Osman BAKAR, İslam Bilim Tarihi ve Felsefesi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2012, p

Transkript

1 Reviews Osman BAKAR, İslam Bilim Tarihi ve Felsefesi, İstanbul: İnsan Yayınları, 2012, p Ümmühan EMEKSİZ Osman Bakar, Malaya (Malezya) Üniversitesi emekli felsefe profesörü olup, şu an Kuala Lumpur daki İslam Çalışmaları Enstitüsü nde (IAIS) CEO vekili olarak görev yapmaktadır. Genelde İslam düşünce ve medeniyeti, özellikle de İslam felsefesi ve bilimi, çağdaş İslam, dinler arası ve medeniyetler arası diyalog alanlarında 17 kitap ve 300 makale kaleme alan Bakar, UNESCO ve Katar Vakfı dâhil çeşitli uluslararası organizasyon ve kurumlarda danışmanlıkta bulunmuştur. Tawhid and Science, Classification of Knowledge in İslam ve Civilizational Dialogue, Osman Bakar ın en çok bilinen eserleri arasında yer alır. İlk eserin Türkçe Farsça, Endonezya ca ve Arnavutça tercümeleri yayınlanmıştır. Bakar, 2009 yılında Malezya nın ilk 20 Entelektüeli listesinde yer almış ve dünyadaki en etkili 500 Müslüman arasında sayılmıştır (s. 4). Eser, İslam Biliminin Epistemolojik Temelleri, İslâm Biliminde İnsan, Doğa ve Allah, İslam Bilimi ve Batı, İslam ve Modern Bilimler genel başlıkları ile ifade edilen dört bölüm ve bir ekten oluşmaktadır. Eser, yedi yıllık bir süre zarfında yazılan makalelerin bir araya getirilmesinden müteşekkildir. İlgili makaleler, İslam bilimlerinin çeşitli yönlerini ele almakta olup, ayrıca makalelerin belirgin özelliği disiplinler arası olmasıdır. Birinci bölümde, İslam ın temelde bir bilgi dini olduğu, Müslüman ilim dünyasının bilimsel yönünün tevhitten kaynaklandığı ve mantığın İslam dünyasında felsefe ve dini bilimler için bir araç olduğu görüşüne değinilmiştir. İslam geleneğindeki nesnellik tevhit bilinciyle ilişkilendirilmiş ve modern dünyanın savunduğu, dinin ayrımcı, önyargılı, nesnellikten uzak olduğu yargısı eleştirilmiştir. Çağdaş bilim tarihçileri ve felsefecilerinin kabul ettiği modern bilim için, çoğulcu metodoloji anlayışıyla aslında -temel farklılıklar bulunmakla birlikte- İslam Bilimindeki anlayışa yaklaşıldığı fakat İslam Bilimi Graduate student at Necmettin Erbakan University Faculty of Theology. 129

2 Journal of Intercultural and Religious Studies anlayışını kuşatamadığı söylenmiştir. İslam ile İslam bilimleri arasında çok sıkı bir ilişkinin olduğu vurgulanmış, İslam dünyasında metodoloji alanında çalışılmayı bekleyen birçok konunun bulunduğu, bu çalışmaların da günümüz bilim adamlarının geçmişteki sürecin nasıl işlediği konusunda fikir edinmeleri için oldukça faydalı olacağına değinilmiştir. İnsan aklının bilme sınırlarına temas edilmiş, İbn Sînâ, Nasîruddin Tûsî, İbn Heysem gibi bilim insanlarının ulaştıkları teoriler bu bağlamda sorgulanmış ve İslam düşüncesindeki sezgi ve yapıcılığın modern bilimdekinden farklı olduğu savunulmuştur. İslâm ı ve İslamî bilimleri anlamadaki aklî yapının modern dünyadaki rasyonalizm olmadığı bildirilmiş ve Rasyonalizmin eksik veya hatalı yönleri Tefsir ilmi örneğinde ortaya konulmuştur. Bu çerçevede tefsir metodundan bahsedilmiş ve ardından te vîl metodunun İslamî bilimlerdeki geçerliliği anlatılmıştır. Carl Sagan, Schwaller de Lubics gibi bilim adamlarının görüşlerine de yer verilerek, zaman zaman da Seyyid Hüseyin Nasr ın konulara bakışına temas edilmiş ve konu (bölümün bir kısmı) İslam ın hem sezgisel hem de rasyonel yönü bulunan evrensel bir yapı olduğu vurgusuyla bitirilmiştir. Bölümün son konusunda Gazzâlî de şüphe kavramı ele alınmış, şüphe ile ilgili kitabı el- Munkız mine d-dalâl den ve Gazzâlî de şüphenin doğuş sebebinin gerçeği aramak olduğundan bahsedilmiştir. Gazzâlî nin taklide bakışı, kendisinden etkilendiği meşhur sûfî el-hâris b. Esed el-muhâsibî, yaşadıkları dönemlerde ikisinin de yakîni aradıkları ve bunu tasavvufta buldukları üzerinde durulmuştur. Mc Carthy, Guiseppe Furlani (s. 62) gibi bazı bilimcilerin Gazzâlî nin şüphesini inceledikleri ve onun şüphesinin kuşkuculuk değil de bilgi kritiği olduğu üzerinde durulmuştur. Bölüm Gazzâlî nin tüm bilme tarzlarını eleştirdiğinden, hakikati arayan dört sınıf insanı saymasından bahsedip Gazzâlî nin şüphe diye ifade edilen gerçeği (hakka l-yakîn) arama çabasının sûfî metodolojiyle bu manevi yolda sonuca ulaştığı ile bitmiştir. İkinci bölümde genel olarak bilim ve manevi bilginin tezahürü olarak İslam tecrübesinden, Eş arî kelamında atomcu tabiat düşüncesinden ve İslam-tıp felsefesinden etraflıca bahsedilmiştir. Girişte bölümün hedefinin, modern dönemde ayrışan bilim ile manevi bilginin modern öncesi dönemde ayrışmadan birliğin nasıl sağlanılabildiğini açıklamak olduğu belirtilmiştir. Kur an bir bilim kitabı olmadığına da vurgu yapılarak- bilimin ve manevi bilginin kaynağı olarak tanıtılmıştır. 130

3 Reviews Modern bilim ve İslam ın tabiat bilimine bakışı ele alınmış, modern bilimin daha sınırlı olduğu, İslam biliminin tabiatın her yönünü birleştirerek bir bakış açısı ortaya koyduğu ifade edilerek İhvan-ı Safa nın görüşü şu şekilde aktarılmıştır: Tüm âlem, aritmetik, geometrik ve musiki ilişkilerle tam bir uyum içinde oluşturulmuştur. (s. 76) (S.H.Nasr, Islamic Cosmological Doctrines, s. 45) Bu bakış açısıyla geometrik şekillerin faziletlerinden, şahsiyetlerinden, geometri çalışırken amacın insan nefsini ruhlar âlemine ve baki hayata giden yolculuğa hazırlamak olduğundan, sayıların niteliksel yönlerinin de bulunduğundan ve bunun ilk sırada geleninin birliğin ifadesi olduğundan bahsedilmiştir. Farâbi, İhvan-ı Safa, Kutbeddin Şirâzi gibi Müslüman filozof bilim adamlarının matematiğin manevi hakikatlerin sağlıklı bilgisini edinmek için zorunlu olduğu görüşleri dile getirilmiş, tabiatın tabiatüstü yönünün de olduğu savunulmuştur. Gazzâlî ye göre tabiattaki her şeyin bir sembol olduğu örneklerle açıklanmıştır. Müslüman bilim adamlarının tabiatı marifetullaha ulaşmak için bir kaynak olarak gördükleri, özellikle zooloji çalışmalarına dikkat çekilmiş bu bağlamda zooloji üzerine en meşhur Arapça çalışmalar olan Câhız ın Kitâbü l-hayevân ı ile Kemâleddin ed-demîrî nin Hayâtü lhayevâni l-kübrâ üzerinde durulmuştur ki bu müelliflerin de eserlerinde tabiat konusunda manevi, ahlaki, dini, fıkhî, edebî, bilimsel, tıbbi bakış açılarını birleştirdiklerine vurgu yapılmıştır (s.80-81). Tabiat kanunları ile ilahi kanunların ikisinin de ilahi ilkenin yansıması olduğu ifade edilmiştir. Sonuç olarak modern bilimin modern bilimsel metodun gerçeği bilme konusunda tek yol olduğu anlayışını bırakıp muhtemel yolları tanıması gerektiği, bunun için de geleneksel bilimlerin canlandırılmasının büyük önem arz ettiği vurgulanmıştır. Eş arî Kelamında Atomcu Tabiat Düşüncesi alt bölümünde genel olarak bu düşüncenin sebep-sonuç ilişkisi ve bu ilişkiye bağlı olarak Tabiat Kanunları nın anlamından bahsedilmektedir. Maddi dünyayı oluşturan parçacıkların sınırlılığı ve bölünebilirliği (s. 88) fikri etrafında farklı atom teorileri dile getirilmiş, atomcu tabiat felsefesinin Kur ânî temele sahip olduğu ölçüde İslâmî olduğu söylenmiştir. İslam atomculuğunun tarihi serüveni ele alınmış, Eş arî kelamının orta yolu bulmak amacıyla ortaya çıktığı, sonuçta da atomculuk teorisi hakkında orijinal fikirler elde ettikleri zikredilmiştir. Eş arî ye göre Allah ın her şeyin biricik sebebi olduğu anlayışının ikincil sebepleri reddettiği düşüncesi Gazzâlî nin Tehâfütü l felâsife eserinden de pasajlar verilerek açıklanmıştır. 131

4 Journal of Intercultural and Religious Studies İslam Tıp Felsefesine Giriş alt bölümünde İslam tıbbının İslam maneviyatından ve ahlakî değerlerinden ortaya çıktığı ifade edilmiş, tıp dünyasına katkılarından bahsedilmiş, çağdaş tıp tarihçisi Cyril Elgood un bu konudaki görüşlerine yer verilmiştir. İslam tıp sisteminin gelişme süreci anlatılmış ve 19. yy sonrası modern tıbbın önde görünmesinin İslam tıbbının canlanmasına olan ihtiyacı karşılamadığı vurgulanmıştır. Tıp ilminin konusuna, görevine, amacına, dini değerine temas edilmiş, İslam tıp sisteminin kapsamı ve kısımları etraflıca ele alınmıştır. Bu bağlamda Müslüman hekimlerin tıp ilmini pratik ve teorik olarak ikiye ayırdığı ifade edilmiş, teorik alanda fizyoloji (ilmi umûr-i tabîiyye), anatomi (ilm-i teşrîh), patoloji (ilm-i ahvâli beden), etiyoloji (ilmu l esbâb), semptomolojiden (ilm bi delâil); pratik alanda ise hijyen (hıfzu s-sıhha) ve tedavilerden (ilmu l-ilâc) bahsedilmiştir. İlgili konular ele alınırken, İslam Tıp Bilimi ile modern tıbbın perspektifleri karşılaştırılmış, İslam tıbbının çerçevesinin genişliğine vurgu yapılmış, modern dönem hastalıklarının nedenleri dönemin yaşam tarzına bağlanmıştır. Bölüm İslam Tıp Biliminin canlandırılması gerektiği bilgisini kabul eden modern tıp felsefesinin birçok ana unsurunun reddedilecek nitelikte olduğu ve Müslümanların bugün tıp alanında İslam çerçevesinde yeni bir sentez yapmaları çağrısıyla son bulmaktadır. İslam Bilimi ve Batı adı altındaki üçüncü bölümün genel çerçevesi İslam Bilimin Ortaçağ Hıristiyan Tabiat Düşüncesi Üzerindeki Etkisi ve Ömer Hayyam ın Öklid in Paraleller Teorisini Eleştirisi başlıkları altında çizilmiştir. Bu dönemin Müslüman âlimlerinin eserlerinin Arapçadan Latinceye tercüme edildiği ve Batıda bilimlerin yükselmesiyle ana entelektüel değişimlerin olduğu bir dönem olduğu kaydedilmiştir. Bu çerçevede İslam ın etkisinden önceki Hıristiyan Batı dünyasında bulunan tabiat felsefeleri ve İslam biliminin 10. ve 11. Yüzyıllarda Batı ya aktarılması ele alınmıştır. Aktarım için yapılan tercümelerin sadece bazı astronomi ve matematik metinleri olduğu, 12. Yüzyılda ise kimya da dâhil bütün bilimlerin Arapçadan tercüme edildiği anlatılmıştır. Bu devirde el- Kindî, Farâbî, İbn Sînâ, Gazzâlî, Râzi gibi birçok Müslüman bilim adamı ve filozofun Latin dünyada meşhur oluşundan bahsedilmiştir. Bununla ilgili olarak özellikle 13. Yüzyılda tabiat düşüncelerine etki eden özellikle İbn Rüşd ve onun görüşleri ile sentezlenen ekolden/akımdan(latin İbn Rüşdcülüğü) söz edilmiştir. Bölümün son kısmında asıl adı Gıyasettin Ebu l Feth Ömer İbn İbrahim en- Nisâbûrî el-hayyâmî olan Müslüman şair ve matematikçi Ömer Hayyâm ın geometri çalışmalarından, Paraleller Teorisi nden ve bu teorinin tarihî öneminden özellikle de Batıdaki ünlü matematikçilerin (örneğin, 132

5 Reviews Christoph Clavius ( ), Pietro Antonio Cataldi ( ), Johann Heinrich Lambert ( )) geometri çalışmalarında büyük etki sahibi olan Nasıruddin et-tûsî nin ( ) ispatlarında Ömer Hayyam ın önermelerini kullandığına vurgu yapılmıştır. Dördüncü ve son bölümde, İslam ve Modern Bilimler başlığı ile genel hatlarıyla İslam ve Biyoetikten, Müslüman dünyadan Modern Bilime entelektüel karşılıklardan/cevaplardan ve son olarak İslam, bilim ve teknolojiden bahsedilmiştir. İslamî görüşlerin son dönemlerde ortaya çıkan doğum kontrolü, çocuk aldırma, kadavra kullanımı gibi biyomedikal alandaki gelişmelerden etkilenmeyeceği bilakis, İslâm ın insan hayatının amacı gibi daha genel çerçevedeki konuları çözümleyeceği belirtilerek İslâmî tavır ortaya konulmuştur. Örneğin güncel olan, doğacak çocuktaki bazı kusurların doğumdan önce bilinmesinin İslam Hukukuna göre annenin hayatını tehlikeye attığı düşünülmedikçe bu durumun çocuğun alınması için meşru olmadığı, sûnî döllenme konusunun hukuken evli olan çiftlerle sınırlı olmak şartıyla meşru olabileceği gibi meseleler kısa izahlarla açıklanmıştır. İslâmî bakış çerçevesinde insan bedeninden, hijyen ve temizlikten, yiyeceklerden, diyetten, ilaçlardan, kıyafetten ve takvadan kısaca bahsedilmiştir. İslam dünyasının Batı ile karşılaşmasının çok eskilere dayandığı fakat 19. Yüzyılın başlangıcıyla Batının İslam dünyasında büyük etkilerinin görüldüğü bunun da Hıristiyan misyoner okulları, Şarkiyatçıların araştırmaları gibi yollarla yaygınlaştırıldığı görülmektedir. Harici en önemli etken olarak modern bilim ve teknoloji sayılmaktadır. Bunlara karşı özellikle Mısır da Fransızların yaptıkları karşısında iki ayrı tavrın ortaya çıktığı dile getiriliyor: Birincisi husumet ve reddetme, ikincisi uzlaşma ve tasvip. Mısır a yapılan bu girişimin sadece saf bilim ve onun teknolojik uygulamaları olmadığı Batı düşüncesiyle özdeşleşen felsefi akımların da (özellikle Pozitivizm, Tabiatçılık, Evrimcilik) davetsizce geldiği söylenmektedir. Modern bilimin Müslüman dünya üzerindeki etkilerine temas edilirken özellikle Tahâ Hüseyin, Ali Abdürrezzak gibi Müslüman entelektüeller ve bunun yanında modern bilimi ancak İslamî çerçevede tasvip eden Seyyid Cemaleddin Afgânî, Muhammed Abduh, M. Reşid Rıza, Sir Ahmet Han, Muhammed İkbal zikredilmiştir. Ayrıca Seyyid Ahmet Han ın entelektüel enerjisini Müslümanlar arasında modern bilimin gelişmesine vakfettiği ilgili çalışmalar anlatılarak ifade edilmiştir. 133

6 Journal of Intercultural and Religious Studies 19. ve 20. Yüzyıllarda modern bilime olumlu tepki olarak Afgânî ve öğrencisi Muhammed Abduh un görüşleri verilmiş, son olarak Müslümanların bilime karşı verebileceği en uygun karşılığın Bilimlerin İslâmîleştirilmesi olacağı dile getirilip, bunun başarılması da tüm Müslüman entelektüellerin koordineli çabalarına bağlanmıştır. Son olarak eski görkem, bugünkü kısıtlı çabalar ve geleceğin yeniden inşası hakkında değerlendirme yapılmıştır. Eserin sonuna ek olarak, 21. Yüzyılda Bir İslam Üniversitesinde Uygulamalı Bilimler ve/veya Mühendislik Bilimleri Felsefesi Dersleri İçin Sıhhatli Bir Müfredat Tasarlamak başlığı altında, epistemolojik ve ahlak konuları etrafında bir müfredat tasarlanmıştır. 134