TÜBİTAK Eğitimde Bilim Danışmanlığı Projesi FEN ve TEKNOLOJİ(FİZİK -KİMYA -BİYOLOJİ) BİLİM DANIŞMANLIĞI ÇALIŞTAYI BİYOLOJİ BÖLÜMÜ PROJE RAPORU 06-16 Temmuz 2008 (Çanakkale Fen Lisesi)
Çanakkale Fen Lisesi nin Odunsu Bitki Biyoçeşitliliğinin Belirlenmesi AY-YILDIZ YILDIZ GRUBU GRUP ÜYELERİ : MÜZEYYEN M DÖNMEZD ŞADİYE ÖZTÜRK DANIŞMANLAR : Prof. Dr. Ahmet AKSOY Prof.Dr.. Turan GÜVEN G Prof.Dr.Sezai.Sezai TÜRKELT
PROJENİN-ADI: Çanakkale Fen Lisesi nin Odunsu Bitki Biyoçeşitliliğinin Belirlenmesi PROJENİN AMACI: Çanakkale Fen Lisesi nin bahçesinde bulunan odunsu çiçekli bitki türlerinin floristik listesini çıkarıp, alana doğal ve dışarıdan gelen bitkilerin belirlenerek, alanda genetik kirliliğin olup olmadığını belirlemek. GİRİŞ: Ülkemiz de ilk herbaryum 1845 yılında İstanbul da Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane nin müze müdürü olan Noe tarafından kurulmuş, kurulduğu yıl yangın sonucu bahçe ile birlikte yok olmuştur. Türkiye Bitkileri üzerine yazılmış en kapsamlı eserlerden birisi Flora Orientalis adlı 5 ciltlik eser olup, bu eserin ilk cildi 1867 son cildi ise 1884 tarihinde yayınlanmıştır. Bu eser içerisinde Türkiye de yetiştiği belirtilen 4590 takson yer almaktadır. Türkiye, 2007 yılı itibariyle 10900 civarında tohumlu bitki türü ile dünyada bulunduğu iklim kuşağında oldukça zengin floraya sahip ülkelerden biridir. Türkiye florasının ilginçliği, sahip olduğu tür zenginliğinin yanında, çok sayıda endemik tür / alt tür/varyete (3925, %34.5) içermesinden de kaynaklanır ( Işık, 2000). Ülkemiz Biyoçeşitlilik Sözleşmesi ni 27 Aralık 1996 tarihinde onaylanmış ve bu sözleşme 14 Mayıs 1997 tarihinde yürürlüğe girmiştir.sözleşmenin amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir. Biyolojik çeşitliliğin korunması Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı Genetik kaynakların kullanımından doğan yararların eşit ve hakça paylaşımı Biyolojik Çeşitlilik Genetik çeşitlilik: Aynı türün bireyleri arasındaki genetik farklılık Tür çeşitliliği: Belli bir ortamda bulunan tür sayısı Ekosistem çeşitliliği: Bitki, hayvan ve mikroorganizma toplulukları ile bunların yaşamlarını sürdürdüğü çevreleri ile etkileşen dinamik yapılar arasındaki farklılaşma İşlevler Çeşitliliği: Ekosistem içinde İki ya da daha fazla canlı arasındaki özel ilişkiler
Türkiye Florasının Zengin ve İlginçliğinin Başlıca Sebepleri 1. Türkiye birbirinden farklı 3 bitki coğrafyası bölgesinin etkisi altındadır. Bunlar, Akdeniz, Iran-Turan ve Avrupa-Sibirya Bitki coğrafyası bölgeleri 2. Türkiye 3 farklı biyoiklim tipinin etkisi altındadır. Bunlar, Akdeniz, Oseyanik ve Karasal iklim 3. Anadolu nun Asya ve Avrupa kıtaları arasında köprü konumunda olması ve buna bağlı olarak iki kıta arasında karşılıklı bitki göçleri ile çeşitliliğin artması 4. Ülkemizde yayılış gösteren birçok cins ve seksiyonun gen merkezinin Anadolu olması 5. Endemik türlerin sayının fazlalığı 6. Kültürü yapılan pek çok türün atalarının veya doğal formlarının yayılış gösterdiği gen kaynağı konumunda olması 7. Edafik faktörlerin çok çeşitli olması 8. Ekosistem ve vejetasyon çeşitliliğinin fazla olması 9. 0-5000 metreler arsında değişen yükselti farklılığı 10. Buzul döneminden Avrupa kadar etkilenmemiş olması (Işık 2000, Güner ve ark. 2000) Çanakkale ili ile ilgili bazı floristik çalışmalar olmasına rağmen, Fen Lisesinin bahçesindeki bitki biyoçeşitliliği henüz ortaya konamamıştır. Amacımız Fen Lisesinin odunsu bitkilerini tespit ederek, bunların doğal ve egzotiklerini belirlemektir. Aynı zamanda alerjenik odunsu bitkiler de tespit edilecektir. MATERYAL METOT: İnceleme materyalimiz olan odunsu bitkiler Çanakkale Fen Lisesi nin bahçesinde gözlem yoluyla belirlenmiş ve Türkiye Florasından (Davis 1965-1988) yararlanarak Prof. Dr. Ahmet Aksoy un yardımıyla teşhis edilmiştir. Bitkiler Türkiye Florasındaki sisteme uyularak listelenmiştir. Bitkilerin endemik olup olmadığı Ekim ve ark., (2000) dan faydalanarak yazılmıştır. BULGULAR: Yapmış olduğumuz çalışmada Çanakkale Fen Lisesi bahçesinde 22 familyaya ait 38 odunlu bitki taksonu tespit edilmiştir. Bunlardan hiç endemik türe rastlanmamıştır. 11 egzotik (dışarıdan gelen) bitki bulunmuştur. Bunlardan 10 tanesi polen alerjisine yol açmaktadır. Bulunan bitki türleri familyası ile birlikte aşağıda verilmiştir:
FLORİSTİK LİSTE SPERMATOPHYTA (Tohumlu Bitkiler) GYMNOSPERMAE (Açık tohumlular) PINACEAE (Çamgiller) Picea orientalis (L.) Link. (Doğu ladini) Cedrus libani A Rich (Toros sediri) Cedrus atlantica Manetti var. glauca-pendula Carr. (Atlas sediri)-(egzotik) Pinus brutia Ten. (Kızıl çam) Pinus pinea L. Scattered, (Fıstık çamı) CUPRESSACEAE (Servigiller) Cupressus sempervirens L. (Servi) Cupressus arizonica Grene. glauca (Servi) (Egzotik) Thuja orientalis L. (Doğu mazısı) (Egzotik) ANGIOSPERMAE (Kapalı tohumlular) MAGNOLIOPSIDA / DICOTYLEDONEAE (Çift çenekliler) LAURACEAE (Defnegiller) Laurus nobilis L. (Defne) PLATANACEAE (Çınargiller) Platanus orientalis L. (Doğu çınarı) TILIACEAE (Ihlamurgiller)
Tilia argentea Desf. ex DC. (Ihlamur) MORACEAE (Dutgiller) Morus alba L. (Akdut) Ficus carica L. subsp. carica (İncir) SALICACEAE (Sögütgiller) Populus alba L. (Akkavak) PITTOSPORACEAE Pittosporum tobira (Thunb.) Ait. nana (Egzotik) ROSACEAE (Gülgiller) Persica vulgaris Miller (Kaysı) Rosa sp (Gül) Mespilus germanica L. (Muşmula) Pyracantha coccinea Roemer (Ateş dikeni) Eriobotrya japonica ( Thunb.) Lindl (Yeni dünya) (Egzotik) FABACEAE / LEGUMINOSAE (Baklagiller) Robinia pseudoacacia L. (Yalancı akasya) Albizzia julibrissin (Willd.) Durazz. (Gülibrişim) (Egzotik) Wistaria floribunda (Willd.) DC. (Morsalkım) (Egzotik) PUNICACEAE (Nargiller) Punica granatum L. (Nar) BUXACEAE (Şimşirgiller) Buxus sempervirens L. (Şimşir) VITACEAE (Asmagiller) Vitis vinifera L. (Asma)
ACERACEAE (Akçaağaçgiller) Acer platanoides L. (Çınarımsı akçaağaç) ARALIACEAE (Duvarsarmaşığıgiller) Hedera helix L. (Duvar sarmaşığı) APOCYNACEAE (Zakkumgiller) Nerium oleander L. (Zakkum) OLEACEAE (Zeytingiller) Jasminum officinale L. (Kokulu yasemin) (Egzotik) Fraxinus ornus L. subsp. ornus (Dişbudak) PITTOSPORACEAE Ligustrum vulgare L. (Kurtbağrı) Olea europaea L. var. europaea (Zeytin) Syringia vulgaris L. (Leylak) (Egzotik) LAMIACEAE / LABIATAE (Ballıbabagiller) Rosmarinus officinalis L. (Biberiye- Kuşdili) CAPRIFOLIACEAE (Hanımeligiller) Lonicera etrusca Santi var. etrusca (Hanımeli) SCROPHULARIACEAE (Sığırkuyruğugiller) Paulownia imperialis (Hızlı büyüyen ağaç) (İmparator pavlonyası) (Egzotik ) LILIOPSIDA / MONOCOTYLEDONEAE (Tekçenekliler) ARECACEAE / PALMAE Chamaerops humilis L. (Palmiye) (Egzotik) Alanımızda bulunan bazı bitkiler alerjenik olup (Güvensen ve ark., 2005) bunların listesi Tablo 1 de verilmiştir. Ayrıca Türkiye Florasında bulunmayan ve dışarıdan süs vb amaçlarla Çanakkale ye getirilen bitkiler Tablo 2 de verilmiştir.
Tablo 1:Çanakkale Fen Lisesi bahçesinde bulunan önemli alerjenik bitkiler. TAKSON Acer platanoides (Akçaağaç) Cedrus libani (Toros sediri) Cupressus sempervirens (Servi) Fraxinus ornus (Dişbudak) Morus alba (Akdut) Olea europaea (Zeytin) Pinus sp.) (Çam) Platanus orientalis (Doğu çınarı) Populus sp. (Akkavak) Tilia argentea (Ihlamur) ALERJEN DERECESİ Yüksek ALERJENLER Belli değil ETKİLERİ Az Belli değil Belli değil Orta Orta Çok yüksek Orta Çok az Az Orta Az Belli Belli Belli değil Belli Belli değil Belli değil Belli değil Belli Astım, saman nezlesi, Astım, saman nezlesi, Tablo 2:Çanakkale Fen Lisesi bahçesinde bulunan önemli egzotik bitkiler. Cedrus atlantica Manetti var. glauca-pendula Carr. (Atlas sediri) Cupressus arizonica Grene. glauca (Servi) Thuja orientalis L. (Doğu mazısı) Pittosporum tobira (Thunb.) Ait. nana Eriobotrya japonica ( Thunb.) Lindl (Yeni dünya) Albizzia julibrissin (Willd.) Durazz. (Gülibrişim) Wistaria floribunda (Willd.) DC. (Morsalkım) Jasminum officinale L(Kokulu yasemin) Syringia vulgaris L. (Leylak) Paulownia imperialis (Hızlı büyüyen ağaç) Chamaerops humilis L. (Palmiye)
TARTIŞMA: Yapılan araştırma sonucunda alanın ağaçsı bitkiler yönünden çok zengin olmadığı görülmektedir. Doğal bitkilerin tahribi sonucu alana bitkiler sonradan ekilmiştir. Bu yüzden hiç endemik türe rastlanmamıştır. Alanda 11 egzotik bitkinin bulunması sebebiyle ileride genetik kirliliğe yol açabileceği olasıdır. Alan içerisinde 10 alerjenik bitkinin bulunması okuldaki alerjenik öğrenci ve personelin daha dikkatli olmasını gerektirmektedir. ÖNERİLER: Öğrencilerin bitkileri öğrenebilmesi için, tür ve Türkçe isimleri etiketlenerek ağaçların üzerine asılabilir. Alerjik olan bitki türleri,okul idaresine bildirilerek bahçeden kaldırılması istenebilir. Deneylerde kullanılacak bitki türleri ekilebilir. İleride bu bitkilerin hangilerinin hava kirliliğine dayanıklı olduğu tespit edilebilir. Egzotik bitkilerin genetik kirliliğe neden olacağı düşünülerek gerekli önlemler alınabilir. KAYNAKÇA: Davis, P.H. 1965 1985. Flora of Turkey and East Aegean Islands. Vol. 1 9, University Press, Edinburgh. Davis, P.H., Mill, R.R. and Tan, K. 1988. Flora of Turkey and East Aegean Islands (Supplement). Vol. 10, University Press, Edinburgh. Ekim, T., Koyuncu M., Vural, M., Duman, H., Aytaç, Z. ve Adıgüzel, N. 2000. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı (Egrelti ve Tohumlu Bitkiler). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Türkiye Tabiatını Koruma Dernegi, Ankara, 54 61. Guner A, Ozhatay N, Ekim T & Bafler K H C (eds), (2000). Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Supplement 2, 11, 187-191. Edinburgh: Edinburgh University Press Güvensen A. et al (2005) Analysis of Airborne Polen in Çanakkale, Turkey. Pakistan Journal of Botany 37 (3):507-518.
Işık, K. (2000) Biyoçeşitlilik Yeri: Erozyonla Mücadele- TEMA Eğitim Seminerleri Notları (TEMA Vakfı Yayınları No:26 (Ders Kitabı İçinde Bir Bölüm), İstanbul, ss: 177-201