Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Fırat University Journal of Social Science Cilt: 17, Sayı: 2 Sayfa:329-340, ELAZIĞ-2007 RUSYA NIN KIRGIZİSTAN DAKİ KOLONİ SİYASETİ (1852-1917) Colonial Policy in Kyrgyzstan of Russian (1852-1917) Füsun KARA Fırat Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Elazığ. ÖZET Rusya nın Kırgızistan ı işgali 19. yüzyılın ortalarında başlamış ve 1876 yılında Kırgızistan ın tamamı Rus İmparatorluğuna dahil edilmiştir. Kırgızistan Rus koloni siyasetinin önemli bir alanı olmuştur, Kırgızistan ın en iyi toprakları Rus ve Slav göçmenlere verilmiştir. 19. yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise bu bölgeye yerleşen Rus ve Ukraynalıların sayısı artmıştır. Biz bu çalışmamızda Rus imparatorluğunun koloni siyaseti hakkında bazı tespitlerde bulunmaya çalıştık. Anahtar Kelimeler: Kırgız, Koloni Siyaseti, Rus Göçmenler, Rusya. ABSTRACT Russian conquest of the Kirgiz territory began in the mid-nineteenth century, and by 1876 they were absorbed into the Russian Empire. Kyrygzstan became a major area of Russian colonial policy with Russians and other Slavs given the best land to setlers. In the last decades of the nineteenth century, increasing numbers of Russian and Ukrainian settlers moved. At this study, colonial policy in Kyrgyzstan of Russian Empıre (1852-1917), has been drawn basicly. Key Words: Kirghiz, Colonial Policy, Russsian Nomads, Russia.
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) GİRİŞ Tarihleri M.Ö. 201 yılına kadar giden ve asırlarca varlıklarını devam ettiren Kırgızlar genellikle Orhun bölgesinde kurulan büyük Türk devletlerine bağlanmışlardır. Kırgız kelimesi ilk olarak M.S. VIII. yüzyılda yazılmış olan Orhun Yazıtlarında geçmektedir. Kırgızlarla ilgili ilk bilgilere Çin kaynaklarında rastlıyoruz. Bu kaynaklara göre; Kırgızların anavatanı Güney Sibirya da Yukarı Yenisey havzasıdır. M.Ö.II-I. Yüzyıllarda Tanrı Dağları ile Tannu-Ola arasındaki bölgede Kien-kun adında bağımsız bir devlet kuran Kırgızlar bu devletin yıkılmasıyla siyasi hakimiyetlerini kaybedince, uzun yüzyıllar varlıklarını göçebe olarak sürdürmüşlerdir. Bugün 1 Issık Göl havalisinde, Tekes, Talas ve Çu ırmaklarının yukarı taraflarında, Altay, Pamir, Tanrı Dağlarında yaşayan Kırgız Türkleri VI. yüzyılın sonlarından itibaren Çinliler tarafından Hakas ismi ile zikredilmiştir.1700 lü yıllarda Kalmuk, Cungar, Oyrat baskılarından dolayı Altay ların kuzeyindeki yerlerini terk ederek Tanrı Dağlarına göç etmişler, daha sonra da bu bölgede kurulacak olan Hokand Hanlığına bağlanmışlardır. XVIII. Yüzyılın başında Hokand Hanlığı nın yönetimine giren Kırgızlar 2, bu hanlıkta nüfusun önemli bir kısmını teşkil ettikleri için, başta ordu olmak üzere, devletin çeşitli kurumlarında söz sahibi olmuşlar, 1876 da Hokand Hanlığı ortadan kaldırıldıktan sonra da 3 Rus hakimiyetine girmek zorunda kalmışlardır. Ruslar Kırgızları hakimiyetleri altına alınca onları daha önce yanlışlıkla Kırgız adını verdikleri Kazaklardan ayırt etmek için Kara-Kırgız olarak adlandırmışlardır. 19. yüzyılın ikinci yarısı ve 20. yüzyılın başında, Kırgız halkı birçok önemli değişiklik yaparak, kontrolü sağlayan Çarlık yönetimi altında yaşamak zorunda bırakılmıştır. Bu çalışmamızda Çarlık Rusya sının acımasız bir şekilde yürüttüğü koloni politikası ve bunun Kırgız Türkleri üzerindeki etkisini değerlendirmeğe çalışacağız. 1. Rusya nın Kırgızistan da Uyguladığı İdari Politika 1 Kırgızların bugünkü yurtlarına ne zaman geldikleri hususunda Rus ve Batılı araştırmacılar arasında tartışmalar vardır. Bunlardan bazıları Kırgızların Tanrı Dağlarına XVI-XVII. yüzyıllarda gelmiş olduklarını iddia etmişlerdir. Yine Arap coğrafyacılarının eserlerinde Kırgızların bir kısmının Yenisey de oldukları söylenirken, bir kısmının da X. yüzyılda Tanrı Dağlarında oldukları zikredilmiştir. Buna karşılık Reşideddin, Sibir den bahsederken buranın Kırgız bölgesinin kuzey doğusunda olduğunu söylemektedir. Reşideddin in bu izahına da dayanarak Kırgızların Tanrı Dağları mıntıkasını yurt tutmalarının kesin tarihi olarak Moğol istilası sonrasını gösterebiliriz. Ayrıntılı bilgi için bkz: Saadettin Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara,1999,s.102-103. 2 Hokand Hanlığının kurucusu Özbek Şahruh Beydir. Hanlığın halkı Özbek, Kırgız, Kıpçak ve Taciklerden oluşmuştu. 3 W. Barthold, Khokand, EI, vol:5, Leiden1986, s.29. 330
Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti (1852-1917) Rusya nın Türkistan da uyguladığı emperyalist politikada 1850-1860 lı yıllarda bölgeye gönderdiği elçilerin etkisi büyük olmuştur. Çünkü bu bölgedeki Rus emperyalizm politikası bu elçilerin vermiş oldukları bilgiler ve yönlendirmeler doğrultusunda gerçekleştirilmiştir 4. Kırgızistan bölgesine gönderilen elçiler, Rusya nın bir nevi öncü keşif birlikleri rolünü üstlenmişler idi. Rusya nın Kırgızların yaşadıkları toprakları işgal etme hadisesi bir çırpıda olmamış 1852 yılından başlayıp 24 yıllık uzun bir zaman dilimi içerisinde gerçekleşmiştir 5. Rus ordusu 1852 yılında Hokand Hanlığı nın Aral Gölü etrafındaki Akmescit istihkamına hücum ederek burayı işgal ettikten sonra 6, 1854 te Kırgızların kuzeyinde bulunan Uzun- Ağaç, Bişkek ve Tokmak mevkilerini zapt etmiştir. 1861 de Issık-Göl civarı Rusların eline geçmiş,1867 de Kırgızistan ın bir kısmı Yedi-Su eyaletine dahil edilerek, Türkistan vilayetine bağlanmıştır; bir kısmı ise, Sır Derya ve Fergana Eyaletleri ile birleştirilmiştir. 1876 da Kırgızistan ın güney kısmı da Rusların idaresine girmiştir 7. Hokand Hanlığı, Rusya tarafından ortadan kaldırıldıktan sonra, bugün Kırgızistan toprakları olarak tanımladığımız alanların büyük bir kısmı Türkistan Genel Valiliği adı altında oblast, uyezd ve volost 8 gibi farklı idari bölümlere ayrılmıştır. Rusya nın bölgede uygulamış olduğu yeni idari düzen zaman içerisinde birçok karışıklığı da beraberinde getirmiştir. Çünkü bu sistem geleneksel Kırgız düzenine aykırıydı 9. Suni ayrım, volost içinde bitmeyen iç mücadeleler ve savaşların sürüp gitmesi için kasıtlı olarak ayarlanmıştır. Tüm Türkistan Türkleri üzerinde olduğu gibi Kırgız Türkleri üzerinde de böl, parçala, idare et taktiği uygulanmıştır. 4 Rusya Kırgızlar hakkındaki ilk bilgileri I. Petro nun 1722-1724 yıllarında Cungar Hanlığının Issık göl karargahında yaşayan elçisi, İvan Unkovskiy den almıştı. Bu ilk bilgide Kırgızların savaşçı bir halk olduğu yazılmıştır. 1780 başlarında Fergana ve Alayı tutsak gezgin Filip Efremov gezmiştir. O, Güney Kırgızları hakkında bilgi vermiştir. Efremov, Kırgız ve Kazakların bazı farklılıklarını, yaşadıkları yerleri, ekonomisini, komşusu Hokand Hanlığını kitabında yazmıştır: S.İ. İlyasov, vd., İstoriya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze,1986, s.484. 5 Bu konu hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Saray, Modern Kırgızistan ın Doğuşu, Ankara,2004, s.41-77; Saadettin Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara,1999, s.109-110; C.M. Malabaev, Kırgız Mamleketinin Tarıhı, Bişkek,1999, s.73-126; Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,1995,s.157; Alexandre Bennıgsen, Çarlık ve Sovyet Hakimiyeti Altında Türkler, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, S.41, İstanbul,1986,s.159. 6 Baymirza Hayit Akmescitte Kanlı Savaş, Milli Türkistan, S.55, 1944, s.13-16. 7 R. Rahmeti Arat, Kırgızistan İslam Ansiklopedisi, C.6, Eskişehir,1997, s.739; C.M. Malaev, Kırgız Mamleketinin Tarıhı, Bişkek,1999,s.95; Robert F. Bauman, Rusya nın Türk Bölgelerinde Yayılması, (Çev: Nasuh Uslu), Türkler, C.8, Ankara,2002, s.581-582. 8 S. Begaliev, Basmaçestvo: Novıy Vzglyad, Kırgızı i Kırgzstan: Opıt Novogo İstoriçeskogo Osmısleniya, Bişkek,1994, s.109: oblast: vilayet, uyezd:kaza, volost: bucak. 9 S. İ. İlyasov, vd., İstoriya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze 1986, s.103. 331
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) Çarlık Rusya sı sömürge altındaki yeni ülkelerin yönetilmesi için ayrı bir kanun hazırlamıştır. Kuzey Kırgızistan 11 Temmuz 1867 de kabul edilen Vremennaya Polojeniya nın (Geçici Ahval) esasında 1886 ya kadar yönetilmiştir. Güney Kırgızistan ise 1873 yılında Genel Vali Kaufman tarafından hazırlanan polojeniya (Ahval) esasında yönetilmiştir. 1886 yılına gelindiğinde ise sömürge altındaki halkların yönetimi için Türkistan Genel Valiliği tarafından yeni bir yasa hazırlanmıştır. Bölgeler üzerindeki idari yönetmelik askeri nitelik taşımıştır 10. Bu yürütme organlarında uzun süre askeri yöneticiler vazife görmüştür. Ayrıca bölgeye gelen Rus göçmenler içinden seçilen veya Rusya dan gelen sivil idareciler de yönetimde görev almışlardır. Rusya, bölgenin yerli halkına güvenmediğinden dolayı uzun süre yerli halktan hiçbir ferde idari görev vermemiştir 11. Ancak sistem oluşturulduktan sonra kendilerine hizmet edebilecek bazı yerli idarecilere vazife verilmiştir. 1891 yılında da Step İlini Yönetmek Hakkındaki Tüzük gibi belgelere dayanarak Kırgız soyluların( manap) yönetim hakkını ellerinden almıştır 12. Aynı kanunla Rusya bölge topraklarını devletleştirme ve buralara Rus göçmenlerini yerleştirme yetkisini de ele almıştır 13. Rusya, Türkistan Genel Valiliği vasıtasıyla Kırgızistan topraklarını oluşturan Yedi- Su ilinin Bişkek, Prjevalskiy kazalarını, Sır Derya ilinin Oluya-Ata kazasını, Fergana ilinin Namangan, Çust, Andican, Oş, Margelan, Çimion, Hokant ve İsfaniy kazalarını idare etmekte idi. 1880 yılının başında yeni bir idari düzenleme ile Fergana ilinin kazaları birleştirilmiş Hokant, Margelan, Namangan, Andican ve Oş adında yeni beş kaza teşkil edilmiştir. Görüldüğü üzere Kırgızistan da Rusların iktidarı sağlamlaştıkça yerli halkla ilgili Rus kanunları da acımasızlaşmaya başlamıştır. 1907 yılındaki seçim kanunlarına göre Türkistan ın bütün halkı kendi temsilcilerini Devlet Duma sına seçme hakkından mahrum edilmiştir. Türkistanlılar ile birlikte Kırgız Türklerine de kendilerini yönetecek siyasi, idari ve medeni yeteneklere sahip olmadıklarını ileri sürerek, seçme hakları ellerinden alınmıştır. Zira sömürgeci Rusya için Kırgız halkı ilkel yabani bir halktı. Ruslar, 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyılın başlarında Kırgızlar için yabani ve dağlı anlamına gelen Dikokamennıy Kirgiz 14 tabirini kullanmışlardır. Bu idari sistemin yanı sıra Rusya diğer taraftan da askeri sömürge idaresine bağlı 10 Tınçtıkbek Çorotekin, Kırgızistan Cumhuriyeti, Türkler, C.19, Ankara,2002, s.249-250. 11 Mehmet Saray, a.g.e., s.71. 12 S. Begaliev, a.g.e., s.109. 13 S. İlyasov vd., İstoriya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze,1986, s.286. 14 S. İlyasov vd., a.g.e., s.286. 332
Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti (1852-1917) olarak bölge polis komiserliği oluşturmak suretiyle yerli halkı kontrol altında tutmaya çalışmıştır. Bölge polis komiserleri kaymakamların önerisi ve onayı ile atanırken, ilçe kaymakamları ise Türkistan Genel Valisinin onayı ile görevlerine atanmışlardır. İdari atamalarda böyle bir yolun takip edilmesi, Rusya nın Kırgızistan daki tüm idari birimleri kontrol altında tutmasını kolaylaştırmıştır 15. Rusya, alınan tüm bu idari tedbirlerin yanı sıra Kırgız Türklerini itaat altına almak amacıyla hakim olduğu bölgede etkili bir ceza kurumları sistemi oluşturmuştur. Bu oluşturulan ceza kurumları sistemi ile Rusya her ne kadar Kırgız Türklerinin huzurunu sağlamayı hedef edindiğini iddia etmişse de gerçekte bu kurumların amacı bölgedeki Türklerin yönetime itaat etmesini sağlamaktı. Herhangi bir başkaldırı esnasında Rus Çarlığının askeri garnizonları ve Rus Kozak Müfrezeleri Valiliğin emri ile silahlı silahsız ayrımı yapmadan Rus çıkarlarını korumak amacıyla acımasızca halka saldırmışlardır. Aynı zamanda Rus askeri garnizonları çıkabilecek bu tür olaylara müdahale için bölgede konuşlandırılmıştır. Sömürge süresi boyunca hiçbir Kırgız bir uezdin başkanı olarak tayin edilmemiştir. Ruslar nahiye ve köy yöneticisi seçimlerinde devamlı olarak rejime sadık birilerinin seçilmesine özen göstermişlerdir. Halka sanki kendi yöneticilerini kendisi seçiyor görüntüsü verilmiş, 16 gerçekte ise, seçimi denetleyen ve seçim sonucunda adayları tayin eden yine Ruslar olmuştur. 2. Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti ve Kırgız Topraklarını İşgali Rusya, Türkistan daki hakimiyetini sağlamak için askeri baskının yanı sıra bölgede kolonizasyon politikası 17 da takip etmiştir. Çarlık Rusya sı Türkistan da uygulamış olduğu kolonizasyon siyaseti ile büyük bir bölümü Ruslardan ve diğer Slav milletlerinden oluşan binlerce insanı Türkistan a yerleştirmiştir. Ruslar daha önceden Başkurdistan ve Kazakistan bölgesinde yapmış oldukları koloni siyasetini bu seferde Kırgız topraklarında uygulamışlardır. Bu kolonizasyon siyasetinde takip edilen diğer bir politika da, Rus Kozaklarının kuzey Kırgızistan daki en verimli Kırgız topraklarına yerleştirilmeleridir 18. Rusya devlet mülkiyetine alınan topraklara göç ettirdikleri Rusları yerleştirmiştir. Zaman zaman Kırgızistan a yönelik göç süreci kontrolden tamamen çıkmıştır. Devletin planlı olarak yaptırdığı göçler dışında izinsiz olarak gelip yerleşen Rusların sayısı arttıkça 15 Toktorbek Ömürbekov, Sömürge Döneminde Kırgızlar, Türkler, C.18, Ankara,2002, s.622. 16 S. İlyasov vd., a.g.e., s.102. 17 G.J. Demko, The Russian Colonization of Kazakhstan 1896-1916, The Hauge-Paris, 1969, s.40. 18 Mehmet Saray, a.g.e., s.71; Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul,1981, s.280; Çarlık Rusya sının, Rus göçmenlerine dağıttığı arazi 45 milyon hektarın üzerinde idi. Bkz. İbrahim Yarkın, Türkistan da Rusya nın Sömürme Siyaseti, Türk Kültürü, S.63, Ankara,1968, s.671 333
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) bölgedeki Kırgızlar ve Ruslar arasındaki nüfus ve kültürel farklılıklarda artmıştır. Keyfi göçler özellikle Rusya daki Stolıpin toprak reformundan sonra fazlalaşmıştır. Tüm Türkistan da olduğu gibi Kırgızistan da da Rus Coğrafya Cemiyeti ve Rus keşifçileri ile başlayan Rus egemenliğinin temel dolgu maddesi her zaman Rus göçmenler olmuştur. Kırgızistan a göç eden Ruslar farklı sosyal tabakalardan oluşmaktaydı. Bu göç eden insanların amaçları Kırgızistan daki verimli topraklara sahip olarak zenginleşmek ve bu toprakları kendilerine ait bir vatan haline getirmekti. Her ne kadar Ruslar uyguladıkları kolonizasyon siyasetini İngiltere nin de Hindistan da uyguladığını iddia etmişlerse de hiçbir zaman için İngiltere den Hindistan a göç eden insanların sayısı çok fazla olmamıştır. Ayrıca İngiltere den Hindistan a göç edenler idari ve askeri görevlerde çalışmak için geçici olarak gelmişlerdi. Ancak Rusya dan Türkistan a göç edenler ise bilinçli bir şekilde Orta Rusya ve Ukrayna dan yerleşme amacıyla gelmişlerdir. Rusya bu tür göçleri teşvik etmek amacıyla da Rus çiftçilerine her türlü yardımı yapmıştır 19. Kırgız topraklarına yerleşmek amacıyla gelen göçmenler ilk olarak; 1868 yılında Yedisu ilinde yerleşmişlerdir. Rusların Kırgız topraklarına daha geniş çapta göçmen yerleştirme siyaseti 1870 li yılların sonlarında olmuştur. 1800 lü yılların sonlarına gelindiğinde, Burulday, Kulanak, Nikolayevskoe, Tokmak ve diğerlerinin yer aldığı Bişkek ve Prievalsk kasabalarında birçok Rus köyü kurulmuştur. Bu bölgedeki göçmenlerin sayısı yaklaşık olarak 15.100 e ulaşmıştır. Bölgeye göç eden Ruslar, toplam nüfusun yüzde 4.82 sini oluşturmakta idiler. Rusya, bölgeye göçmen yerleştirme siyasetini 1890 lı yıllarda da devam ettirerek, Oş ve Andican kasabalarında Rus yerleşim sahaları kurmuştur. Bu sahalara gelip yerleşen Rusların sayısı 1897 tarihinde 20.000 e ulaşmıştır. Ayrıca Rus göçmenlerden başka yaklaşık 500 Alman Rusyanın Samara ve Stavropol vilayetlerine yerleşmişlerdir 20. 19. yüzyılın sonunda bölgenin etnik bakımdan nüfus dağılımına baktığımızda 1897 nüfus sayımına göre Yedisu ilinde yaklaşık 233.700, Semerkant illerinde de 373.000 Kırgız Türkü yaşamakta idi. Aynı yıl bölgedeki Rus ve Ukraynalıların toplam sayısı ise yaklaşık olarak 30.000 civarındaydı 21. İkinci büyük göçmen akını 1905-1910 yılları arasındaki tarım reformlarının yapıldığı dönemde gerçekleştirilmiştir. Rus Hükümeti 1905 yılından itibaren Rusya dan 19 Rafis Abazov, Çarlık Yönetimi Altında Kırgızlar, Türkler, C.18, Ankara,2002, s.610. 20 T. Çoroev, Kırgızstan Koloniya Kırgızı i Kırgzstan: Opıt novogo istoriçeskogo Osmısleniya, Bişkek,1994, s.112. 21 Rafis Abazov, a.g.m., s.610. 334
Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti (1852-1917) göç ederek Kırgız topraklarına yerleştirilenler için bir Yeni Gelenler İdaresi oluşturmuştur 22. Yapılan bazı tahminlere göre 1897-1914 yılları arasında Orta Asya ve Sibiryadan bugünkü Kırgızistan topraklarına 73.000 göçmen gelip yerleşmiştir. Rusların bölgeye yerleşmeleri ile Hokand Hanlığı dönemindeki küçük Hokand kaleleri artık büyük oranda karışık nüfusun bulunduğu şehirler haline gelmiştir. Çüy, Talas ve Isık Göl vadilerinde yaşayan Kırgızların ellerinden alınan topraklarda yeni Rus köyleri kurulmuştur 23. Bölgeye yerleşen Rus göçmen çiftçileri keyfi hareket ederek, Kırgız topraklarını zor kullanarak ele geçirmişlerdir. Kırgızları zor duruma düşüren bu zorbalıklar, Rus Göçmen İdaresi tarafından önlenmediği gibi tam tersine bu tür hareketler devamlı desteklenmiştir. 24 Kırgızların sulamaya elverişli topraklarını alma işi Kırgızistan ın güneyinde Oş ve ona yakın uezdlerde de aktif bir şekilde devam etmiştir. 1913 yılında Kırgızların Andican tarafındaki 790.000 desyatin toprağına el konulmuştur 25. Kırgız topraklarına yerleştirilen göçmen sayısı her yıl artarak devam etmiştir. 1913 yılına gelindiğinde Yedisu, Fergana, Sırderya, ve Semerkand illerinde yaklaşık 770.100 Kırgız Türkü yaşamaktaydı. Bu arada aynı bölgelerdeki Rus ve Ukraynalıların nüfusu 122.000 e ulaşmıştır 26. 1916 yılına gelindiğinde Rus göçmenleri ülkenin bütün ekilebilen topraklarının % 58.6 sına sahip olmuşlardır. Böylece her bir Rus göçmen çiftçinin payına 3.17desyatin 27, yerli halka ise ancak 0.21 desyatin ekilebilir toprak alanı düşmüştür 28. 1916 da Karakol uezdinin%21.1 ini oluşturan Rus halkı ziraate elverişli bütün toprakların %67.3 ünü ellerine almışlardır. Nüfusun %38.1 ini oluşturan Rus göçmenleri Bişkek in ziraate elverişli topraklarının ise %57.3 üne sahiptiler 29. Bu sayılardan da anlaşılacağı üzere Rus göçmenlerin toprakları elde etmeye başlaması yazlık, güzlük ve kışlak otlak alanlarının her geçen gün azalmasına neden olmuştur. Yerli halkın her bir çadırına 30dan 60 desyatine kadar toprak ayrılmıştı. Sonra, volosttaki bütün yaşayanların toprağı ayrılıp geri kalanı boş toprak olarak değerlendirilmiştir. En verimli topraklar boş olarak kaydedilmiştir. Rus köylerinde ise durum tamamen farklılık arz etmekte idi: Ailenin her 22 Mehmet Saray, a.g.e., s.81. 23 S. İ. İlyasov a.g.e., s.108:santaş, Kasık, Belogorskoe isimli köyler peşpeşe oluşmuştur. 24 C. Abdırahmanov, Kırgızdardın 1916-cıldagı Kötörülüşü Cönündö Kırgızdar, Bişkek,1991, s.375. 25 T. Çoroev, a.g.m., s.112. 26 Rafis Abazov, a.g.m., s.s.610-611. 27 Toprak Ölçüsü = 2.7 hektar. 28 T. Çoroev, a.g.m., s.112. 29 C. Abdırahmanov, a.g.m.,s.375. 335
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) ferdine 30 desyatin, yani bir aileye 100 150 desyatin toprak verilmişti. Kırgızlar tarım alanlarında en az haklara sahip olan halk konumuna düşürülmüştür 30. Kırgızların ellerindeki toprakların zorla alınmasının bir başka etkisi de büyük baş hayvanların oranındaki azalmayla yaşanmıştır. Kırgızlar eskisi gibi geniş otlaklarda hayvan yaylayamadıkları için küçükbaş hayvanları beslemeye başlamışlardır. Çünkü yüksek dağlı topraklarda ancak koyunlara bakabilirlerdi. Böylece hayvan sayısı 2 kat azalmıştır 31. Ruslar, işgal ettikleri Kırgızistan ın verimli topraklarını Türklerin ellerinden almakla yetinmemiş onlara ağır bir vergi yükü de getirmiştir 32. Rus yönetimi, Kırgızların elindeki arazi az verimli veya çorak da olsa tarımla uğraşan Kırgızlardan iki çeşit vergi talep etmiştir ki, bunlara haraç ve tanap adı verilmiştir. Ekilen topraklardan haraç adı altında yetiştirilen ürünün %10 u alınmıştır. Bağ ve bahçelerden yetişen meyve ve sebzelerden ise tanap adı altında ürünün %10 nu ile 20 si arasında bir kısmı vergi olarak alınmıştır. Hayvancılıkla uğraşan Kırgızlardan ise çadır, yani aile başına 1.5 ile 4 rublelik vergi alınmıştır Yıllar geçtikçe Kırgız halkından alınan bu vergiler daha da arttırılarak, sonunda Kırgız halkı perişan duruma düşürülmüştür 33. 3. Rus Göçmenlerle Kırgızlar Arasındaki ilişkiler Rusya nın göç ve toprak politikası sonucunda Kırgız Türkleri yoklukla burun buruna yaşamak zorunda bırakılmıştır. Kırgızların topraklarının ellerinden alınması, onların sadece yaylak ve kışlak sistemi gibi geleneksel göç düzenini ve göç ettiği yollarını bozmakla kalmamış, aynı zamanda yerli halk öz vatanından fiilen kovulma durumuna düşmüştür. Rusları, sosyal eşitsizlik, artan yoksulluk, topraklarının ve çayırlık alanlarının kaybı ile suçlayan Kırgız Türkleri ile Rus göçmenler arasındaki ilişkiler hiçbir zaman iyi olmamıştır. Çarlığın, Türklere nefret duygusuyla terbiye ettiği göçmen Ruslar hiçbir zaman yerli halk ile insani ilişkiler kuramamışlardır. Bölgeye gelen Rus çiftçiler Kırgız halkının elinden toprağını almış oldukları gibi onlara zulmedici davranışlarda bulunmuşlardır 34. Bu durumu Yedisu bölgesinin Savaş Valisi General Folbaum; gelenler ile yerli halk arasındaki düşmanca ilişkiler artık sıradan bir görünüm halini almıştı 35 cümlesi ile 30 S. İ. İlyasov, a.g.e., s.328. 31 C.M. Malabaev, Kırgız Mamleketinin Tarıhı, Bişkek,1999, s.120. 32 S. M: Wıllıams Taxatıon ın Tsarıst Central Asıa Central Asıan Review, Vol.IX, No.4, 1961, s.51. 33 Mehmet Saray, a.g.e., s.72. 34 C. Abdırahmanov, a.g.m., s.374. 35 Daniel Brower, Turkestan And The Fate Of The Russıan Empıre, New York, 2003,s.147. 336
Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti (1852-1917) açıkça dile getirmiştir. Ortaya çıkan rahatsızlığın ilk işareti 1898 yılındaki Andican ayaklanması 36 olmuştur. Bu ayaklanmanın bastırılmasından sonra, silahlı küçük Kırgız birlikleri aralıklı olarak bazı Rus yerleşimlerine ve yöneticilerine pusu kurmaya devam etmişti. Ancak en güçlü koloni karşıtı fikirleri ortaya çıkaran ayaklanma 1916 daki Türkistan Milli Ayaklanması olmuştur. Rus çiftçiler ile Kırgızlar arasındaki ilişkilerde adaletli bir uygulamadan söz etmek mümkün olmamıştır. Yedisu daki göçmen bölgesinin tarım uzmanı V. Vorotnikov merkeze gönderdiği raporunda Çüy bölgesiyle ilgili olarak Ruslar, Kırgızlara tesis edilmiş kışlakları yonca vererek satın almıştı. Durumu iyi olanlar kışlaklar için verilenleri paraya çevirerek ancak 1-2 som ödediler: pek çok Rus ise hiçbir şey ödemeden, hiç kimseden izin almadan kışlaklara sahip oldular 37 demiştir. Kırgızistan ın kuzeyine ait bu örneğin benzerleri her yerde yaşanmıştır. Sırderya bölgesindeki göçmen Rusların memuru P. Rılov un 1900 lü yılların başına doğru Rus yönetimi, göçmen Rusları yerleştirmek için bütün işe yarar toprakları bitirdi. Bu yüzden Rusların yerleşmesi Kırgızlardan zorla basıp alma şekline dönüştü. Andican ın Kögart Vadisinde olduğu gibi, göçmen Ruslar büyük toplarıyla Kırgızları yaşadıkları topraklardan sürüp çıkardılar. Hayvanlarını ve mülklerini zorla aldılar 38 sözleri Kırgız halkının çekmiş olduğu eziyetleri gözler önüne sermektedir. Tüm bu sıkıntılara rağmen Kırgızlar haklarını arayacak imkandan mahrum bırakılmıştır. Bazıları cesaret edip uezd başkanına hatta valiye başvurmaya kalktıklarında ya kovulmuşlar ya da hiç yaklaştırılmamışlardır. Bayalı Isakeoğlu 1916 yılı adlı makalesinde hapse atılan bir Kırgızın mektubunu bu konuya örnek göstermektedir: Mektupta, Şikayet verilecek yer yok. Çünkü kimse Kırgızların şikayetine bakmıyor, bu da yetmezmiş gibi bazı boluş ve aksakallarımız seçim ve oy uğruna Kırgız halkının düşüncesini, canını, hayatını ve dileğini unutmakta. Kendi çıkarlarını ön plana koyuyorlar. Aksakallar için hiçbir toplumun işi, dileği yok. Onların düşüncesine göre Rus başkanlarına karşı çıkanlar salak 39 denilmektedir. 1916 Yılının yaz aylarında başlayan ve Kırgızistan ile birlikte tüm Türkistanı kapsayan büyük halk isyanının arka planında Rus sömürge siyaseti yatmakta idi. Bu isyan bir anlamda Birinci Dünya Savaşı nın yol 36 E. Federov, Orta Asyada Milli İnkılabi Hareket Tarihi, Taşkent,1925, s.122; Hisao Kamatsu, Andican Ayaklanması ve İşan X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 822-26 Eylül1986) C.III, Ankara,1986, s.911. 37 C. Abdırahmanov, a.g.m., s.375. 38 S.İ. İlyasov, a.g.e., s.100. 39 B. Isake, 1916-cıl, Ürkün, Bişkek,1993, s.109. 337
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) açtığı ekonomik depresyona, yeni konulan savaş vergilerine ve hızla artan yiyecek maddelerine karşı bir tepkiydi. Ayaklanmaya yerli halktan 10 milyon kişi katılmıştır. Temmuzda dalgalanmalarla başlayan halk hareketi, Ağustos ta silahlı bir ayaklanmaya dönüşerek Ekim ayının sonuna kadar devam etmiştir. Ayaklananlar, Çarın kararına karşı duydukları memnuniyetsizliği açıkça göstermişlerdir. Daha ayaklanmanın başında Andican ilçesinin Altın-Köl ve Bazar-Kurgan bucaklarının halkları büyük bir kararlılık göstermiştir. Buradaki halk çarın kararına itaat etmeyi reddetmiş ve seferberlik için çağrılanların listesini imha etmiştir. Buna benzer olaylar, Balıkçi, Cele-Kuduk, Massan, Maysarı gibi komşu bucaklarda da meydana gelmiştir. Kırgız nüfusunun çoğunlukta olduğu dağlık bölgelerdeki halk hareketleri en gergin noktasına ulaşmıştır. Ayaklanmalara Hokand ve Namangan ilçelerinde yaşayan Kırgızlar da faal bir şekilde katılmışlardır 40.Kırgızlar, çevrede bulunan binalara zarar vererek, Rus idarecilerine, yönetim merkezlerine ve jandarma karagahlarına saldırmışlardır. Türkistan Genel Valisi 1916 yılına ait raporunda; Kırgız topraklarının bir başka deyişle işe yaramayan yerlerin Rus Kozaklarınca yağmalanması Kırgızlar ve Rus Kozakları arasında toprak kavgalarını getirdi. Bir de idareciler tarafından kışkırtılan Rus Kozakları, Kırgızları her yönden hatta hiç işe yaramayan bölgelerde bile hayvanlarını otlatmalarına izin vermeyerek sıkıştırıyorlardı sözleriyle bir gerçeği ifade etmekte idi 41. Oş ilçesinde ise ayaklanma daha Temmuz ayının başlarında olmuştur. En kalabalık katılım Süleyman Dağ da olmuş ve burada yaklaşık 10.000 kişi ayaklanmaya katılmıştır. Kalabalık açıkça: Savaşa gitmeyeceğiz! Çocuklarımızı vermeyeceğiz! diye sloganlar atmıştır. Rusya, isyanı zorla bastırmış, ayaklanmaya katılanları tutuklatmıştır 42. 1916 ayaklanması başarısız olmasına rağmen, önemli sonuçlar doğurmuştur. Çünkü yerli halk, bağımsızlık mücadelesi konusunda paha biçilmez bir tecrübe edinmiştir. SONUÇ Rusya nın Türkistan a yönelik sömürü siyaseti iki aşamada gerçekleştirilmiştir: Birincisi (1857-1863) Türkistan ın her tarafının keşfi ki, bu ekonomik ve siyasi bağlantılar kurmakla yürütülmüştür, ikinci aşama ise, 19. yüzyılın sonuna kadar sürmüştür. Kırgız topraklarının sömürgeleştirilmesi izinli veya izinsiz Rus göçmenlerin, Kırgız otlaklarına el koyması ile başlamıştır. Kırgızistan a kolonilerin yerleşmesi 1860 lı 40 Toktorbek Ömürbekov,a.g.m.,s.622-623; E.D. Sokol, The Revolt of 1916 in Russia Central Asia, Baltimore,1954, s.56-64. 41 İlyasov vd., a.g.e.,s.100. 42 Toktorbek Ömürbekov,a.g.m.,s.623. 338
Rusya nın Kırgızistan daki Koloni Siyaseti (1852-1917) yılların sonlarından itibaren başlamıştır. İşgalden sonra, Rus köylüleri özellikle topraksız Ruslar, Kırgızistan ın verimli topraklarına gönderilmiş ve onların belirli noktalarda koloni oluşturmalarına imkan verilmiştir. Bunlar geldikleri yerde efendi olmuşlar, yerli halkı çok düşük ücretle çalıştırmışlardır. Bunun sonucunda Kırgızistan da yaşayan Kırgız Türkleri zor bir durumla karşı karşıya kalmıştır. Rus köylülerinin göçü özellikle 1905 Rus ihtilalinin ardından Stolypin in tarım reformunun (1906-1917) yürürlüğe girdiği sırada artmıştır. Bu reformdan sonra fakir Kırgız köylüleri topraklarını sattıktan sonra toptan göç etmişlerdir. Topraklara el konulmuş olması, Kırgız otlaklarının sayısının oldukça düşmesine sebep olmuş ve göçebelerin esas geçim kaynağı olan sığır sayısında belirgin bir azalma olmuş, bu durum ise Kırgız Türklerinin yaşam standardında ciddi bir düşüşe neden olmuştur. Bu şartlar altında Kırgızlar komşu ülkelere bilhassa Çin e göçe zorlanmışlardır. Kırgızların karşı karşıya kaldıkları geleneksel düzenden uzaklaşan yeni toplumsal düzen ve bu yeni yapılanma büyük ölçüde büyük bir değişimi dayatmanın da ötesine giderek, halkın bire bir yaşamlarını etkileyecek hale gelmiştir. Toplumsal hayatın her boyutunda bu yeni hayat tarzı, yani Rus mantalitesi hakim olmaya başlamıştır. Kırgızların topraklarının ellerinden alınması, onların sadece yaylak ve kışlak sistemi gibi geleneksel göç düzenini ve göç etiği yollarını bozmakla kalmamış, aynı zamanda yerli halk öz vatanından fiilen kovulma durumuna düşmüştür. Çarlık Rusya sının uygulamış olduğu göç ve toprak politikasından dolayı Kırgız Türkleri ile göçmen Ruslar arasında devamlı anlaşmazlıklar çıkmıştır. Rusların göçmenlere Türklerden nefret etme duygusunu aşıladıklarından, bölgeye gelen göçmenler Kırgızlarla sosyal, ekonomik ilişkiler kuramamışlardır. Bölgeye yerleşen göçmen çiftçiler Rusya nın aşılamış olduğu bu duygudan dolayı, Kırgızlara tavır almışlardır. 339
F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2007 17 (2) KAYNAKLAR Abazov, Rafis, Çarlık Yönetimi Altında Kırgızlar, (Çev: Özgür Çınarlı- Ahmet Karan), Türkler, C.18, Ankara, 2002, s.607-615. Abdırahmanov, C., Kırgızdardın 1916-cıldagı Kötörülüşü Cönündö, Kırgızdar, Bişkek, 1991, s.374-380. Arat, R. Rahmeti, Kırgızistan, İslam Ansiklopedisi, C.6, Eskişehir,1997, s.735-741. Barthold, W., Khokand, EI, vol:5, Leiden1986, s.29. Robert F. Bauman, Rusya nın Türk Bölgelerinde Yayılması, (Çev: Nasuh Uslu), Türkler, C.8, Ankara,2002,s.577-587. Begaliev, S. Basmaçestvo: Novıy Vzglyad, Kırgızı i Kırgzstan: Opıt Novogo İstoriçeskogo Osmısleniya, Bişkek,1994. Brower, Daniel, Turkestan And The Fate Of The Russıan Empıre, New York, 2003. Çoroev, T., Kırgızstan Koloniya Kırgızı i Kırgzstan: Opıt novogo istoriçeskogo Osmısleniya, Bişkek,1994, s.110-120. Çorotekin, Tınçtıkbek, Kırgızistan Cumhuriyeti, Türkler, C.19, Ankara,2002, s.249-260. Demko, G.J., The Russian Colonization of Kazakhstan 1896-1916, The Hauge-Paris, 1969. Federov, E.,Orta Asyada Milli İnkılabi Hareket Tarihi, Taşkent,1925. Gömeç, Saadettin,Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Ankara,1992. Hayit, Baymirza, Akmescitte Kanlı Savaş, Milli Türkistan, S.55, 1944, s.13-16. Hayit, Baymirza, Türkistan Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara,1995. İlyasov, S.İ.vd., İstoriya Kirgizskoy SSR, II. Kitap, Frunze 1986. Isake, B., 1916-cıl, Ürkün, Bişkek,1993. Malabaev, C.M., Kırgız Mamleketinin Tarıhı, Bişkek,1999. Ömürbekov, Toktorbek, Sömürge Döneminde Kırgızlar, Türkler, C.18, Ankara,2002, 616-627. Saray, Mehmet, Modern Kırgızistanın Doğuşu, Ankara,2004 Sokol, E.D., The Revolt of 1916 in Russia Central Asia, Baltimore,1954, s.56-64. Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul,1981. Wıllıams, S. M., Taxatıon ın Tsarıst Central Asıa Central Asıan Review, Vol.IX, No.4, 1961, s.51.-66. 340