POLATLI ĠLÇESĠNDE ÜRETĠCĠLERĠN TARIM SĠGORTASI YAPTIRMAYA KARAR VERME SÜRECĠNDE ETKĠLĠ OLAN FAKTÖRLERĠN ANALĠZĠ. Dr.

Transkript

1 POLATLI ĠLÇESĠNDE ÜRETĠCĠLERĠN TARIM SĠGORTASI YAPTIRMAYA KARAR VERME SÜRECĠNDE ETKĠLĠ OLAN FAKTÖRLERĠN ANALĠZĠ Dr. Gonca GÜL YAVUZ ANKARA 2011

2

3 ÖNSÖZ Tarım sektörü tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de önemini giderek artırmaktadır. Bu artıģta dünyada ki geliģmelere paralel olarak ülke nüfusunda gözlenen artıģın yanı sıra gıda güvenliğinin sağlanması ile ilgili endiģeler oldukça etkili olmuģtur. Bununla birlikte tarım sektörünün en önemli özelliği günümüzün geliģen teknolojisine karsın üretimin hala üreticinin kontrolünde olmayan doğa koģullarının etkisi altında olmasıdır. Tarımsal üretimde verimliliği ve kaliteyi artırabilmek için ne kadar yoğun ve modern teknoloji kullanılırsa kullanılsın meteorolojik risk ve belirsizlik göz önünde bulundurulması gereken önemli bir konudur. Bitki ve hayvanların yaģamlarını etkileyen bu risk ve belirsizlikler önemli ölçüde hasarlara neden olurken üretimin sürdürülebilirliğini de etkilemektedir. Bu nedenle tarım sektörünü koruyucu ve yaģam standardını yükseltici önlemler alınmaktadır. Bu önlemlerin baģında tarım sigortası gelmektedir. Türkiye de tarım sigortaları uygulamaları 1957 yılında baģlamıģtır. Ancak ekonomik, politik ve yapısal sorunlar nedeniyle uzun yıllar boyunca diğer tarımsal faaliyetlere oranla beklenen geliģmeyi gösterememiģtir. En son 2002 yılı sonunda acil eylem planı çerçevesinde tarımda devlet destekli doğal afet sigortası yasasının çıkarılması, kuraklık, don, sel sigortaları uygulamalarının esaslarının belirlenmesi ve primlerin devletçe desteklenmesi öngörülmüģtür. Böylelikle tarihinde 5363 sayılı Tarım Sigortalan Kanunu kabul edilmiģ ve devletin prim tutarının %50 sini ödemesine karar verilmiģtir. Tarım sigortaları gibi önemli bir konuda üreticilerin geçmiģ tutumlarının ortaya koyulması ve geleceğe yönelik düģüncelerinin belirlenmesinin gerek karar alıcılar açısından ve gerekse yayım elemanları açısından oldukça önemli olduğu düģünülmektedir. Nitekim bu çalıģma sonucunda, üreticilerin sigorta yaptırma kararında etkili olan faktörlerin belirlenmesinin, yürütülen sigorta çalıģmalarının kapsamı ile ilgili konularda yol gösterici olacağı gibi tarım sigortası uygulamasının yaygınlaģtırılması konusunda yürütülen faaliyetler için de önemli bir kaynak olacağı düģünülmektedir. ÇalıĢmam süresince bana yol gösteren destek olan hocalarım Prof.Dr. Hasan TATLIDĠL ve Doç.Dr. Ġ. CoĢkun Ceylan a sonsuz teģekkürlerimi sunarım. Anket sorularına sabırla cevap veren çiftçilerimize ve gerek saha çalıģması süresince ve gerekse basım iģleri süresince yardımlarını esirgemeyen Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü çalıģma arkadaģlarıma teģekkürlerimi sunarım. Ayrıca bu çalıģma esnasında ve her an yanımda olduğunu bildiğim eģime sonsuz sevgilerimi sunarım. Dr. Gonca GÜL YAVUZ

4 YÖNETĠCĠ ÖZETĠ Tarım insanlık var olduğu sürece önemini koruyacaktır. Günümüzde ise gerek besin arzı güvenliğinin sağlanması, tarıma dayalı sanayiye hammadde sağlanması ve istihdam yaratması gibi nedenlerle bu önemi giderek artmaktadır. Tarımsal Ekonomi AraĢtırma Enstitüsü (TEAE), yapmıģ olduğu çalıģmalar ile sektördeki geliģmelere ıģık tutmanın yanı sıra tarım politikalarının belirlenmesine katkı sağlamakta ve böylece ülke tarımının geliģiminde önemli rol oynamaktadır. Bu çalıģma Polatlı ilçesinde tarım sigortası yaptıran ve yaptırmayan üreticilerden oluģan bir karģılaģtırma grubu ile yürütülmüģ bir çalıģmadır. ÇalıĢmada bir taraftan üreticilerin neden sigorta yaptırdığı ve yaptırmadığı sorgulanırken diğer taraftan da acaba sigortalı çiftçi sayısını artırabilmek için neler yapılabilir sorusu irdelenmiģtir. ÇalıĢma esnasında 2005 yılında çıkarılan ve 2006 yılında yürürlüğe giren Tarım Sigortaları Kanunu nun çiftçi kararları üzerinde ki etkisi de araģtırılarak devlet tarafından verilen prim desteğinin tarım sigortası yaptırma kararı üzerindeki etkisi incelenmiģtir. Bu araģtırmayı yürüten ve sonuçlarını bizlerle paylaģan Dr. Gonca GÜL YAVUZ a teģekkür ederiz. Konuyla ilgili olarak bundan sonra yapılacak olan çalıģmalara yol gösterici olacağını düģündüğümüz bu çalıģmanın ilgili kiģi, kurum ve kuruluģlara faydalı olacağı inancındayız. Mine HASDEMĠR Enstitü Müdür Vekili

5 ÖZET POLATLI ĠLÇESĠNDE ÜRETĠCĠLERĠN TARIM SĠGORTASI YAPTIRMAYA KARAR VERME SÜRECĠNDE ETKĠLĠ OLAN FAKTÖRLERĠN ANALĠZĠ Bu araģtırmanın amacı Ankara Ġli Polatlı Ġlçesinde üreticilerin tarım sigortası yaptırmaya karar verme sürecinde etkili olan faktörlerin belirlenmesidir. Söz konusu faktörlerin belirlenmesi sırasında, tarım sigortalarının desteklenmesine yönelik uygulamalar da dikkate alınarak, ortaya çıkan ekonomik nitelikteki bu değiģkenin üreticilerin karar verme sürecindeki etkisi de incelenmiģtir. AraĢtırma tarım sigortalarının yoğun olarak yapıldığı 20 köyden 157 üretici ile yapılmıģtır. Bu üreticilerden 71 i tarım sigortası yaptıran, 86 sı ise tarım sigortası yaptırmayan üreticilerdir. Verilerin toplanmasında anket yöntemi, elde edilen verilerin istatistiksel analizinde ise lojistik regresyon yöntemi kullanılmıģtır. AraĢtırmada, en az değiģkeni kullanarak en iyi uyuma sahip olacak Ģekilde bağımlı ile bağımsız değiģkenler arasındaki iliģkiyi tanımlayabilen ve istatistiksel olarak kabul edilebilir bir model kurulmuģtur. Bu modelde bağımlı değiģken olarak tarım sigortası yaptırma/yaptırmama, bağımsız değiģkenler olarak da bireysel nitelikler, iģletme özellikleri, haberleģme davranıģları ve tarım sigortasına karģı tutum ele alınmıģtır. AraĢtırma sonuçları, bireysel niteliklerden kredi kullanımı ve tarım dıģı gelirin, iģletme özelliklerinden hayvan varlığı ve Ģeker pancarı ekim alanının tarım sigortası yaptırmaya karar vermede etkili olan faktörler olduğunu göstermiģtir. Ayrıca devlet tarafından verilen tarım sigortası prim desteğinin tarım sigortasına karar vermede etkili olduğu da belirlenmiģtir. Anahtar Kelimeler: Tarım sigortası, karar verme, lojistik regresyon ABSTRACT ANALYSING OF EFFECTIVE FACTORS ON FARMERS' DECISION MAKING PROCESS IN AGRICULTURAL INSURANCE IN POLATLI DISTRICT The objective of this study was to analyse effective factors on farmers decision making process in agricultural insurance in Polatlı District. While these effective factors are being determined, support policy for agricultural insurance that has economic characteristic was considered and influences of this policy on farmers decision making process was examined. This research was carried out with 157 farmers in 20 villages that agricultural insurance was applied intensively. 71 of 157 farmers were stil receiving agricultural insurance and 86 were not. The data was collected by survey method and logistic regression was used to analyse the data. Model that has the best relation between dependent and independent variables with least variables and statistically acceptable was established. In this model, application status of agricultural insurance was taken as dependent variable and individual characteristics, farm characteristics, communication behaviors and attitudes toward agricultural insurance were taken as independent variables. The result of the study showed that, credit use and non-agricultural income as individual characteristics, animal population and sugar beet plantation as farm characteristics were effective factors on farmers decision making process. Agrcultural insurance premium support that given by goverment was also determined as effective factor on farmers decision making process. Key Words: Agricultural insurance, decision making process, logistic regression

6

7 ĠÇĠNDEKĠLER DĠZĠNĠ ÖNSÖZ ÖZET ABSTRACT ĠÇĠNDEKĠLER DĠZĠNĠ... i ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ... iii ġekġller DĠZĠNĠ... v 1. GĠRĠġ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem DÜNYADA VE TÜRKĠYE DE TARIM SĠGORTALARI Dünyada Tarım Sigortaları Amerika BirleĢik Devletleri (ABD) nde Tarım Sigortaları Avrupa Birliği (AB) Ülkelerinde Tarım Sigortaları Diğer Bazı Ülkelerde Tarım Sigortaları Türkiye de Tarım Sigortaları ARAġTIRMA BÖLGESĠNĠN TANITILMASI Coğrafi Konum Tarihi Durum Bitki Örtüsü Ve Toprak Yapısı Ġklim Nüfus Eğitim UlaĢım, HaberleĢme ve Diğer Altyapı Hizmetleri Tarımsal Yapı ve Üretim Teknik Personel ve Yürütülen ÇalıĢmalar ARAġTIRMA BULGULARI Bireysel Nitelikler YaĢ Hane Halkı Sayısı Eğitim Sosyal Güvence Kredi Kullanımı Çiftçi Örgütlerine Üyelik Gelir Grupları Tarım DıĢı Gelir Bireysel Niteliklere Göre Lojistik Regresyon Çözümlemesi ĠĢletme Özellikleri ĠĢletme Büyüklüğü Mülk Arazi GeniĢliği Sulu Arazi GeniĢliği Üretim Deseni Buğday Ekim Alanı ġekerpancarı Ekim Alanı Hayvan Varlığı Bitkisel Üretimin Payı Traktör Varlığı ĠĢletme Özelliklerine Göre Lojistik Regresyon Çözümlemesi HaberleĢme DavranıĢları Ziraat Mühendisi, Ziraat Teknisyeni, Tarım DanıĢmanları Ġle GörüĢme Ziraat Odası/Kooperatif/Çiftçi Toplantıları Gibi Faaliyetlere Katılım Ġnternet Hakkında Bilgi Tarım Sigortaları Konusunda Yararlanılan Bilgi Kaynakları i

8 5.3.5 HaberleĢme DavranıĢlarına Göre Lojistik Regresyon Çözümlemesi Tarım Sigortalarına KarĢı Tutum Deneklerin Tarım Sigortası Ġle Ġlgili GeçmiĢ Tutumları Deneklerin Tarım Sigortasına ĠliĢkin Geleceğe Yönelik Eğilimleri Deneklerin Tarım Sigortası Desteğine KarĢı Tutumları Tarım Sigortasına KarĢı Tutuma Göre Lojistik Regresyon Çözümlemesi En Uygun Çok DeğiĢkenli Lojistik Regresyon Modeli SONUÇ VE TARTIġMALAR KAYNAKLAR EKLER EK1 TARIM SĠGORTALARI KANUNU EK2 TARIM SĠGORTALARI UYGULAMA YÖNETMELĠĞĠ EK3 TARIM SĠGORTALARI HAVUZU ÇALIġMA USUL VE ESASLARI HAKKINDA YÖNETMELĠK EK KAPSAMINA ĠLĠġKĠN BAKANLAR KURULU KARARI ii

9 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 2.1 Tarım Sigortası Yaptıran Üreticiler Ġçin Örnek Hacminin Hesaplanması... 5 Çizelge 2.2. Tarım Sigortası Yaptırmayan Üreticiler Ġçin Örnek Hacminin Hesaplanması... 6 Çizelge 3.1 Devlet Destekli Tarım Sigortasına Ait Rakamlar Çizelge 5.1 Deneklerin YaĢı Çizelge 5.2 Deneklerin Hane Halkı Sayısı Çizelge 5.3 Deneklerin Eğitim Düzeyi Çizelge 5.4 Deneklerin Sosyal Güvenceye Sahip Olup/Olmamaları Çizelge 5.5 Deneklerin Kredi Kullanımı Çizelge 5.6 Deneklerin Çiftçi Örgütlerine Üyelikleri Çizelge 5.7 Deneklerin Üyesi Oldukları Çiftçi Örgütleri Çizelge 5.8 Deneklerin Ġçinde Bulundukları Gelir Grupları Çizelge 5.9 Deneklerin Tarım DıĢı Gelirleri Çizelge 5.10 Bağımlı DeğiĢken (y) Ġçin Sınıflandırma Sonuçları Çizelge 5.11 Bireysel Niteliklerinin Lojistik Regresyon Çözümlemesi Çizelge 5.12 Deneklerin Toplam ĠĢletme GeniĢlikleri Çizelge 5.13 Deneklerin Sahip Olduğu Mülk Arazi GeniĢliği Çizelge 5.14 Deneklerin Sahip Olduğu Sulu Arazi GeniĢliği Çizelge 5.15 Deneklerin Üretim Deseni Çizelge 5.16 Deneklerin Buğday Ekim Alanı Çizelge 5.17 Deneklerin BüyükbaĢ Hayvan Varlığı Çizelge 5.18 Deneklerin KüçükbaĢ Hayvan Varlığı Çizelge 5.19 Deneklerin Toplam Üretiminde Bitkisel Üretimin Oranı Çizelge 5.20 Deneklerin Traktör Varlığı Çizelge 5.21 Bağımlı DeğiĢken (y) Ġçin Sınıflandırma Sonuçları Çizelge 5.22 ĠĢletme Özelliklerinin Lojistik Regresyon Çözümlemesi Çizelge 5.23 Deneklerin ZM/ZT/TD ile GörüĢme/GörüĢmemeleri Çizelge 5.24 Deneklerin Çiftçi Toplantıları Gibi Faaliyetlere Katılımları Çizelge 5.25 Deneklerin Ġnternet Hakkında Bilgi Sahibi Olma/Olmamaları Çizelge 5.26 Deneklerin Ġnternet Kullanımı Çizelge 5.27 Deneklerin Tarım Sigortaları Konusunda Yararlandıkları Bilgi Kaynakları Çizelge 5.28 Deneklerin Tarım Sigortasından Haberdar Olma Süresi Çizelge 5.29 Deneklerin Önceki Yıllarda Sigorta Yaptırma/ Yaptırmamaları Çizelge 5.30 Tarım Sigortası Yaptıran Deneklerin Kaç Yıldır Sigorta Yaptırdıkları Çizelge 5.31 Deneklerin Önümüzdeki Yıllarda Sigorta Yaptırma Konusundaki DüĢünceleri Çizelge 5.32 Deneklerin Önümüzdeki Yıllarda Sigorta Yaptırma Nedenleri Çizelge 5.33 Tarım Sigortası Yaptırmayan Deneklerin Tarım Sigortaları Konusunda GeçmiĢteki Tutumları ve Geleceğe Yönelik Eğilimleri Çizelge 5.34 Deneklerin Prim Desteği Verilmesini Onaylama/Onaylamamaları Çizelge 5.35 Prim Desteği Verilmesini Onaylama Nedenleri Çizelge 5.36 Prim Desteğinin Tarım Sigortası Yaptırma Kararına Etkisi Çizelge 5.37 Bağımlı DeğiĢken (y) Ġçin Sınıflandırma Sonuçları Çizelge 5.38 Deneklerin Tarım Sigortasına KarĢı Tutumlarının Lojistik Regresyon Çözümlemesi Çizelge 5.39 Bağımlı DeğiĢken (y) Ġçin Sınıflandırma Sonuçları Çizelge 5.40 En Uygun Çok DeğiĢkenli Lojistik Regresyon Çözümlemesi iii

10

11 ġekġller DĠZĠNĠ ġekil 2.1 Tarım Sigortası Yaptıran ĠĢletmelerin Arazi GeniĢliğine Göre Dağılımı... 4 ġekil 2.2 Sigorta Yaptıran ĠĢletmelerin Sigortalanan Arazi GeniĢliğine Göre Dağılımı... 5 ġekil 2.3 Sigorta Yaptırmayan Üreticilerin Buğday Ekim Alanına Göre Dağılımı... 6 v

12

13 1.GĠRĠġ Türkiye de tarım sektörü, nüfusun gıda maddeleri gereksinimini karģılaması, tarıma dayalı sanayinin hammadde kaynağını oluģturması, istihdam yaratması, dıģa bağımlılığın azaltılması gibi nedenlerle ekonomi üzerindeki stratejik iģlevini korumaktadır. Tarım sektöründe faaliyette bulunan iģletmelerde üretilen ürünlerin miktar ve kalite özellikleri üzerinde en önemli etkenler üretimde kullanılan girdiler ile teknoloji düzeyidir. Ancak, tarım sektörünün en önemli özelliği günümüzün geliģen teknolojisine karsın üretimin hala üreticinin kontrolünde olmayan doğa koģullarının etkisi altında oluģudur. En geliģmiģ ülkelerde bile teknoloji, tarımsal üretim için doğa koģullarına karsı tam güvence sağlayabilecek düzeye eriģememiģtir (Çetin, 2007). Tarımsal üretimde verimliliği ve kaliteyi artırabilmek için ne kadar yoğun ve modern teknoloji kullanılırsa kullanılsın meteorolojik risk ve belirsizlik göz önünde bulundurulması gereken önemli bir konudur. Bitki ve hayvanların yaģamlarını etkileyen bu risk ve belirsizlikler önemli ölçüde hasarlara neden olurken üretimin sürdürülebilirliğini de etkilemektedir. Ayrıca, tarımsal faaliyetin açıkta yapılması nedeni ile iģletmeci tarafından kontrol edilemeyen iklim koģulları, hastalık ve zararlılar üretimin miktar ve kalitesini olumsuz olarak etkilemekte ve üretici gelirlerinde istikrarsızlıklara neden olmaktadır (Kızılaslan vd., 1994). Genel olarak, hava koģulları, fiyatlar, üretim faktörleri, hastalık ve zararlılar gibi bitkisel ve hayvansal üretimi tehdit eden bu riskler, süreklilik özelliğine sahip olup yığın olarak hasar meydana getirmektedirler. Bu nedenle geliģmiģ ülkelerde tarım sektörünü koruyucu ve yaģam standardını yükseltici önlemler alınmaktadır. Türkiye de de tarımsal üretimi tehdit eden risk ve belirsizlikler sonucu meydana gelecek hasarların önlenebilmesi için en etkili sistem tarım sigortasıdır (Çetin, 2007). Tarımdaki doğal, ekonomik ve sosyal riskler bir iģletmedeki canlı ve cansız varlıkları tehdit eden, hatta yok eden faktörlerdir. Doğal riskler bunların baģında gelmektedir. Bitkisel üretimde dolu, don, yangın, kuraklık, fırtına ve sel felaket haline gelebilen doğal risklerdir. GeliĢmiĢ ülkelerde bu risklerin felakete dönüģmesinin önlenmesinde yapılan tüm çalıģmalar Risk Yönetimi adı altında bir bilim haline gelmiģtir. Diğer sektörlerde olduğu gibi, tarımda da risk yönetiminde riskleri önlemede öncelikle Koruma Önlemleri alınmakta, teknik olarak önlemlerin yeterli olmadığı durumlarda ise Tarım Sigortası uygulamaları devreye girmektedir. Tarım sigortası tarımdaki risk ve belirsizlikler nedeni ile meydana gelecek zararı karģılayan güvence sistemidir (Dinler, 2000). Tarım sigortası, tarım sektörünün ve kırsal kesimin bütün sorunlarına çözüm olmamakla birlikte, sağlıklı geliģmesini sağlayabilecek bir özelliğe sahiptir. Tarım sektöründe üreticiler ne kadar önlem alırlarsa alsınlar doğal afetleri engellemeleri mümkün olamamaktadır. Bu nedenle de üreticilerin, risk ve belirsizliklere karsı kullandıkları en temel yöntemin polikültür tarım olduğu söylenebilir. Fakat polikültür tarım, ihtisaslaģmayı engellemektedir. Oysaki her faaliyet alanında olduğu gibi tarımda da girdi basına verimlilik artısı, ihtisaslaģma ile mümkün olmaktadır. Tarım sigortaları uygulamalarının olmadığı bölgelerde üreticiler, üretimlerini güvence altına almak amacıyla polikültür tarıma yönelmekte, bunun sonucunda ise verimlilik ve dolayısıyla da üretim hacmi düģmektedir. Tarım sigortasının önemi bu noktada ortaya çıkmaktadır (Anonim, 2007a). Günümüzde önemi giderek daha fazla anlaģılmaya baģlayan tarım sigortaları; sektörün karģılaģtığı tam olarak oluģ zamanı ve büyüklüğü tahmin edilemeyen risklerin oluģturduğu kayıpların sözleģme koģulları çerçevesinde tazmin edilmesi, böylece üretici gelirinde istikrar sağlanması, üreticinin modern üretim teknikleri ve yatırımlara yönelmesinin teģvik edilerek sigortanın teknoloji transferi ve teknoloji kullanımını geliģtirmede ve tarımsal üretimde girdilerin istenilen düzeyde kullanılmasında düzenleyici ve çiftçileri zorlayıcı araçların baģında gelmektedir. Yapılan bu tanımlamalar ıģığında tarım sigortası; tarımsal üretim sürecinde her türlü doğal risk, hastalık ve kazalar sonucunda bitkisel ve hayvansal ürünler ile tarımsal varlıklarda oluģabilecek zarar ve kayıpların teminat altına alınması ve böylece sigortalının varlığının devamlılığının sağlanması Ģeklinde ifade edilebilir (Çetin, 2007). 1

14 Kuraklık, dolu, don, sel, taban suyu baskını, fırtına, hortum, deprem, heyelan, yangın gibi doğal afetler, kaza ve zararlılar ile hayvan hastalıklarının neden olacağı zararlar nedeniyle dünyada derin acıların yaģandığı bilinmektedir. GeliĢmiĢ ülkeler tarımdaki riskleri, devletin ve üreticilerin üzerinden alacak Ģekilde risk transfer sistemlerini kurmuģlardır. Tarım sigortası olarak da tanımlanan bu sistem içerisinde; bitkisel ürünler ve seralar, tarımsal yapılar, tarım alet ve makineleri ile çiftlik hayvanlarının sürdürülebilir bir güvence altına alınması hedeflenmektedir (Karaca vd., 2010). Tarım sigortaları ile ilgili olarak, Türkiye de ki tablo incelenecek olursa; Türkiye de 60 milyon hektar alan, tarım alanı olarak kabul edilmesine karsın, ekilebilir alanlar toplam tarımsal arazinin %40,7 sini oluģturmaktadır. Ekili tarım alanlarının %98 ine dolu yağdığı, %47 lik kısminin da hasara uğradığı göz önüne alınırsa, sigortacılık açısından büyük bir potansiyelin var olduğu ancak var olan potansiyelin değerlendirilemediği görülmektedir (Anonim, 2007d). Yukarıda sayılan gerekçelerle ve Türkiye de tarım sigortası uygulamasının yaygınlaģtırılması amacıyla tarihinde kabul edilmiģ olan 5363 Sayılı Tarım Sigortalan Kanunu ile tarım sigortası yaptıran çiftçilerin desteklenmesi ve prim tutarının %50 sinin devlet tarafından karģılanması hedeflenmiģtir. Türkiye de tarım sigortaları 1957 yılında baģlamıģ olmasına rağmen, sigortalı tarım alanlarının toplam tarım alanları içerisindeki payının oldukça düģük olduğu (%1 dolaylarında) bilinmektedir (ġahin, 2003/ Akın, 2005). Ancak, devlet destekli tarım sigortaları kanunu çerçevesinde, devletin prim tutarının %50 sini ödemeye baģlaması ile tarım sigortaları prim üretiminde yaģanan artıģlar sonucu 2006 yılından günümüze kadar sigortalı tarım alanlarının toplam tarım alanları içerisindeki payı %3 e yükselmiģtir (Anonim, 2009a). Bu araģtırma Ankara Ġli Polatlı Ġlçesi ne bağlı köylerde, üreticilerin tarım sigortası yaptırmaya karar vermelerinde etkili olan faktörlerin belirlenmesi amacıyla yürütülmüģtür. Ayrıca bu faktörlerin belirlenmesi sırasında, tarım sigortasının desteklenmesine yönelik yasal düzenlemeler de dikkate alınarak, ortaya çıkan ekonomik nitelikteki bu değiģkenin üreticilerin karar verme sürecindeki etkisinin de belirlenmesi hedeflenmiģtir. Üreticilerin tarım sigortası yaptırmaya karar vermelerinde etkili faktörlerin araģtırıldığı bu çalıģmada tarım sigortalarına değinildikten sonra Karar Verme kavramı üzerinde de durulmuģtur. Karar Verme iģletme yönetiminin en önemli konularından biridir ve birçok alternatif arasından birini seçmektir. Kararlar, önceden tahmin edilebilen ve edilemeyen durumlar arasında bir belirsizlik derecesine sahiptir. Bu belirsizlik nedeni ile de her zaman için bir yanlıģ karar verebilme riski vardır (Husdal, 1999). ĠĢletmeci, çalıģtığı alanla ilgili olarak kararını vermek, bu kararı uygulamaya koymak ve elde edeceği sonucun yükümlülüğünü taģımak zorundadır (ErkuĢ ve Demirci, 1996). Genel olarak verilecek kararlar stratejik, politik, yönetim ve yürütme kararları olarak ayrılmaktadır. Bunlardan stratejik olanları, iģletmenin uzun sürede geliģimini etkileyen, büyümesi ve geliģmesi ile ilgili kararlardır. Politik kararlar üst yönetimle ilgili olup iģletme kapasitesi, iģletmede uygulanacak teknoloji düzeyi, iģletmeye gerekli sermayenin hangi kaynaklardan sağlanacağı, üretimin iç pazara mı yoksa dıģ pazara mı yönelik olacağı ve ürün fiyatlarıyla ilgili olmak üzere temel amaçlara ulaģmada yol gösterici kararlardır. Bunların uygulamaya konulmasına yönetim karar vermektedir. Yürütme kararları ise üretimin gerçekleģtiği iģletmede alınan kararlardır. Türkiye de tarım iģletmelerin %99 gibi tamamına yakın kısmı küçük iģletme niteliği taģıdığı için bu iģletmelerde karar verme ve verilen kararı uygulama hem iģletmenin sahibi hem de çalıģanı durumunda olan iģletmeci tarafından gerçekleģtirilmektedir (ErkuĢ ve Demirci, 1996). Karar verme, zaman içinde oluģan bazı etki ve incelemelerin bir sonucudur ve bir anlık eylemden çok bir dizi eylemi içeren ve belirli bir zaman dilimi içinde oluģan bir süreçtir. Bu süreç; durumun kavranması, önemin tanımlanması, alternatiflerin belirlenmesi, en iyi alternatifin seçilmesi ve verilen kararın uygulanması olmak üzere beģ aģamadan oluģmaktadır (Arnoud ve Lebon, 2000). Üretim farklılığının etkinliği, anlaģılırlığı, ekolojik yapı, sürdürülebilirliğin sağlanması, biyolojik veya ekolojik sınırlılıklar, iģletmeci tarafından uygulanabilir olması, ayrıca toplumsal kurallar ve 2

15 baskılar üretici kararlarını etkileyen faktörler olarak karģımıza çıkmaktadır (Geason vd., 2003). Bununla birlikte bireysel duygular, düģünceler, algılamalar, hatırlamalar ve herhangi bir durumdan çıkarılan sonuçlar üreticileri karar verirken bilinçli veya bilinçsiz olarak etkileyen unsurlardır (Barett ve Castore, 1989). Ayrıca aile ihtiyaçlarının, mali olanakların, pazar olanaklarının, coğrafi konumun, devlet tarafından verilen destek veya teģviklerin de üretici kararlarını etkileyebileceği unutulmamalıdır (O malley, 2003). Tarım sigortaları gibi önemli bir konuda üreticilerin geçmiģ tutumlarının ortaya koyulması ve geleceğe yönelik düģüncelerinin belirlenmesinin gerek karar alıcılar açısından ve gerekse yayım elemanları açısından oldukça önemli olduğu düģünülmektedir. Nitekim üreticilerin sigorta yaptırma kararında etkili olan faktörlerin belirlenmesinin, yürütülen sigorta çalıģmalarının kapsamı ile ilgili konularda yol gösterici olacağı gibi tarım sigortası uygulamasının yaygınlaģtırılması konusunda yürütülen faaliyetler için de önemli bir kaynak olacağı düģünülmektedir. Her ne kadar araģtırma alanı sınırlı bir alan olsa da araģtırmada tarım sigortalarına iliģkin bir model ortaya konulduğundan, elde edilen sonuçlar tarım sigortaları konusunda politikaların geliģtirilmesine ve yayım programlarının oluģturulmasına ıģık tutabilir niteliktedir. AraĢtırma bölgesinde tarım sigortası uygulamaları üreticiler için yeni bir uygulama değildir. Ancak devlet tarafından tarım sigortalarına verilen %50 prim desteği tarım sigortaları uygulamasında bir yenilik olarak kabul edilebilir. 3

16 Tarım Sigortası Yaptıran iģletmelerin GeniĢliği (da) 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1 Materyal Ankara Ġli Polatlı Ġlçesi nde tarımsal faaliyette bulunan üreticilerin tarım sigortası yaptırmaya karar verme sürecinde etkili faktörlerin belirlenmesi amacıyla yapılan bu araģtırmada, karar verme sürecinde etkili faktörlerin daha iyi saptanabilmesi amacıyla tarım sigortası yaptıran ve yaptırmayan üreticilerin karģılaģtırmalı olarak çalıģma kapsamına alınması uygun görülmüģtür. AraĢtırmada ayrıca 01 Haziran 2006 tarihinde fiilen baģlatılan devlet destekli tarım sigortaları uygulaması da dikkate alınarak, ekonomik nitelikteki bu değiģkenin üreticilerin karar verme sürecinde ki etkisinin de belirlenmesi amaçlanmıģtır. Bu amaçla, çalıģmanın yürütüleceği Ankara ili Polatlı ilçesinde tarım sigortası kanununun yürürlüğe girdiği Haziran 2006 tarihinden Haziran 2007 tarihine kadar sigorta yaptıran üreticiler, sigorta yaptırdıkları arazi geniģlikleri ve sigortalanan ürünler belirlenerek bir popülasyon oluģturulmuģtur. Buna göre; ilçede 78 köyde toplam 583 üreticinin tarım sigortası yaptırdığı, sigortaların hepsinin bitkisel ürün (buğday) sigortası olduğu belirlenmiģ ve bu iģletmelerin arazi geniģliğine göre dağılımı Ģekil 2.1 de sunulmuģtur. Ancak bu köylerin çoğunda gerek sigorta yaptıran üretici sayısının gerekse sigortalanan arazi geniģliklerinin oldukça az olması nedeniyle araģtırmada tarım sigortalarının yoğun olarak yapıldığı 20 köyün alınması uygun bulunmuģtur. Bu köyler sırası ile Sakarya, Uzunbeyli, Kargalı, ġeyhali, Eskipolatlı, Beylikköprü, Tatlıkuyu, Ördekgölü, Merkez (Zafer Mah.), Sazılar, Özyurt, Yassıhöyük, Ġğciler, Bacıköy, Sarıoba, Karakaya, GümüĢyaka, Sabanca, Çekirdeksiz ve YüzükbaĢı köyleridir. Bu köylerde toplam 303 iģletme (%51,97) tarım sigortası yaptırmıģtır ve bu iģletmelerin arazi geniģliğine göre dağılımı Ģekil 2.2 de sunulmuģtur ĠĢletme Sayısı (ad) ġekil 2.1 Tarım Sigortası Yaptıran ĠĢletmelerin Arazi GeniĢliğine Göre Dağılımı 4

17 Sigortalanan Arazi GeniĢliği (da) ĠĢletme Sayısı (ad) ġekil 2.2 Sigorta Yaptıran ĠĢletmelerin Sigortalanan Arazi GeniĢliğine Göre Dağılımı AraĢtırmanın ana materyalini, tarım sigortasının yoğun olarak yapıldığı 20 köyde hem destekten yararlanan hem de yararlanmayan üreticilerle yapılan anketler oluģturmaktadır. Ayrıca resmi kayıtlar ve araģtırıcının gözlemleri de (elde edilen bulguların değerlendirilmesi sırasında yararlanılmıģtır) ana veri kaynakları içerisinde yer almaktadır. Anket uygulanacak deneklerin belirlenmesinde, her iki üretici grubu için de, homojenliğin artırılması ve popülasyona ait tahminlerin doğruluğunun artırılması amacıyla Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Yöntemi nden yararlanılmıģtır. Tabakalı Tesadüfi Örnekleme Formülü: n= ( N* NhSh ) 2 / (N2*D2)+ NhSh 2 Burada, n:örnek hacmini, N: Popülâsyondaki iģletme sayısını, Nh= Her bir tabakadaki iģletme sayısını, Sh2: Her bir tabakadaki varyansı, D²= (d/t)² olup, d=ortalamadan belirli bir orandaki sapmayı, t: ise araģtırmada öngörülen %95 güven sınırına karģılık gelen t tablo değerini (1,95) ifade etmektedir. Bu formüle göre, popülasyonu oluģturan iģletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan seçilen örnek iģletme sayısı çizelge 2.1 de verilmiģtir. Tabakaları belirlemek amacıyla çeģitli Ģekillerde frekans dağılımları incelenmiģ ( dekarlık aralıklarla) ve varyanslara bakılarak en uygun gruplar dikkate alınmıģtır. Çizelge 2.1 Tarım Sigortası Yaptıran Üreticiler Ġçin Örnek Hacminin Hesaplanması Tabakalar Alan (da) Ortalama Nh Sh NhSh NhSh2 CV n 1.Grup , Grup , Grup , Genel , Çizelge 2.1 incelendiğinde, bu popülasyondan tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile 3 tabakada ve %95 güvenilirlikte örnek hacminin 71 iģletme olarak hesaplandığı görülmektedir. Tarım sigortası yaptırmayan üreticiler için örnek hacminin hesaplanmasında ise; tarım sigortası yaptıran üreticilerle aynı köylerden olmak üzere (toplam 20 köy), aynı üretim döneminde buğday üretimi yapan ancak tarım sigortası yaptırmayan üreticiler ve buğday ekim alanları belirlenerek bir popülasyon oluģturulmuģtur. Buna göre tarım sigortasının yoğun olarak yapıldığı 20 köyde toplam 3075 tarım sigortası yaptırmayan üretici olduğu tespit edilmiģtir. Bu üreticilerin buğday ekim alanına göre dağılımı Ģekil 2.3 de sunulmuģtur. 5

18 Buğday Ekim Alanı (da) ĠĢletme Sayısı (ad) ġekil 2.3 Sigorta Yaptırmayan Üreticilerin Buğday Ekim Alanına Göre Dağılımı Ayrıca tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi formülü kullanılarak popülasyonu oluģturan iģletmelerin tabakalara göre dağılımı ve her tabakadan seçilen örnek iģletme sayısı çizelge 2.2 de verilmiģtir. Tabakaları belirlemek amacıyla, tarım sigortası yaptıran deneklerde olduğu gibi, çeģitli Ģekillerde frekans dağılımları incelenmiģ ( dekarlık aralıklarla) ve varyanslara bakılarak en uygun gruplar dikkate alınmıģtır. Çizelge 2.2 incelendiğinde, bu popülasyondan tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile 3 tabakada ve %95 güvenilirlikte örnek hacminin 86 iģletme olarak hesaplandığı görülmektedir. Çizelge 2.2 Tarım Sigortası Yaptırmayan Üreticiler Ġçin Örnek Hacminin Hesaplanması Tabakalar Alan (da) Ortalama Nh Sh NhSh NhSh2 CV n 1.Grup , Grup , Grup , Genel , Yapılan örnek hacmi hesaplamalarına göre, bu araģtırmada tarım sigortasının yoğun olarak yapıldığı 20 köyde, tarım sigortası yaptıran 71 ve yaptırmayan 86 üretici olmak üzere toplam 157 denekle anket uygulanması gerektiği ortaya çıkmıģtır. Örnek hacminin belirlenmesinin ardından, araģtırmanın amacına uygun olarak düzenlenen anket formları yüz yüze görüģmeler ile doldurulmuģtur. Anketler araģtırmacı tarafından Kasım 2007 tarihinde yapılmıģtır. Ayrıca anketlerden elde edilen veriler SPSS 17 kullanılarak bilgisayar ortamına aktarılmıģ ve analizler yapılmıģtır. 2.2 Yöntem Bilimsel araģtırmalar sonucu elde edilen verilerin çözümlenmesinde ve bulguların yorumlanmasında çeģitli istatistiki yöntemler yoğun olarak kullanılmaktadır (Tonta, 1999). AraĢtırmada analizler için, üreticilerin tarım sigortası yaptırıp yaptırmamaları bağımlı değiģken olarak kabul edilmiģtir. Bağımlı değiģkenin ikili (0,1) olabileceği durumlarda kullanılabilecek analiz yöntemleri sınırlıdır. Bunların yaygın olarak kullanılanları lojistik regresyon, lojit, probit ve doğrusal olasılık modelleridir (Gujariti, 1995). Ancak Lojistik Regresyon analizi son yıllarda bilimsel araģtırmaların çözümlenmesinde oldukça ünlenmiģ ve yoğun bir biçimde kullanılmaya baģlanmıģtır. Lojistik regresyon analizinin kullanım amacı, en az değiģkeni kullanarak en iyi uyuma sahip olacak Ģekilde bağımlı değiģken ve bağımsız değiģkenler arasındaki iliģkiyi tanımlayabilmektir (Kleinbaum, 1994). 6

19 Lojistik regresyon modelinin, bireysel gözlemlere dayalı analizlerle grup verilerine dayalı analizler arasındaki farkı yansıtmakta uygun bir yöntem olduğu (ĠĢyar, 1999) bildirilmektedir. Bununla birlikte diğer kategorili değiģken tahmin tekniklerinden daha fazla tercih edildiği (Maddala, 1983) ve açıklayıcı değiģkenlerin nitel bağımlı değiģkenler üzerindeki etkilerinin önemini vurgulamada probit modelden daha iyi bir yöntem olduğu (Amemiya, 1983) ifade edilmektedir. Ayrıca kullanım rahatlığının yanı sıra, çözümlemeden elde edilen modelin matematiksel olarak esnek olması ve kolay yorumlanabilmesi modele olan ilgiyi artırmıģtır (Montshwe, 2004). Bağımsız değiģken sayısının az olduğu durumlarda regresyon modeli kurmak ve onu yorumlamak kolaydır. Fakat modele dahil edilen bağımsız değiģken sayısı arttıkça modeli kurmak ve çözümlemek oldukça zor ve karmaģık olmaktadır. Modele ne kadar çok değiģken eklenirse, kestirilen standart hata o kadar büyük olur ve gözlenen veri kümesine de daha çok bağımlı olur. Bu nedenle lojistik regresyon, diğer regresyon yöntemlerinin gerekli varsayımları sağlayamadığı durumlarda kullanılması uygun bir yöntem olarak görülmekte ve sınıflandırma analizlerinde sık kullanılan yöntemlerden biri olmaktadır (Cankurt vd., 2007). Lojistik regresyon analizinde bağımlı değiģken kesikli bir değer almakta ve bu analiz ile bağımlı değiģkenin alabileceği değerlerden birinin gerçekleģme olasılığı tahmin edilmektedir. Ayrıca çok değiģkenli normal dağılım gösterme Ģartı aranmadığı için kullanımında üstünlük sağlamaktadır (Cankurt vd., 2007). Lojistik regresyona ait dört temel varsayım vardır (AktaĢ, 1997/Hosmer ve Lemeshow,2000/Unvan, 2006/Cankurt vd., 2007). Bunlar; 1. Y1,.., Yn değerleri istatistiksel olarak bağımsızdır. 2. Bağımsız değiģkenler (Xk) birbirinden bağımsızdır. 3. Yi Є (0,1) i= 1,2,.,n 4. P(Yi=1/Xi)=Pi i=1,2,,n Lojistik modelde bağımlı değiģken ortalaması bir olasılık olarak aģağıdaki gibi hesaplanır; P: istenen olaya ait olasılık 1-P: istenmeyen olaya ait olasılık βo: denkleme ait sabit katsayı β1, β2,..,βn: bağımsız değiģkenlere ait regresyon katsayıları Xi: i. bağımsız değiģkene ait değer P: değiģken sayısı (i=1,2,..,n) Ġstenen olayın olasılığı (Y=1): P(Y=1 X1,X2,.Xp)= 1/1+e -(β0+β1x1+..+βpxp) Ġstenmeyen olayın olasılığı (Y=0): P(Y=1 X1,X2,.Xp)= 1/1+e β0+β1x1+..+βpxp Bu iki olasılığın birbirine oranına odds oranı denir ve P/1-P= e β0+β1x1+..+βpxp Ģeklinde yazılabilir. EĢitliğin her iki tarafının doğal logaritması (Ln) alındığında, bağımlı değiģken ile bağımsız değiģken arasındaki iliģkinin lineer bir duruma dönüģtüğü lojistik regresyon denklemi elde edilir. Lojit (P)= log [ P/1-P]= β0+ β1x1+..+ βpxp Ayrıca odds değeri ile üzerinde durulan olayın olma olasılığı arasındaki iliģki odds=p/1-p yada p=odds/1+odds Ģeklinde ifade edilir. Örneğin odds değerinin 1,00 ve 1,00 den büyük olduğu durumlarda p olayının gerçekleģme ihtimalinin artması yönünde bir kanı oluģmaktadır. Diğer bir anlatımla, olasılık değerinin 0,5 ve bundan büyük olduğu değerlerde p olayının gerçekleģtiği kabul edilir. Fakat p olayının gerçekleģmesi konusunda kesin bir yargıya varabilmek için odds değerinin 1,00 veya 1,00 den büyük çıkmasının yanı sıra wald istatistiğinin de istatistiki olarak önemli çıkması gerekmektedir (Campell, 1981/ Hosmer ve Lemeshow, 2000/ Eyduran 2006). Lojistik regresyon analizinde bağımsız değiģkenlerin odds oranlarının hesaplanmasında tam (enter) ve adımsal (stepwise) yöntemler kullanılabilir. Adımsal yöntemde üç ileriye doğru götürme (bağımsız değiģken ekleme, conditional LR ve wald) ve üç geriye doğru götürme (bağımsız değiģken çıkarma, conditional LR ve wald) olmak üzere toplam altı ayrı adımsal regresyon modeli 7

20 geliģtirilebilir (Albayrak, 2006). Bununla birlikte lojistik regresyonun ikili, sıralı ve isimsel lojistik regresyon olmak üzere üç temel yöntemi vardır (Tatlıdil, 1996). Ġkili lojistik regresyon, sadece iki cevap seçeneği (var/yok, geçer/geçmez, sağlar/sağlamaz gibi) içeren bağımlı değiģkenlerle yapılan lojistik regresyon analizidir. Bu analizde faktör değiģkenleri kategorik isimsel ölçeklidir ve ortak değiģkenler ise sürekli değiģken olmalıdır. Sıralı lojistik regresyon, cevap değiģkeninin üç veya daha fazla kategori içerdiği ve değerlerinin sıralı ölçekle ifade edildiği durumlarda uygulanan lojistik regresyon analizidir. Sıralı değiģken kodlanır veya kategorileri belirlendiğinde cevapların doğal sıralama (hafif/orta/ağır, beğenmedim/az beğendim/beğendim/çok beğendim gibi) yapısında olması gerekmektedir. Ġsimsel lojistik regresyonda ise isimsel ölçekli cevap değiģkenleri en az üç kategoride gözlenen değerler içermelidir. Gözlenen değerlerin kodlanmak istenmesi halinde sıralı lojistik regresyonda olduğu gibi doğal sıralama yapısında olması Ģart değildir. Örneğin bir meslek dalı veya yapılan sportif faaliyetlerin sınıfları isimsel olarak sınıflandırılabilir. Bu çalıģmada, çalıģmanın amacına ve elde edilen verilere uygun olan Ġkili Lojistik Regresyon analizi adımsal (stepwise) yöntem kullanılarak uygulanmıģtır. Bağımlı değiģken, tarım sigortası yaptırıp yaptırmamaya göre, tarım sigortası yaptırma durumunun 1 yaptırmama durumunun ise 0 değerini aldığı modelde bağımsız değiģkenler ise deneklerin bireysel nitelikleri, iģletme özellikleri, haberleģme davranıģları ve tarım sigortaları ile ilgili tutumlarını kapsayan değiģkenlerden oluģmaktadır. 8

21 3. DÜNYADA VE TÜRKĠYE DE TARIM SĠGORTALARI 3.1 Dünyada Tarım Sigortaları Dünyada çeģitli ülkelerde tarım sigortalarının geliģim düzeyleri; ülkelerin izlediği tarım politikaları, tarımın ekonomi içindeki önemi ve bu kesimin toplumsal ve sosyal yapı üzerine olan etkilerine bağlı olarak değiģim göstermekle beraber, tarımın geliģmiģ olduğu hemen her ülkede bu geliģime paralel olarak tarım sigortalarının da geliģtiği gözlenmektedir (TanrıvermiĢ ve Sayın, 1993). GeliĢmiĢ ülkelerin yıllar önce baģlatmıģ oldukları tarımda risk yönetim teknikleri uygulamaları ve alt yapı çalıģmaları sonucu doğa olayları büyük ölçüde afet olmaktan çıkarılmıģtır. Bu ülkeler kendi doğal, sosyal, temel ekonomik yapılarıyla tarım politikaları dikkate alınarak bilinçlendirilmiģ tarım ürün sigorta sistemlerini kurmuģlardır. Böylece çiftçilerinin çok az bir masrafla zararlarını karģılayarak muhtaç oldukları ekonomik ve sosyal güvenceye kavuģmaları sağlanmıģtır (Anonim, 2007b). Dünya genelinde, tarım ürünleri öncelikle dolu riskine karģı sigorta edilmeye baģlamıģ, geliģmeye bağlı olarak don, sel, kuraklık, fırtına, yangın gibi riskler de sigorta kapsamına alınmıģlardır (Dinler vd., 2007) Amerika BirleĢik Devletleri (ABD) nde Tarım Sigortaları Uygulamaları ABD tarım sigortaları sistemi devlet ile özel sigorta Ģirketlerinin iģbirliğine dayanmaktadır. Devlet, sigorta kapsamı ile teminat düzeylerini belirlerken, sigorta Ģirketleri ise poliçeleri pazarlamakta ve sattıkları poliçelerle ilgili hizmetleri sağlamaktadır. Devlet in sigorta priminin %60 ını sübvanse ettiği ABD de, birden çok riske karģı sigorta olarak bilinen MPCI (Multiple Peril Crop Insurance) geleneksel olarak uygulanan ve en yaygın sigorta sistemidir. Bu sisteme göre, hasar tespitleri bireysel ve iģletme bazında belirlendikten sonra, hasar ödemeleri çiftçiye, üretimin belirli bir miktarın altına düģmesi durumunda yapılır. Ödemelerin hesaplanması, gerçekleģtirilen verim ile önceden belirlenmiģ bir fiyattan hesaplanarak garanti edilen verim arasındaki farkın alınması esasına dayanır (Akçaöz ve Kızılay, 2004) Avrupa Birliği (AB) Ülkelerinde Tarım Sigortaları Uygulamaları AB tarım sigortaları uygulamaları incelendiğinde, 100 yıldan beri dolu sigortasının yaygın bir Ģekilde uygulandığı görülmektedir. AB ülkeleri her Ģeyden önce sağlıklı bir dolu sigortası alt yapısının kurulması, ondan sonra devlet desteği ile diğer teminatların verilmesi yönündeki uygulama esaslarını aynen uygulamıģtır. Ayrıca AB de üreticilerin ortak tarım politikası kapsamındaki politikalarla hem afet hem de sosyal sigorta politikaları yardımı ile risklerden korundukları bilinmektedir (Akçaöz ve Kızılay, 2004). Bazı ülkelerde dolunun yanı sıra don, sel, kuraklık, fırtına gibi risklerinde sigorta edilmekte ve bunların prim veya hasarlarına devlet tarafından destek verilmektedir. Ġspanya, Portekiz, Avusturya ve Yunanistan da uygulanan devlet destekli tarım ürün sigortaları Ġtalya ve Fransa da kısmen uygulanmaktadır. Ayrıca dünya genelinde birden çok riske karģı ürün sigortalarının (MPCI) en yaygın olduğu ülke ABD olmasına rağmen, bu sistemde en baģarılı ülkenin Ġspanya olduğu bilinmektedir. Ġspanya uygulamasında, kar amacı gütmeyen bir havuz sistemi mevcuttur. Çiftçilerin sigorta Ģirketlerine ödediği primler bu havuzda toplanmakta, hasarlarda havuzdan karģılanarak doğrudan çiftçiye ödenmektedir. Devlet çiftçiye herhangi bir afet yardımı yapmazken, ürünlerini sigorta ettiren çiftçilerin primlerinin %50 sini karģılamaktadır. Bu sistemde sigorta Ģirketleri sadece poliçe düzenleme, pazarlama ve satıģ faaliyetlerini yerine getirirler (Anonim, 2007b) Ġspanya uygulamasında tarım sigortaları havuzu bir sigorta Ģirketi değildir. Ancak sigorta Ģirketlerinin çiftçiden aldıkları primler havuzda toplanır, hasarlar da havuzdan ödenir. Hasarlar, havuza bağlı bağımsız eksperler tarafından aynı tekniklerle belirlenip, tüm Ģirketlerin hasar ödemeleri de çiftçilere havuz tarafından yapılır. Havuzda toplanan meteorolojik verilerin, sigorta primlerine esas olabilecek aktüeryal çalıģmaları (Aktüerya, belirsizliğin finansal sonuçlarını yöneten, risk analizi, ölçümlenmesi ve fiyatlandırması üzerine çalıģan, risk yönetimine iliģkin problemleri matematiksel ve istatistiksel yöntemler kullanarak çözen, Ģirketler tarafından alınan riskleri minimize etmek için doğru strateji belirlenmesine yardımcı olan uzmanlık dalıdır) da havuz 9

22 tarafından yürütülerek, aynı köyde aynı ürün için tüm çiftçilerin aynı primi ödemeleri sağlanır. Devlet in Hazine ve Tarım Bakanlığı üzerinden havuza gönderdiği prim desteklerinin transfer edilmesinin yanı sıra reasürans temini de Tarım Sigortaları Havuzu nun görevleri içerisindedir. Devlet, riske ortak olmakta ve sistemin çok yönlü kontrolünü sağlamaktadır (Dinler vd., 2007). Ġspanya modelindeki baģarının temelinde Ģu unsurlar dikkati çekmektedir: 1.Yasal düzenleme ve teminat çeģitleri: Tarım ürünleri baģlangıçta sadece dolu ve yangın riskine karģı sigorta edilirken, çıkarılan tarım sigortası yasası ile kuraklık, don, sel, fırtına gibi diğer risklerde sigorta teminatı içine alınmıģtır. 2- Devlet desteği ve yasaya uygunluk: Sistemin sürdürülebilir olmasını sağlamak ve risk transferinde çiftçilerin risk maliyetlerini azaltabilmek için yeterli miktarda devlet desteği sağlanmıģtır. Bu sistem içerisinde devlet yasaya uygun olarak tam destek vermiģ, yasadan hiçbir ödün vermemiģtir. 3- Sigorta yaptırmayan çiftçilere devlet yardımı yapılmaması: Doğal afetler sonucu zarar gören çiftçilere devletin hiçbir Ģekilde yardım etmeyeceği taahhüt edilerek sigorta teģvik edilmiģ, çiftçi sigortaya yönlendirilmiģ, sigortaya katkısının dıģında çiftçinin devletten her türlü beklentisi ortadan kaldırılmıģtır. 4- Çiftçi katılımı: Devlet yapılan çalıģmalarda ve alınacak kararlarda çiftçi birliklerinin katılımını sağlamıģtır. Böylece çiftçilerin ihtiyaçlarını karģılayacak yeni sigorta teminatlarının geliģtirilmesi ve çiftçilerin büyük oranda sigortaya yönlenmesinde etkili olmuģtur. 5-Sistem koordinasyonu: Tarım sigortalarının geliģtirilmesi için sistemde yer alan kurumlar farklı sektörlerde de olsa sağlıklı bir Ģekilde koordine edilerek yakın bir iģbirliği sağlanmıģtır. 6- Sigorta prensipleri: Sigorta uygulamalarında her türlü dıģ faktörlerden uzak, sadece teknik veri ve analizlere dayanan sigorta prensipleri esas alınmıģtır. 7- Sisteme güven: Reasürörlerin sisteme olan güvenleri ve devletin risklere reasürans Ģeklindeki katılımı varlığı sistemin geliģmesinde önemli rol oynamıģtır. 8- Aktüeryal çalıģmalar: Ülke genelinden toplanan risk ve ürünlere ait istatistiki verilerin analizleri sonucu; farklı risk ve ürünlerin farklı bölgelerdeki sigorta prim fiyatları havuz tarafından belirlenmektedir. Bu konudaki haksız rekabeti önlenerek çiftçilerin güveni sağlanmıģtır. Görüldüğü gibi Ġspanya da oluģturulan sistemde; tarım sigortasının geliģimini engelleyen ve çiftçiyi devletten sürekli karģılıksız bir yardım beklentisi içerisine sokan doğal afet yardımlarının kaldırılarak kuraklık, sel, don, dolu ve fırtına gibi doğal riskler için çiftçiye geniģ kapsamlı sigorta teminatı sunulmuģtur. Bu devletin riske katılımı ve pirim desteklerinin sürekliliği konusundaki kararlılığı ile gerçekleģtirilmiģtir (Dinler, 2003) Diğer Bazı Ülkelerde Tarım Sigortaları Uygulamaları ABD ve AB ülkeleri haricinde diğer bazı ülkelerdeki tarım sigortaları uygulamaları incelendiğinde; Japonya, Kanada, Yeni Zelanda ve Brezilya da bitkisel ürünlerin bütün risklere karģı tek bir poliçe ile sigortalandığı görülmektedir. Ürün sigortasının en geliģmiģ ve en modern Ģeklini ifade eden bu sigortalama Ģeklinin sigorta sektörünün iyi yapılandığı ülkelerde görüldüğü unutulmamalıdır. Ayrıca Japonya ve Brezilya da sigorta uygulaması zorunlu iken Kanada da isteğe bağlı olarak yaptırılmaktadır (Çetin, 2007). Dünya tarım ürünleri pazarında ön sıralarda yer alan Arjantin de ise, ülkenin coğrafi konumu ve iklim koģulları dikkate alınarak, bitkisel üretimi en çok etkileyen tek bir tehlikeye karģı yapılan sigorta uygulaması görülmekte ve bu ülkede ürünler yalnızca dolu riskine karģı sigortalanmaktadır (Roberts, 2005). 3.2 Türkiye de Tarım Sigortaları Tarım sigortaları uygulamaları 1957 yılında baģlamıģtır. Ancak çiftçi gelirlerinin düģük olması, uzun yıllar tarım sigortaları için bir devlet politikasının bulunmaması, tarım ve sigorta sektörlerindeki bilgi ve ilgi eksikliği, daha kolay iģlere yönelme arzusu gibi faktörler tarım sigortalarının diğer tarımsal faaliyetler yanında daha az geliģmesinde rol oynamıģtır. 10

23 1987 yılında tarım sigortalarının geliģtirilmesi için planlı bir çalıģma baģlatılmıģtır. tarım sigortasını tarımcılar yapmalıdır baģlığıyla hazırlanan Türkiye Ġçin Tarım Sigortaları'nı GeliĢtirme Planı çerçevesinde tarım ve sigorta sektöründe devlet, çiftçi birlikleri ve sigorta Ģirketleri üçgeninde planlı bir çalıģma dönemi baģlatılmıģtır. Bu dönemde öncelikle tarım ve sigorta sektörüne konunun öneminin anlatılması, tanıtımı ve çiftçiye götürülen sigorta hizmetlerinin sağlıklı bir alt yapıya kavuģturulup yaygınlaģtırılmasına çalıģılmıģtır (Anonim, 1997) yılına gelindiğinde geliģmenin yeterli olmadığı görülmüģ, bunu engelleyen faktörler ve diğer ülke örnekleri incelenerek, tarım sigortalarının ortak bir sistem içerisinde uygulanması için Tarım Sigortaları Vakfı (TSV) kurulmuģtur. Tarım sigortaları branģında faaliyet gösteren resmi ve özel tüm sigorta ve reasürans Ģirketlerinin Tarım Sigortaları Vakfı na üye olmasından sonra özellikle, tarım ürünleri hasar tespitinin aynı teknik bilgilerle bağımsız uzmanlar tarafından belirlenmesini sağlayarak, çiftçinin hasarlarını gerçek değerlerle ödemek amacıyla ortak hizmet veren bağımsız bir hasar havuzu oluģturulmuģtur (Dinler vd., 2007). Planlı çalıģmalardan sonra, tarım sigortaları konusu tarım sektöründe de ilgi görmeye baģlamıģ ve bu konu 6. BeĢ Yıllık Kalkınma Planında tarım sigortalarının geliģmesi için devlet desteğini öngören yasal düzenlemelerin yapılması Ģeklinde yer almıģtır. Bu durum 7. ve 8. Kalkınma Planlarında da aynı Ģekilde devam etmiģtir. 1.Tarım ġurası ÇalıĢma Belgesi nde konuya ayrıntılı bir Ģekilde yer verilmiģtir. Bu çalıģmada, ortak hizmetler için TSV tarafından kurulan hasar havuzuna prim üretim havuzunun da eklenmesi ile tarım sigortaları havuzunun kurulması, doğal afetler ile ilgili devlet yardımı öneren ancak uygulamada iģlerliği olmayan yasaların kaldırılması ve devletin çiftçinin sigorta primine destek olarak doğal afet sigortalarının baģlamasını gerçekleģtirecek yasal düzenlemelerin yapılması önerilmiģtir (Anonim 2007b) yılı hükümet programında yer alan Tarımsal Politikalarla Ġlgili Yapısal DeğiĢim Projesi tarım ürünleri sigortası yasasının çıkarılması ve devlet desteğinin sağlanmasını öngörmektedir. Bu proje çerçevesinde ilgili kurumların katılımı ile Hazine MüsteĢarlığınca yürütülen çalıģmalarda 3 ayrı yasa taslağı yer almıģ ve sonuçta Hazine MüsteĢarlığı tarafından Tarım Sigortaları TeĢviki Hakkında Kanun Tasarısı baģlığında yayınlanmıģtır yılına gelindiğinde Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı nın baģlattığı Tarım Reformu Uygulama Projesi (TARUP)/(Agricultural Reform Implementation Project (ARĠP)) çerçevesinde tarımda devlet destekli doğal afet sigortalarının baģlaması öngörülmüģtür (Dinler, 2004) yılında program çerçevesinde tarım sigortalarını engelleyen iki yasadan biri olan 5254 sayılı yasa yürürlükten kaldırılmıģtır sayılı diğer yasa ise yürürlükte olmasına rağmen hasar ödemelerine iliģkin fon iptal edildiği için uygulamada aktif değildir. Böylelikle devletin doğal afetler karģısında çiftçiye karģılıksız yardım yapmasını sağlayan uygulamaların tamamı kaldırılmıģ ancak çiftçiye güvence sağlayacak Tarımda Doğal Afet Sigortaları Yasası da çıkarılmamıģtır yılında bir taraftan, TARUP un Dünya Bankası kredisi ile desteklenmesi için bir ön çalıģma baģlatılmıģ diğer taraftan yasal düzenlemelere iliģkin alt yapı çalıģmaları yürütülmüģtür (Anonim, 2007c) yılı sonunda Acil Eylem Planı nda da tarım sigortalarının geliģtirilmesi için bundan sonraki yapılacak uygulamalara esas olacak hedefler belirlenmiģtir. Bu planda, Tarımda Devlet Destekli Doğal Afet Sigortası Yasası'nın bir yıl içerisinde çıkarılmasını ve kuraklık, don, sel sigortaları uygulamalarının esaslarının belirlenmesi ve primlerin devletçe desteklenmesi öngörülmüģtür (Anonim, 2004). Ancak üç yıllık bir süre sonunda, uzun ve yoğun çalıģmalardan sonra tarihinde 5363 sayılı Tarım Sigortalan Kanunu kabul edilmiģ ve devletin prim tutarının %50 sini ödemesine karar verilmiģtir. Bu kanunun amacı, üreticilerin kanunda belirtilen riskler nedeniyle uğrayacağı zararların tazmin edilmesini temin etmek üzere, tarım sigortaları uygulamasına iliģkin usul ve esasların belirlenmesidir. 11

24 Bu kanun kapsamındaki risklerin teminat altına alınması, standart sigorta poliçelerinin belirlenmesi, hasar organizasyonları, aktüerya çalıģmaları, tazminat ödemelerinin yapılması, reasürans teminatının (reasürans, sigorta Ģirketlerinin sigorta faaliyetleri ile üzerlerine aldıkları riskleri bu riskleri üstlenecek baģka Ģirketlere tamamen veya kısmen devrederek yükümlülüklerini paylaģmasıdır. Bu Ģekilde sigorta Ģirketleri sundukları güvenceyi geniģletme imkanına sahip olmaktadırlar.) sağlanması, tarım sigortalarının geliģtirilmesi, yaygınlaģtırılması ve izlenmesi ile diğer teknik hizmetlerin yürütülmesi amacıyla Tarım Sigortaları Havuzu (TARSĠM) kurulmuģtur. Havuz, kapsama alınan riskler için sigorta, reasürans ve retrosesyon (retrosesyon, reasüransın reasüransıdır yani reasürans yoluyla kabul edilen iģlerin tekrar reasüre edilmesidir. Reasüre edilmiģ risklerin devri retrosesyon olarak adlandırılmakta, bu Ģekilde iģ kabul eden reasürans Ģirketine ise "retrosesyoner" denmektedir) yapmaya yetkilidir. Sigorta Ģirketleri, bu kanun kapsamında tarım sigortaları alanında elde ettikleri primin tamamını havuza devretmekle yükümlüdür. Ayrıca, havuzun ve Ģirketin sigortacılık uygulamaları yönüyle denetimi Hazine MüsteĢarlığı, diğer tüm iģlemlerinin denetimi ise Tarım ve KöyiĢleri Bakanlığı tarafından yapılır. Sigorta kapsamında bitkisel ürün, sera, hayvan hayat, kümes hayvanları ve su ürünleri sigortası yer almaktadır. Çiftçinin, sigorta iģlemlerini gerçekleģtirebilmesi için öncelikle o yıla ait, bitkisel ürün sigortası için arazi ve ürün bilgilerine dair çiftçi kayıt sistemi (ÇKS) kayıtlarının, sera sigortası için ÇKS ye entegre edilmiģ örtü altı kayıt sistemi kayıtlarının, hayvan hayat ve kümes hayvanları sigortası için ÇKS ye entegre edilmiģ önsoy ve soy kütüğü ile hayvan kayıt sistemi (Türkvet) kayıtlarının, su ürünleri sigortası içinse yine ÇKS ye entegre edilmiģ su ürünleri kayıt sistemi kayıtlarının güncel olması gerekir. ÇKS kayıtlarını güncellemiģ olan çiftçi ürününü sigortalatmak için TARSĠM e üye sigorta Ģirketine veya acentesine baģvurur. Sigorta Ģirketi veya acente TARSĠM in sistemine girerek çiftçi bilgilerinin sorgulamasını yapar ve onaylanan bilgilere ait poliçeyi düzenleyerek çiftçiye verir. TARSĠM e kayıtlı 23 sigorta Ģirketi bulunmaktadır. Bunlar; Ak, Allianz, Anadolu, Ankara, Aviva, Axa, Groupama, Birlik, Ergo Ġsviçre, Eureko, Fiba, Generali, GüneĢ, HDI, Hür, IĢık, Liberty, Mapfre, Ray, SBN, Yapı Kredi, Ziraat ve Zurich Sigorta dır (Anonim, 2010a). Bitkisel ürün sigortasında tüm bitkisel ürünler için dolu riskinin yanı sıra fırtına, hortum, yangın, deprem, heyelan, sel ve su baskını risklerinin neden olduğu miktar kaybı sigorta kapsamındadır. Bu risklere ilaveten sadece meyveler için ve sigorta ettiren tarafından istendiği takdirde don riski de sigorta kapsamına alınabilir. Ancak sadece don riskine karģı sigorta yapılamaz. Bununla birlikte ahududu, çilek, iğde, keçiboynuzu, kızılcık, turunç ve zerdali don teminatı kapsamı dıģında kalan meyvelerdir. Ġstenildiği takdirde ek prim ödemek suretiyle yaģ meyve, sebzeler ve çiçekler için dolunun neden olduğu kalite kaybı yukarıdaki paketlere eklenebilmektedir. Sigorta kapsamında yer alan; Dolu teminatı, dolu tanelerinin doğrudan çarpma etkisiyle Fırtına ve hortum teminatı, yağmur, kar, dolu ile beraber olsun veya olmasın münhasıran fırtına (10 metre yükseklikte hızı 62 km/saatten fazla esen rüzgârlar fırtına olarak değerlendirilir ve bir hasar halinde en yakın meteoroloji istasyonunun verileri dikkate alınır.) veya fırtına sırasında rüzgârın sürüklediği veya attığı Ģeylerin çarpması ve hortum etkisiyle Yangın teminatı, yangının, yıldırımın, infilakın veya yangın ve infilak sonucu meydana gelen duman, buhar ve hararetin etkisiyle Heyelan teminatı, kayalardan, döküntü örtüsünden veya topraktan oluģmuģ kütlelerin yerçekiminin etkisi altında yerlerinden koparak yer değiģtirmesi etkisiyle Deprem teminatı, deprem ve yanardağ püskürmesinin doğrudan neden olacağı yangın, infilak, yer kayması veya toprak çökmesi etkisiyle Sel-su baskını teminatı, çok yoğun yağıģ veya kar erimesi sonucunda vadi, göl, nehir, çay, dere yatakları ve kanalların büyük su kütlesi ile yüklenerek taģması ile meydana gelen ve beklenmeyen ani su akıntılarının etkisiyle, sigortalı parselde hasat edilmemiģ ürünlerde doğrudan meydana gelen miktar kayıplarını kapsar. 12