin ilk aşamasında, bu sorunlar ve öncelikli olanları belirlenir; ikinci aşamada, bu sorunları kalıcı bir biçimde çözmek için olası tüm önerilerin saptanması, önceliklerine göre sıralanması ve uygulanması gerekir. Araçlar Çözüm önerileri, iş sağlığı sisteminin işletmede ve dışında görev yapan kişi ve kuruluşları tarafından hazırlanmalıdır. Hazırlık aşamasına kişi ve kuruluşların tümü katılmalı ve çözüm önerlerinin tümü tartışmaya açılmalıdır. Bu tartışmada, öncelikli sorun karşısındaki konumları farklı olan kişi ve kuruluşlar soruna kendi çıkarları açısından yaklaşırlar; çıkar farklılaşması çözüm önerilerine de yansır. Öncelikli 12

13 önerilerin seçiminde, bu kişi ve kuruluşlar çıkarlarına en uygun olan ve en az özveri ile gerçekleştirecekleri öneriyi desteklerken; diğer önerilere ilgisiz kalırlar ya da direnirler: bu eğilim, farklı yasal dayanakları; görev, yetki ve sorumlulukları olması; sistem için taşıdıkları önemin ve sisteme yaptıkları katkının; beklenti ve gereksinimlerinin farklılığı ile açıklanabilir. Ama, asıl neden, sistemin işleyiş biçimidir. Sistem ve kurumları sorun saptama aşamasından başlayarak, içe dönük çalışırlar; diğer kurumlar ile ilişki kurmazlar; sorunlarını, bilgi ve birikimlerini diğerleri ile paylaşmazlar. Bu tutum ve davranış kalıpları, özellikle kapalı toplumlarda gelenekselleşmiştir. Bu kalıpların yasal dayanağı yoktur. Aksine, kurumları tanımlayan yasal düzenlemelerde, işbirliği yapmak bir görev olarak öngörülmüştür. Pek çok ülkede, bu işbirliğinin altyapısı bile yasada tanımlanmıştır. İşletmede işçi sağlığı ve güvenliği kurulu, bölgesel ölçekte, işçi sağlığı ve iş güvenliği bölge komisyonu; ülke genelinde de, ulusal sağlık ve güvenlik konseyi buna örnektir. Bu altyapıya sahip olan her ülkede, eğer çalışmıyor ise, bu altyapının çalıştırılması; bu altyapısı olmayan ülkelerde ise, kurulması ve etkinleştirilmesi gerekir. Bu altyapının etkili bir biçimde çalışması, katılımcıların ekip çalışması konusunda eğitilmiş olmalarına bağlıdır. Ekip çalışması, ilgili kişi ve kuruluşların öncelikli sorunları, olası çözüm önerilerinin en uygun olanını ortak çabalarıyla yaşama geçirerek, çözmeleridir. Ekip çalışmasının ön koşulu, demokratik katılım ve uzlaşmadır. Ekip çalışması, kurumların güçleri ve gereksinimleri ölçüsünde katılımını; öncelikli sorunların ve çözüm önerilerinin seçiminde ve katkıda ve özveride uzlaşmayı öngörür. Bu yaklaşım, sistem için; taraflar, kişiler ve kurumlar için yeniden yapılanma ve değişim demektir. Ama, pek çok ülkede, sistem, kişi ve kuruluşlar değişime ve yeniden yapılanmaya dirençlidir. Bu durumda, kişileri ve kurumları değişmeleri ve yeniden yapılanmaları için güdülemesi için, sistemin kurumlarından birisinin hazırlanması gerekir. Yöntemler Ekip çalışmasının bir koşulu örgütsel altyapısının tüm ölçeklerde tanımlanması ise; diğer koşulu da ekibi oluşturan kişi ve kuruluşların belirli yöntemler üzerinde uzlaşmalarıdır. Gerçekten, sistemin amacına ulaşması için, sistemi oluşturan kişi ve kuruluşların görev, yetki ve sorumlulukları ile, etkinlik biçimleri belirlenmiş olmalıdır. Bu belirlemenin yapılması bazı engellerin aşılmasına bağlıdır: Bu kişi ve kuruluşlar öncelikli sorunları ve çözüm önerilerini seçerken, kendilerini etkinlik alanları ve olanakları ile sınırlarlar; sınırlarının dışında kalan sorunları ve çözüm önerlerini de görmezden gelirler.böylece, geleneksel sorunlar dışında sorun saptamaya; alışılmış çözümler dışında çözüm önermeye ve uygulamaya direnirler.bu ortamda, bu kişi ve kuruluşlara iş sağlığına bütünsel yaklaşmadıkları ve sorunları ekip anlayışı temelinde sorgulamadıkları için, hem sorunların, hem de olası çözüm önerilerinin tümünü belirleyemedikleri ve bu nedenle etkinlik alanlarını daraltarak, verimsizleştikleri kolay, kolay anlatılmaz. 13

14 Bu engellerin aşılması için, ilgili kişi ve kuruluşların işletmeden başlayarak, her ölçekte sorunun saptanmasından, öngörülen çözümün uygulanmasına dek her aşamada, siyasa ve eylem birliği oluşturmaları ve bu amaçla, aşağıdaki soruları yanıtlamaları istenir. - Riskler ve öncelikli riskler hangileridir? - Öncelikli risk ve uygun öneri ölçütleri hangileridir? Risk ağırlığı; Risk ile karşılaşma sıklığı; Riskten etkilenme olasılığı; Riskten etkilenmesi olası işçi sayısı; Riskten etkilenmenin maliyeti; Riskin önlenebilirliliği; Tarafların risk üzerinde uzlaşma düzeyleri. - Risk ile ilgili olası çözüm önerileri hangileridir? - Çözüm önerilerinin gerçekleştirilmesini destekleyen ve engelleyen etmenler hangileridir? Ekonomik, teknik, mali engeller ve destekler; Üretim sürecinin, tekniğinin, işlemlerinin veya üretimde kullanılan maddelerin değişmesi ile ortaya çıkan destekler ve engeller; Üretilen mal ya da hizmet konusunda pazarda oluşan sunu-istem dengesi; Zamana bağlı destek yada engeller, - Alınan kararlar; hazırlanan ve uygulanacak olan çözüm önerileri hangileridir? Bu soruların yanıtları, işletme, işkolu ve ülke geneli için önerilecek iş sağlığı siyasalarına ve eylem planlarına yol gösterecektir. Çalışmanın bu aşamasına kadar, öncelikli üretim sektörleri, işkolları, iş türleri, işletmeler, riskler ve çözüm önerileri saptanmıştır. Bu aşamadan sonra, iş sağlığı sistemini oluşturan kişi ve kuruluşlar öncelikli işkollarında ve iş türlerinde, çalışanları öncelikle hangi risklerden, hangi önerileri, nerede, ne zaman, kimle, hangi korunma yöntemlerini kullanarak ve hangi kaynaklarla yaşama geçirerek koruyacaklarını belirleyeceklerdir. POLİTİKALARIN HAZIRLANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİ Bu aşamada, görevi, çalışanları öncelikli işkollarında, öncelikli risklerden, ekip çalışması yürüterek korumak olan kişi ve kuruluşlar sorgulanır. Bu kişi ve kuruluşlar: En uygun korunma yöntemlerini seçip, uygulayabilmelidir; Seçilen yöntemin, uygulamanın ve ulaşılan sonucun tanımlanan sağlık ve güvenlik sorunu ile uyumlu olup olmadığını, değerlendirebilmelidir; 14

15 Uyumsuzluk saptanırsa, nedenini belirleyebilmeli ve sorunu, yöntemi ve eylemi yeniden tanımlayarak, uygun girişimi başlatabilmelidir; Uygulamada karşılaşılabilecek sorunları öngörebilmeli ve çözebilmelidir. İşletmede sağlığı ve güvenliği korumak için hazırlanan ve yürütülen siyasalar üç açıdan değerlendirilmelidir. 1. Riskleri ve öncelikli riskleri ayrı ayrı ele alan politikalar İş sağlığı hizmetlerinde, hizmeti üreten kişi ve kuruluşlar yalnızca yasal etkinlik alanlarını ve uzmanlıklarını ilgilendiren riskleri saptamak eğilimindedirler. Saptanan risklerden öncelikli olanlarının seçiminde de, aynı eğilim öne çıkar. Bu durumda, bu kişi ve kuruluşlar risklerle ilgili gerçekliğin yalnızca etkinlik ve uzmanlık alanlarıyla ilgili boyutunu kavrayabileceklerdir. Çok etmenli risklerde hem risk etmenleri arasındaki, hem de riskler arasındaki ilişkileri ve etkileşimleri gözden kaçıracaklar ya da görmezden geleceklerdir. Yalnızca yasal etkinlik ve uzmanlık alanlarında kalan riskleri, risk etmenleri ve riskler arasındaki ilişkileri göz ardı ederek saptamakla yetinen bu kişi ve kuruluşlar, çözüm önerme aşamasında da, olası tüm çözüm önerilerini saptamak ve bunlar arasından öncelikli olanlarını seçip uygulamak yerine, yasal etkinlik ve uzmanlık alanlarını aşmalarını gerektirmeyen geleneksel çözüm önerilerini uygulamaya çalışacaklardır. Olası çözüm önerisi sayısını sınırlayan bu tutum sıklıkla korunulabilir risk sayısının da sınırlanmasını gerektirecektir. Bu nedenle ilgili kişi ve kuruluşlar saptadıkları riskleri ikinci bir elemeden geçirecek; geleneksel çözüm önerileriyle denetlenebilecek riskleri; olanakları ile uyumlu olduğu ölçüde gündeme getirecek; geride kalan riskleri ise, eylem programından dışlayacaktır. Sonuçta, ilgili kişi ve kuruluş sayısı kadar farklı yaklaşım ve yaklaşım sayısı kadar da, öncelikli risk ve uygun çözüm önerisi listesi ortaya çıkacaktır. Gerçekten, sağlık ve güvenlik sorunlarının çözümü, sorunları, nedenlerini ve aralarındaki ilişkileri birbirinden bağımsız ele alan ve sorunların çözümünde birlikte davranmaktan kaçınan kişi ve kuruluşlara bırakıldığında; görevi, yetkiyi ve sorumluluğu iş sağlığı sisteminin bütününe değil, sistemi oluşturan kişi ve kuruluşların bir bölümüne yükleyen önermeler ortaya çıkmaktadır. Sorunların çözümü için öngörülen bu nitelikteki bazı öneriler aşağıdadır: Çalışanların kurallara uymaları sağlanmalıdır (kişiye yönelik sorumluluk); İşin iyi örgütlenmesi sağlanmalıdır (göreve yönelik sorumluluk); Risk etmenlerinin yalıtımı sağlanmalıdır (makineye, maddeye yönelik sorumluluk); Çalışanların riskten yalıtlanması sağlanmalıdır ( çalışma ortamına yönelik sorumluluk). 15

16 İş sağlığı politikalarında riskten korunmayı öngören politikalardan, bütünsel korumayı öngören politikalara geçilmesi İş sağlığı politikalarının evrimi; kişisel korumayı temel alan politikaların yerini toplu korumayı öngören politikaların; bu siyasaların yerini de, bütünsel korumayı temel alan ve riskin önlenmesine öncelik veren politikaların aldığını göstermektedir. Başka bir anlatımla, bu evrim sürecinde, etkili politikalar etkisiz olanlarla yer değiştirmiştir. Ama, bu evrim, kişisel korunma yöntemlerinin yadsınması gerektiğini değil; bu yöntemlerin, riski önlemeyi; önlenemiyorsa, yalıtlamayı amaçlayan korunma yöntemleriyle etkili korunma sağlanıncaya kadar kullanılacak tamamlayıcı ve geçici yöntemler olarak kullanılmaları gerektiğini gösterir. Korunma politikaları etkililiklerine göre sıralandığında; 1-Risk 2-Risk 3-Risk 4-Risk Seçme Kişisel Koruma Toplu Koruma Tam önleme Bu tabloda, dört başlık altında toplanan politikalar etkisizden etkiliye doğru sıralanmıştır; Risklerden korumayı amaçlayan yöntemlerin tümü bu dört başlık altında sınıflandırılır; Önerilen yöntem bu politikalardan hangisine öncelik verildiğini gösterir; Olanaklı işe, seçmeye ve kişisel korumaya öncelik veren yöntemler yerine; toplu korumaya ve tam önlemeye öncelik veren yöntemler önerilmeli ve uygulanmalıdır. 1. Seçme: Duyarlı kişilerin riskle karşılaşması önlenir. Yasal düzenlemelere uygun seçme: Bazı çalışanların belirli işlerde çalıştırılmaları yasal düzenlemelerle yasaklanmıştır.(çocuk ve kadın çalışanlar) Tıbbi seçme: Sağlığı yürütülen işe uygun olmayan ya da çalıştığı sürede uygunsuz hale gelenlerin işten / riskten uzaklaştırılması. Mesleki seçme: İşe / riske uygun eğitimi olmayanların işe alınmaması. Doğal seçme: İşin gereklerini kişisel özellikleri nedeniyle yerine getiremeyecek olanlar seçmeye katılamazlar; göze alıp sürdüremeyenler de, kendi istekleri ile ya da zorunlu olarak işten ayrılırlar. 2. Kişisel Koruma: Risk vardır, çalışan kişi riskten korunur. Kişisel korunma araçları: 16

17 Tıbbi korunma: -Aşılama; -Sağlık eğitimi. Kişisel hijyen: -Sağlıklı içme ve kullanma suyu; -Yeterli beslenme olanakları; -Temizlenme ve dinlenme olanakları. 3- Toplu Koruma: Risk ek yöntemlerle yalıtlanır. Eklenmiş güvenlik olarak da, adlandırılır. 4- Tam Önleme: En etkin ve kalıcı yöntemdir. Kaynakta önleme olarak da, adlandırılır. Yer değiştirme: Riskli olanın risksiz ya da az riskli olanla değiştirilmesi; Makinalaştırma: Riskli olanı insan yerine, makineye yaptırmak; Otomasyon: Riskli olanı insan yerine makineye yaptırmak; Uygunlaştırma: İşletme binalarını çalışmaya ve üretim türüne; üretim ve iş örgütlenmesini de, insana uygun hale getirmek. Bu yöntemle kuramsal olarak riskin tam olarak önlenmesi öngörülür: ancak, uygulamada, tam olarak önlenemese bile, riskin çalışanı etkileme olasılığı bu yöntemle en aza indirilir. Amaç, riskten etkilenme olasılığının bilimin, tekniğin ve olasılıklar kuramının izin verdiği en alt düzeye indirilmesidir; yani risk-kişi etkileşiminde kişisel katkının en aza indirilmesidir. ÇALIŞAN-ÇALIŞTIRAN İLIŞKILERI VE ÖNLEME-KORUMA POLITIKALARI İş sağlığı politikalarının belirlenmesinde üçüncü bir etmen, çalışanlarla çalıştıranlar arasındaki ilişkinin türüdür; başka bir anlatımla ülkede, sektörde yada işkolunda, iş sağlığı politikası egemen işletme türüne göre belirlenir. İşletme Tipi İş sağlığı politikası 1. Aile İşletmesi Onarma 2. Taylorcu İşletme Uygun hale getirme 3. İnsancıllaşmış İşletme Bilgilendirme, eğitim 4. Erişkin İşletme Katılım, uzlaşma 17

18 18

19 İŞLETME TİPİ VE KORUMA SİYASALARI KİŞİ VE KURULUŞLAR GÖSTERGELER STRATEJİLER I. AİLE İŞLETMESİ Yalnızca işveren İş kazaları genellikle bildirilmez Yalnızca ölümcül iş kazaları araştırılır Meslek hastalıkları bildirilmez Dış kuruluşlar tarafından denetlenmez * Mesleki riskler yeterince algılanamaz BIREYE VE AILESINE GELENEKSEL DESTEK GELIŞIGÜZEL TIBBI DESTEK SAĞLANIR Dış kuruluşların girişimleri etkisizdir, rastlantısaldır * Hiç bir koruma siyasası yoktur

20 II. TAYLORCU İŞLETME İşveren + işletme yöneticileri Sendikalar, sendika temsilcileri İşçi sağlığı ve iş güvenliği kurulu İşyeri hekimi (İH) İş müfettişi (İM) Sosyal güvenlik (SG) III. İNSANİLEŞTİRİLMİŞ İŞLETME İşveren + İşletme yönetimi + İşlevsel hizmetler + İşletme dışı destek kuruluşları Sendikalar, sendika temsilciler İşçi sağlığı ve iş güvenliği kurulu İş kazaları genellikle bildirilir Yalnızca ölümcül iş kazaları araştırılır İş kazaları tek etmenle(teknik, insani) açıklanır Meslek hastalıkları genellikle bildirilmez Çalışan temsilcilerinin bildirimleri vardır İşçi sağlığı ve iş güvenliği kurulu denetimleri Dış kuruluşların (İH,İM,SG) denetimleri * İş kazası istatistikleri Tüm işkazaları bildirilir İş kazaları çok etmenli olarak araştırılır Bazı meslek hastalıkları bildirilir (tanı alanlar) İşyeri sağlık birimi kayıtları değerlendirilir Çalışanların düşünceleri alınır Çalışan temsilcilerinin bildirimleri değerlendirilir Dış kuruluşların (İH,İM,SG) Tıbbi destek güvencesi vardır İşgörmezlik tazminatı vardır Önlem almayan işverene yaptırım uygulanır + Makinalar KURALLARA UYGUN hale getirilir İşe uygun çalışan seçilir * Mekanik yaklaşım Tıbbi, mali, cezai destek yaygınlaşmiştır Binalar, makinaların ve aletler güvenli hale getirilir + İş çalışana uygun hale getirilmeya çalışılır Çalışanlar BİLGİLENDİRİLİR VE EĞİTİLİR +