Meltem İdem ELİBOL 1 Selma ÜSTÜNDAĞ 1 Hasan ÇEVLİK 1 1 DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Su Ürünleri Şube Müdürlüğü 06100 Yücetepe, ANKARA ÖZET: Eğrekkaya Baraj Gölü nde 1999 yılında aylık periyotlarla limnolojik etütler yapılmıştır. Baraj Gölü nde su sıcaklığı, çözünmüş oksijen, spesifik elektriksel iletkenlik, toplam çözünmüş katılar, ph ve klorofil-a değerleri ile fitoplankton, zooplankton, zoobentoz ve balık kompozisyonları belirlenmiştir. Farklı kriterlere göre ötrofikasyon değerlendirmesi yapılmış; bazı parametreler standartların üzerinde olmasına rağmen baraj gölünde aşırı kirlenme tespit edilememiştir. Ancak göle gelen besleyici yükü ileride böyle bir sorunun oluşabileceğini göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Eğrekkaya Baraj Gölü, limnoloji, ötrofikasyon ABSTRACT: Limnology of Eğrekkaya Lake Periodic montly limnology of the Eğrekkaya Dam was carried out in 1999. Water temperatures, dissolved oxygen, specific electrical conductivity, total dissolved solids, ph and chlorophyll-a values with phytoplankton, zooplankton, zoobenthos and fish compositions of the dam lake were determined. Different criteria was employed in the evaluation of eutrophication. The dam lake was not found overpolluted despite the fact that some evaluation parameters were found to be above standards. However, continous flow of nutrient loading into the lake may constitute a serious problem in the future. Keywords: Eğrekkaya Dam Lake, limnology, euthrophication. 1. GİRİŞ DSİ Genel Müdürlüğü nce geliştirilen su kaynaklarında mevcut su ürünlerinin korunması ve geliştirilmesini sağlamak amacıyla 1959 yılında başlayan su ürünleri çalışma konularından biri de limnolojik etütlerdir. 2005 yılı sonu itibarı ile 183 adet baraj gölü ve 12 adet düzenlenmiş doğal gölde limnolojik etüt yapılmış, bu sonuçlar göz önüne alınarak baraj göllerimize yaklaşık 210.000.000 adet balık atılmıştır. Limnolojik etütlerde göl ekolojisini belirlemek amacıyla, flora ve faunanın tespitine, su içi canlı hayatı etkileyen hidrolojik ve biyolojik faktörlere ait verilerin toplanmasına, meteorolojik ve yöresel gözlem ve değerlerin saptanmasına çalışılmaktadır. Herhangi bir rezervuarda, biyolojik verimliliğin ne olduğunu ve bu verimlilik ile ortamda bulunan diğer canlı grupları 447
ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK ile suyun fiziksel ve kimyasal yapısının nasıl bir ilişki içinde olduğu araştırılır. Üretim ve balıklandırma faaliyetlerini yönlendirecek olan limnolojik etütlerde, rezervuarların su tutmasından sonra gölden uygun yöntemlerle su, plankton ve bentoz örnekleri alınmakta, alınan bu örnekler ilgili lâboratuvarlarda analiz edilmektedir. DSİ Genel Müdürlüğü nce inşa edilen baraj gölleri; enerji üretimi, sulama, taşkından koruma, çevre koruma ve içme-kullanma suyu sağlama amaçlarıyla kurulmaktadır. İçmesuyu amaçlı kurulan barajlardan olan Eğrekkaya Barajı nın inşaatı 1994 yılında tamamlanmış ve baraj aynı yıl şubat ayında su tutmaya başlamıştır. Ankara ya verilen suyun kalitesini belirlemek için; 1995 yılında DSİ tarafından Kente İçmesuyu Sağlayan Baraj Gölleri ve Havzasında Su Kalitesi Araştırması yapılmış (Anonymous, 1998), sonuçlar doğrultusunda Eğrekkaya Baraj Gölü nde 1999 yılında ötrofikasyon araştırması başlatılmıştır. Bu araştırmanın kapsamında ilk alg patlamasının gerçekleştiği, tabakalaşmanın başladığı ve bittiği zaman dilimi ile sonbahar alt-üst olayının başladığı zaman dilimini de içine alacak şekilde limnolojik etütler yapılmıştır. 2. MATERYAL ve METOT Eğrekkaya Baraj Gölü Ankara ya 70 km uzaklıkta, Kızılcahamam İlçesinin 3 km kuzeyinde, Sey Çayı sularını depolamak ve Akyar Barajından aktarılacak suları düzenlemek yoluyla Ankara ya içmesuyu temin etmek amacıyla inşa edilmiştir. Çekerek ve Sey Çayları ile beslenen Eğrekkaya Barajının drenaj alanı 412 km 2, yıllık ortalama akımı 91 milyon m 3 tür. Sağladığı suyun Ankara içmesuyu sistemi içindeki oranı % 24,0 tür. Eğrekkaya Baraj Gölü nde limnolojik etütler bir yıl boyunca aylık olarak yapılmıştır. Bu amaçla gölde memba, orta ve kret önünde 3 örnekleme noktası belirlenmiştir (Şekil 1). Göl suyunun fiziksel ve kimyasal niteliklerinin saptanabilmesi için örnekleme noktalarından su derinliklerine bağlı olarak su sıcaklıkları, ph, çözünmüş oksijen, spesifik elektriksel iletkenlik, toplam çözünmüş katılar ve oksidoredüksiyon potansiyeli yerinde ölçülmüştür. Ölçümler YSI 6920 Model Water Quality Monitoring System ile yapılmıştır. Su örneklerinin analizinde standart analiz yöntemleri kullanılmıştır. Gölün besin maddeleri düzeyinin saptanmasında klorofil-a düzeylerinden yararlanılmıştır. Klorofil-a ölçümleri için su örnekleri, aynı gün lâboratuvara getirilerek Etanol Yöntemi ile analiz edilmiştir (Jespersen, A. et al., 1987). Besin maddeleri düzeyinin saptanmasında kullanılan ışık geçirgenliği, 20 cm çaplı Seki-disk ile ölçülmüştür. Gölün verimlilik açısından durumu, klorofil-a yoğunluklarından yararlanılarak OECD, (1982) ye göre belirlenmiştir. Şekil 1. Eğrekkaya Baraj Gölü örnekleme noktaları 448
I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Göl sularındaki planktonların türleri ve yoğunluklarının saptanabilmesi için her istasyondan, çapı 17 cm ve göz açıklığı 55 μ olan kapaklı plankton kepçesi ile dikey olarak örnekler alınmıştır. Örnekler 100 cc lik plastik şişelere konularak, %4 lük formaldehit ile fikse edilmiştir. Imhoff hunilerinde çöktürülen örneklerin çökelti hacimleri ölçülmüştür. 100 ya da 250 cc ye seyreltilen örnekten, Hensen pistonlu pipeti ile 1 ml alınmış, canlılar ve türleri inverted mikroskopta sayılarak, 1 m_ göl suyundaki plankton sayısı doğrudan sayım metodu (APHA,1975) ile hesaplanmıştır. Gölden bentoz örneklerinin alınmasında tarama alanı 225 cm 2 olan Eckman Dredge örnekleme kabı kullanılmıştır. Her istasyondan orta, sağ ve sol sahil olmak üzere üç örnek alınmıştır. Alınan dip çamurları göz aralığı 500 μ olan elekte yıkanmış, elekte kalan canlı materyal 100 cc lik plastik şişelere konularak % 4 lük formaldehit ile fikse edilmiştir. Binoküler stereomikroskopta incelenen zoobentik organizmaların cins tayinleri yapılmış, metrekaredeki fert sayıları hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar her örnek için ayrı ayrı yapılmış, aritmetik ortalama ile istasyon ortalaması bulunmuştur. Baraj Gölü nde mevcut balık populasyonlarının tespiti amacıyla gerekli örnekler çeşitli göz aralıklı, fanyasız uzatma ağları kullanılarak alınmıştır. Ağlardan çıkan balıkların tür ve biyolojik özelliklerinin tespiti ağ gözlerine göre ayrı ayrı yapılmıştır. 3. BULGULAR Araştırma süresince, Eğrekkaya Baraj Gölü nde ölçülen parametre değerleri Çizelge 1 de verilmiştir. Çizelge 1. Eğrekkaya Baraj Gölü nde ölçülen parametrelere ait değerler Parametre X ±SE Min. Max. Seki disk d., (cm) 118,8±38,31 35 190 Su Sıcaklığı, ( C) 10±3,80 3,6 24,2 Çöz.Oks. (mg/l) 8,1±1,89 1,8 12,3 SpC (μs/cm) 164±15,33 129 204 TDS (mg/l) 107±9,87 84 133 ph 7,8±0,27 7,1 9 ORP (mv) 353±22,93 238 393 klo-a(μg/l) 5,3±5,38 0,20 21,7 Baraj Gölü nde yıl içinde fitoplanktona ait 6 familyadan 30 cins tespit edilmiştir. Bu cinslerin listesi Çizelge 2 de verilmiştir. Baraj Gölü nde yıl içinde zooplanktona ait 5 ordodan 20 cins tespit edilmiştir. Bu cinslerin listesi Çizelge 3 te verilmiştir. Eğrekkaya Baraj Gölü nün zoobentoz kompozisyonu Oligochaeta ve Diptera ordolarından oluşmaktadır. Baraj Gölü nde tespit edilen balık türleri; tatlısu kefali (Leuciscus cephalus sp.), in balığı (Capoeta capoeta sp.), aynalı sazan (Cyprinus carpio), pullu sazan (Cyprinus carpio sp.) ve bıyıklı balık (Barbus sp.) tır. 449
ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK Çizelge 2. Eğrekkaya Baraj Gölü nde tespit edilen fitoplankton cinsleri BACİLLARİOPHYCEA Asterionella sp Cyclotella sp Cymatopleura sp Diatoma sp Fragillaria sp Gomphonema sp Gyrosigma sp Melosira sp Navicula sp Nitzschia sp Surirella sp Synedra sp Mougestia sp Stephanodiscus sp DİNOPHYCEAE Ceratium sp Peridinium sp EUGLENOPHYCEAE Euglena sp CHLOROPHYCEAE Ankistrodesmus sp Characium sp Closterium sp Eudorina sp Pandorina sp Pediastrum sp Scenedesmus sp Staurastrum sp Ulotrix sp CYANOPHYCEAE Anabaena sp Oscillatoria sp Spurilina sp XANTHOPYCEAE Ophiothium sp Çizelge 3. Eğrekkaya Baraj Gölü nde tespit edilen zooplankton cinsleri CİLİATA Carchesium sp Codonella sp Ciliata sp Vorticella sp COPEPODA Cyclops sp Diaptomus sp Nauplius sp CLADOCERA Bosmina sp Ceriodaphnia sp Daphnia sp Diaphanasoma sp ROTİFERA Asplanchna sp Brachonus sp Epiphanes sp Filinia sp Keratella sp Polyarthra sp Synchaeta sp RHİZOPODA Astromoeba sp Diffuglia sp 450
I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA 4. TARTIŞMA Eğrekkaya Baraj Gölü nde ölçülen parametrelerden Seki-disk derinliği membadan krete doğru artmaktadır. Seki derinliği zamana göre mart ayından ekim ayına kadar artmakta, ekim ayından sonra azalmaktadır. Yıllık ortalama derinlik 118,8±38,31 cm dir. 1999 yılının yağışlı bir yıl olması nedeni ile taşkınlarla gelen sedimentin bulanıklığı artırdığı, Seki görünürlüğündeki azalmanın bundan kaynaklandığı düşünülmektedir. Bu yüzden araştırma süresince ölçülen Seki değerlerinin trofik seviye belirlenmesinde kullanılması uygun görülmemiştir. Ocak ve Şubat ayları dışında yapılan on aylık ölçüm sonuçlarına göre baraj gölünde ortalama su sıcaklığı 10,0±3,80 ºC dir. Mart ve Nisan aylarında su karışım halindedir. Sıcaklık tabakalaşması mayıs ayında başlamakta ve şiddeti ağustos ayına kadar artmaktadır. Ağustos ayında 4 m derinlikte başlayan termoklin (metalimnion) tabakası 20 m derinlikte son bulmaktadır. Bu değerler ve kot-hacim ilişkileri kullanılarak ısıl tabakaların hacimleri hesaplanmış; Epilimnion (üst tabaka) hacmi: 14.000 hm_, Metalimnion hacmi: 41.850 hm_, Hipolimnion (alt tabaka) hacmi: 34.250 hm_ bulunmuştur. Sıcaklık tabakalaşması değerlendirildiğinde; termoklin tabakasının geniş, epilimnion hacminin hipolimninon hacminden küçük olduğu görülmektedir. Bu durum oligotrofik göllerin özellikleri arasındadır (Tanyolaç,J.1993). Baraj gölünde çözünmüş oksijen konsantrasyonunun yıllık ortalaması 8.1±1,89 mg/l olmuştur. Çözünmüş oksijenin derinliğe göre değişimi oligotrof ve ötrof göllerdeki klâsik değişime uymamaktadır. Yaz aylarında termoklin tabakası oksijence fakirleşmekte, daha derine inildikçe oksijen içeriği artmakta, göl dibine yakın tekrar azalmakla birlikte anoksik ortam oluşmamaktadır. Oksidoredüksiyon potansiyelinin yıllık ortalaması 353±22,93 mv olarak bulunmuştur. Potansiyel değerleri H 2 S ve Fe ++ bileşikleri gibi pis kokulu, zehirli ve zararlı kimyasal ürünlerin oluşmasına yol açacak değerlere düşmemektedir. Baraj gölünde spesifik elektriksel iletkenlik değerlerinin yıllık ortalaması 164±15,33 μs/cm; toplam çözünmüş katı madde konsantrasyonunun yıllık ortalaması 107±9,87 mg/l, ph değerlerinin yıllık ortalaması 7,8±0,27 dir. Eğrekkaya Baraj Gölü nde su sıcaklığı, çözünmüş oksijen, spesifik elektriksel iletkenlik, toplam çözünmüş katılar ve ph değerleri I. Sınıf (yüksek kaliteli) su kalite standartlarına uymaktadır (Anonymous,1988). Gölün verimliliğinin göstergelerinden biri olan klorofil-a değerleri ortalaması 5,3±5,38 μg/l dir. OECD, (1982) kriterlerine göre göl, mezotrofik düzeydedir. Eğrekkaya Baraj Göl ünde fitoplankton kompozisyonu; % 61,6 Bacillariophyceae, % 29,3 Chlorophyceae, % 8,0 Dinophyceae ve % 0,9 Cyanophyceae familyalarından oluşmaktadır. Euglenophyceae ve Xanthophyceae familyalarına ait cinsler çok düşük oranlarda tespit edilmiş olduğundan yüzde dağılımda yer almamaktadır. Dominant fitoplankton familyası olan Bacillariophyceae genellikle mezotrof ve ötrof göllerin temsilcileri arasındadır. Zooplankton kompozisyonu % 27,8 Rotifera, % 23,1 Cladocera, % 22,7 Ciliata %21,2 Copepoda, % 3,2 Flagellata ve % 2,0 Rhizopoda ordolarından oluşmaktadır. Ciliata ya ait Carchesium, Codonella ve Vorticella, Rhizopoda dan Amoeba gibi bazı canlılar kirli sulara uyum sağladıkları için kirlenmenin belirlenmesinde kullanılırlar (Tanyolaç, J. 1993). Zoobentoz kompozisyonunu % 95 Oligochaeta (Tubifex tubifex), % 5 Diptera (Ablabesmia 451
ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK sp ve Chironomus sp) oluşturmaktadır. Oligochaeta dan Tubifex tubifex en çok eski dere yatağında biriken sediment içinde bulunmaktadır. Bu canlının organik madde içeriği yüksek olan dip yapısında yaşadığı bilinmektedir. Arazi gözlemleri ve analiz sonuçları, Baraj Gölü nü çevreleyen dik yamaçlardan ve gölü besleyen derelerden bol miktarda sedimentin göle taşındığını göstermektedir. Tüm bu sonuçlardan göle gelen organik maddece zengin sedimentin çukur yerlerde, yani eski dere yatağında birikerek Tubifex tubifex için uygun bir ortam oluşturduğu anlaşılmaktadır. Tanyolaç,1993 te temiz sularda Tubifex tubifex in bulunmadığı belirtilmiştir. Baraj gölü balık kompozisyonunu % 80,2 tatlısu kefali (Leuciscus cephalus), %13,9 in balığı (Capoeta sp.), % 5,0 sazan (Cyprinus carpio) ve % 0,9 bıyıklı balık (Barbus sp.) oluşturmaktadır. Bazı parametreler standartların üzerinde olmasına rağmen Eğrekkaya Baraj Gölü nde ötrofikasyon tespit edilmiş değildir. Ancak baraj gölüne gelen besleyici yükü bir ötrofikasyon tehlikesinin bulunduğunu göstermektedir. Ankara ya içme suyu sağlayan baraj göllerinden gelen sular İvedik su arıtım tesisinde arıtılmaktadır. Baraj göllerinde fitoplankton artışları sırasında, özellikle eylül, ekim, nisan ve mayıs aylarında arıtım tesisindeki süzgeçlerin yıkanma sıklığı artmaktadır ( Demir, N. vd.1999 ). Ötrofik ortamda mavi-yeşil alglerin aşırı çoğalarak ham su arıtma maliyetlerini bu yönde artırdığı, bu algler içindeki bazı türlerin de insan sağlığı bakımından zararlı olduğu bilinmektedir. Sadece besleyici kontrolü ile ötrofikasyon tehlikesinin önlenemeyeceği bilinmektedir. Çünkü besleyici yükü noktasal kaynaklardan çok, derelerden ve yamaçlardan inen sel sularının taşıdığı sedimentten kaynaklanmaktadır. Bu durumda besleyici kontrolünü takip edecek adım olan biyomanipülasyon önem kazanmaktadır. Biyomanipülasyon; bentik ve planktivor balık stoğunun azaltılması ve/veya azalan etçil balık stoğunu artırmak için aşılama işidir ( Beklioğlu,M. vd., 2004 ). Göle stoklanan etçil balık türleri göldeki omnivor balıkları baskı altında tutacağı için zooplanktonlar serbestçe çoğalacak ve aşırı alg biyomasına engel olacaklardır. 5. KAYNAKLAR APHA, 1975. Standart Methods for the Examination of Water and Wastwater, American Public Health Association, 14th edition. Washington. Anonymous, 1988. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, TSE, Sayı 19919, Ankara. Anonymous, 1998. Ankara Kentine İçme Suyu Sağlayan Baraj Gölleri ve Havzasında Su Kalitesi Araştırma Raporu, T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, İçme Suyu ve Kanalizasyon Dairesi Başkanlığı, Ankara. Anonymous, 2001. Eğrekkaya Baraj Gölü Limnolojik Etüt Raporu, T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara. Beklioğlu, M., Tan, C.O., 2004. Sığ Göl Sulak Alanları: Ekoloji, Ötrofikasyon ve Restorasyon. Uluslararası Çalıştay, 2001, ODTÜ, Ankara. Sayfa 67. Demir, N., Atay, D., 1999. X. Ulusal Su Ürünleri Sempozyumu. Cilt II. Adana. Sayfa 577-587. Jespersen, A.M. and Chrıstofersen, K. 1987. Measurements of chlorophyll a from phytoplankton using ethanol as extraction solvent. Arch. Fur. Hydrobiol., 109, 445-454. OECD, 1982. Eutrophication of Wastewaters-Monitoring, Assessment and Control, Organisation for Economic Co-operation and Development), Paris, France. Tanyolaç, J., 1993, Limnoloji, Ankara. 452