Müteferrika ve Osmanlı Matbaası

Transkript

1 119 Müteferrika ve Osmanlı Matbaası Aytaç Yıldız 18. Yüzyılda İstanbul'da Kitabiyat Franz Babinger Osmanlı Matbaasının Kuruluşu ve Başlangıcı İbrahim Müteferrika Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004,114. s. Çev. Nedret Kuran-Burçoğlu. Avrupa'nın geçirmiş olduğu büyük toplumsal ve siyasal dönüşümün sonuçlarım anlatmak için kullanılan modemitenm altında yatan temel unsurlardan birisi bilginin yayılımı olgusudur. Bu olgu insanlara, hem kendileri hem de yaşadıkları toplum ve dünya hak- kında geniş tasavvur geliştirebilme, yeni düşünce yönelimlerini keşfetme ve varolan her şeyi sorgulama imkanı vermiştir. Sözü edilen süreçte bir teknik olarak matbaa tek başına önemli bir işlevi yerine getirmiştir. Matbaanın icadı ve kullanımının yaygınlaşması ile birlikte kitap basımı hızla yükselişe geçmiş, böylelikle bilgiye ulaşım koşulları değişmiştir. Bugün Avrupa tarihi üzerine yapılan önemli çalışmaların tümü, kitap basımındaki devasa büyümenin, modernite sürecinin önde gelen etmeni olduğu konusunda hem fikirdir. Türk modernleşmesi şeklinde formüle edilen süreç üzerine yapılan inceleme ve araştırmalar, modernitenin biricikliği düşüncesinin sonucu olarak, bilginin yayılımı konusuna eğilmek ve bunun Türkiye'deki tarihine bakmak durumunda kalmıştır. Doğal olarak varılan nokta matbaanın, kitap basımının ve dolayısıyla bilginin yaygınlaşması ve ona erişim olanakları üstüne çalışmak olmuştur. Bu çalışmalardan birisi de ünlü şarkiyatçı ve Osmanlı tarihçisi Franz Babinger'e ( ) aittir. 1919'da ilk baskısı yapılmış olmasına rağmen, "18. yy'da İstanbul'da Kitabiiletişim : araştırmaları (1):

2 120 iletişim: araştırmaları yat" adlı bu önemli eser henüz Türkçe'ye kazandırıldı. Münih Üniversitesi'ndeki Yakındoğu Tarih ve Kültürü ve Türkoloji Enstitüsü'nün de kurucusu olan Babinger, Türkiye'de daha çok Fatih dönemi üzerine yazdığı çalışması ile tanınmaktadır. O'nun, burada ele alınan çalışması ise uzun süre sadece uzmanların erişebildiği bir tarihi belge olarak kalmıştı. Esere ulaşarak Türkçe'ye çeviren Nedret Kuran, 80'li yıllarda bir aile sohbetinde matbaacı bir aileden geldiğini öğrendiği Turgut Kut'un önerisi ve hatırlatması ile metni ele aldığını ancak çeviriyi yıllarında konuk öğretim üyesi olarak geçirdiği Harvard Üniversitesinde tamamlayabildiğini belirtmektedir. Çalışmanın içeriğine geçmeden son olarak, Nedret Kuran'ın da ifade ettiği gibi, bugünün bakış açısıyla Babinger'i okumak, Türk dünyasının onun gibi Batılı bir bilim adamı tarafından nasıl algılanıp tanıtıldığını anlamak açısından önem taşımaktadır. Müteferrika ve Osmanlı Matbaası iki bölümden oluşmaktadır. İlki Babinger'in 18. Yüzyılda İstanbul'da Kitabiyat adlı makalesi, öteki de Osmanlı Matbaasının Kuruluşu ve Başlangıcı adını taşıyan ve İbrahim Müteferrika'ya ait olan belgedir. Ayrıca kitabın sonuna birkaç bilgilendirici ek ilave edilmiştir. Birinci bölümde Franz Babinger, Osmanlı'da matbaa tarihine ilişkin son derece önemli bilgiler vermektedir. 1919'da, konu üzerine hala derinlemesine tek bir eser bile yazılmamıştır diyen Babinger, kendi çalışmasının önemini "...ilk defa, Türk kitap matbaacılığı tarihi içinde yayımlanmış bilgilere dayanılarak, 18. yüzyıl İstanbul kitabiyatının bir özeti yapılmaya çalışılmıştır" (s. 6) sözleriyle dile getirmektedir. Babinger'e göre Müteferrika devrine gelmeden çok önce, Osmanlı'da kitap basımı başlamıştı yılında David Nahmias İstanbul'daki matbaasında Dört Emir adlı bir eser basabilmiş; yine 1627'de patrik Lukaris, alet ve malzemelerini İngiltere'dan getirttiği bir matbaa kurmuş ve ayrıca Akbar Tıbir adlı bir Ermeni 1567 yılında Venedik'ten getirdiği hurufatı kullanarak Basit Ermeni Alfabesi adlı kitabı yayımlamıştır. Bu noktada yazar, önemli bir soruyu açmaya girişmekte ve matbaanın tam anlamıyla kabul edilmesi sürecinde yaşanan gecikmenin nedenleri üstünde durmaktadır. Özellikle devletin esnaf tabakasını oluşturan loncaların, ekmeklerinden olma korkusuyla, matbaanın kendi ülkelerine gelmesini önlemek için ellerinden geleni yaptıklarını Babinger, Evliya Çelebiye dayanarak aktarmaktadır. Burada aktarılan bir diğer tarihi kaynak da ünlü İtalyan şarkiyatçı G. Donado'ya

3 Yıldız Müteferrika ve Osmanlı Matbaası 121 aittir. Türk edebiyatı üstüne 1688'de kaleme aldığı çalışmasında Donado, matbaanın geç kabullenilmesi ile ilgili olarak şunları söyler: "Türk yazıcıları, bir daha yazı yazamama ve bu durumda geçimlerini meslekleri ile sağlayamama tehdidi ile karşılaştıkları için, ayrıca açıkça söylenmese de bir başka nedenden, Bir Hıristiyan icadı olması ve Türklerin matbaa makinesi ile basılmış kitapların bir küfür olmalarına inanmaları nedeniyle..."(s. 9). Vurgulanan bir diğer nitelik, matbaanın Osmanlı'ya getirilmesi için Avrupa'lıların yoğun ve özel çabaları olduğudur; Babinger, metninin ilk sayfalarında bu noktayla ilgili bir kaynak ve bilgi demeti sunmaktadır. Sonuç olarak yazarın da ifade ettiği gibi, Osmanlı'da Gutenberg'in icadına karşı çıkarılan engel, 18. yy'ın ikinci çeyreğinde tamamen ortadan kalkmıştır; bunu başaran isim İbrahim Müteferrika'dır. Padişahın şahsi hizmetinde olan, anlamına gelen "müteferrika" sözcüğünden hareketle Babinger önce ayrıntılı olarak matbaanın kurucusunun hayatını, onun azimli ve deneyimli yardımcılarını ve 1728 yılında matbaanın resmi olarak nasıl kurulup, faaliyete başladığını, konusuna hakim bir tarihçi titizliği ve üslubuyla sıralamaktadır. Ardından bu ilk matbaada basılan eserler aktarılmakta ve her eser deyim yerindeyse kılı kırk yararcasına kendi tarihsel macerası içinde okuyucunun ilgisine sunulmaktadır. Gerçekten de Babinger'in, önsözde belirttiği amacını en iyi serimlediği, engin bilgisini, yoğun arşiv taramasını ve gerek birincil gerekse tali kaynakları tam bir akademik disiplin içinde kullandığı kısım burasıdır denebilir. Açık olarak söylemek gerekirse, yazarın çalışmasının asıl başarısı ve özgünlüğü de burada yatmaktadır: Batı teknolojisinin bir ürünü olan matbaa (dolayısıyla bilginin yayılması olgusu), biraz gecikmeyle de olsa Osmanlı'da da işlev görmeye başlamıştır ve açıktır ki ortada, bir teknik üzerinden farklı iki kültüre sirayet eden gerçeklik ve bu gerçekliğin tarihselliğini kazandıran bir tür etkileşim söz konusudur. Dolayısıyla Osmanlı'da matbaayı/kitap basımını incelemek, yorumlamak ve tartışmak iddiası ile yola çıkan herhangi bir çalışma, sözünü ettiğimiz etkileşimi göz önünde tuttuğu ölçüde kalıcı ve etkileyici olabilecek demektir. Babinger'in başardığı da budur. Çünkü bütün metin boyunca, sözü edilen etkileşim dinamiği elden geldiğince (çalışmanın 1919 gibi erken bir tarihte kaleme alındığı unutulmamalı) dikkate alınarak bir analiz yapılmış ve özellikle zengin gönderme ve dipnotlarla bu durum daha da pekiştirilmiştir. Bu kısa ama yoğun çalışmanın içeriği ile ilgili olarak belirtilmesi gereken bir başka önemli nokta, aslında Türki-

4 122 iletişim: araştırmaları ye'de de matbaa tarihi söz konusu olduğunda tartışmaların odağını oluşturan, matbaanın istikrarlı bir varlık gösteremeden iki kez ciddi duraklama yaşamış olmasıdır. İlkinde 1730 tarihli Patrona Halil Ayaklanmasından dolayı matbaaya ara verilmiş ve 1732 yılında yeniden faaliyete geçmiştir. İkincisinde ise Müteferrika'nın öldüğü yıl olan 1746'dan itibaren tedrici olarak matbaa silinmiş ve ancak 1784 yılında devrin padişahı I. Abdülhamit tarafından yeniden faaliyete geçmesine izin verilmiş; ondan sonra kitap basımı sürekli artarak devam etmiş ve 19. yy'm ortalarıyla birlikte kitabın yanına yeni bir ürün olarak gazete de eklenmiştir. Babinger, konuyla ilgili farklı görüşleri sıraladıktan sonra (s ) kendi yorumunu aktarır: "...en yaygın olan görüş, ekmeklerinden olan mutsuz kopyacıların (hattatlar kastedilmektedir, A. Y. ) ayaklanıp matbaayı basmış ve aletleri tahrip etmiş olduğu ve matbaanın erken sonunu hazırlamış olduğu doğrultudadır. En isabetli olan görüşün bu olduğu anlaşılmaktadır" (s. 32). Bir başka yerde de Babinger "...kitap kopya edenlerin, İbrahim yüzünden işlerinin kötüye gitmesi bahanesi ile devletten matbaanın kapatılmasını ricasında bulunduklarına ve bunun üzerine matbaanın faaliyeti için verilen iznin geri çekildiğine dair ortalığa bir rivayet yayılmıştır" (s. 31) dese de, bu rivayeti muhtemel yorumların en sağlıklısı olarak kabul etmiş görünmektedir. Türkiye'de konuya değinen en etkili çalışma Niyazi Berkes'e aittir. Türkiye'de Çağdaşlaşma adlı çalışmasında Berkes, matbaanın kuruluşunda basılması yasaklanan dini eserlerin çoğaltılmasının hattatlara geçimlerini sağlayabilecek geniş bir iş alanı bırakmış olduğunu belirtmektedir (s ). Berkes, hattatların hoşnutsuzluğuna yol açan gerçek nedenin ise, matbaacılığın başlaması ile yeni bir beratlı mesleğe müsaade edilmiş olmasından kaynaklanabileceğini söylemektedir. Bu sisteme göre matbaa açma izni yalnızca İbrahim ve Said efendilere verilmiş ve II. Mahmud devrine kadar devletçe verilen bir tekel olarak kalmıştır ve ancak gazeteciliğin başlamasından sonra özel bir girişim işi olabilmiştir. Dolayısıyla Babinger'in "geçim sıkıntısını öne süren hattatlardan hareketle yaptığı değerlendirmeye ihtiyatla yaklaşmak gerekmektedir. Kitabın ikinci bölümü, Hollandalı tarihçi Machiel Kiel'in bulup çevirdiği, ülkesindeki devlet arşivinde korunan nadide bir eseri içermektedir. Bu eser Osmanlı Matbaasının Kuruluşu ve Başlangıcı adlı bir el yazmasıdır, ancak asıl önemlisi 1733 yılına ait bu tarihi vesikanın bizzat İbrahim Müteferrika'ya ait olma ihtimalidir. Doğrusunu belirtmek gerekirse,

5 Yıldız Müteferrika ve Osmanlı Matbaası 123 Müteferrika imzası taşımadığı için, belgenin sahipliği biraz muğlak kalmış görünmekle birlikte Kiel, konunun uzmanlarından birisi olarak belgeyi uzun uzadıya farklı yöntem ve karşılaştırmalarla dikkatle incelediğini belirtmekte ve nihayet "...yazarı kendi ismini açıkça zikretmemiştir, ancak eğer insan satır aralanm okumak isterse, metinde konuşan kişinin İbrahim'in kendisi olduğunu hissedecektir; çünkü yazar matbaa hakkında çok şey bilmektedir" (s. 67) demektedir. Bu vesileyle 11 sayfalık belgeye bir de önsöz yazan Kiel, matbaa ile ilgili bu orijinal belgenin neden Hollanda'da bulunduğu sorusuna cevaplar aramakta, buna temel gerekçe olarak da Avrupa'da (özellikle Hollanda'da) kitap basımına ilişkin 18. yy'da varolan canlı ilgiyi göstermektedir. Bir diğer gerekçe ise Osmanlı İmparatorluğu'nun, Hollanda ile resmi ilişkiler başlatan ilk büyük ülke olması biçiminde dile getirilmektedir. El yazması belgede, Osmanlı'da matbaaya geçiş süreci ve bu sürecin başlangıç itibariyle nasıl devam ettiği belirtilmektedir. Bundan sonra da burada basılan ilk 12 eser, sırasıyla ve ayrıntılı olarak tanıtılmaktadır. Yeri gelmişken, Prof. Dr. Kiel'in bu belge için yazdığı önsözdeki bir noktaya da değinmek gerekmektedir. Matbaanın Doğu'da ve Batı'da gelişim tarihi üzerine değerlendirme yaptığı satırlarda Kiel, ilginç bir biçimde ve ısrarla bir konuyu vurgulamak istemektedir: Avrupa'da matbaanın ürünleri hem sayıca fazla hem de çoğunlukla felsefi- bilimsel içeriklidir; Osmanlı'da ise böyle bir durum yoktur! Akla gelen her türden eserin basıldığı Avrupa ülkesi olarak Hollanda'dan söz eden yazar, buraya eklediği dipnotta -iyice anlaşılsın diye- şöyle devam etmektedir: "Hollanda'daki Elzevier Matbaası 132 yıllık geçmişinde (17. yy), çoğunluğu bilimsel olan 4200 eser basmıştır; kitapların müellifleri içerisinde Bacon, Calvin, Descartes, Galilei ve Hobbes gibi ünlü isimler bulunmaktadır. Buna karşın 1728 ile 1830 yılları arasında İstanbul'da faaliyet gösteren matbaada sadece 98 kitap basılmıştır" (s. 66). Yapılan bu karşılaştırmada matbaa tarihi açısından, şaşırtıcı ya da yeni olan hiçbir şey yoktur; çünkü anılan yüzyıla gelinceye kadar Avrupa'nın geçirdiği büyük dönüşümle bir neden-sonuç ilişkisi içinde varolan matbaada basılacak çalışmaların, kaçınılmaz olarak dönemin kültürel ve toplumsal yansımalarına/gelişmelerine koşut bir işlev yüklenmesi daha doğal bir şey olamazdı. Olaya bir de aynı zaman diliminden Osmanlı açısından bakıldığında gerek siyasi, kültürel ve toplumsal konum gerekse de matbaaya karşı varolan özgül tepkiler/algılayışlar, Kiel'in karşılaştırmasını anlamsız kılacak derecede nesnel bir biçimde ortada durmaktadır. Os-

6 124 iletişim: araştırmaları manii ve Avrupa tarihi alanında emek harcamış olan Kiel gibi bir tarihçinin -üstelik Babinger'in Osmanlı matbaası tarihine ilişin metni de apaçık olguları ortaya koyduğu halde- böylesi bir karşılaştırmayı yapma hatasına düşmüş olması dikkate değerdir. Sonuç olarak, Franz Babinger'in çalışmasının, her şeyin ötesinde toplumsal ve kültürel tarihimize yapılmış önemli bir katkı olduğu ortadır. Şarkiyatçılık alanında yapılan kimi çalışmaların aslında bizzat Şark'ın kendi tarihi hakkında kayda değer bilgiler sunduğu yönündeki yaygın kanaat dikkate alındığında, bir şarkiyatçı olarak Babinger'in de benzer bir işlevi yerine getirdiği söylenebilir. "Türkiye'de matbaanın ve bilginin toplumsal tarihi üstüne kaç çalışma yapılmıştır?" sorusuna verilecek muhtemel bir yanıtın cılızlığı, bu durumu daha da anlaşılır kılmaktadır.