ERMENEK BARAJ GÖLÜ LİMNOLOJİSİ

Transkript

1

2 T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ ERMENEK BARAJ GÖLÜ LİMNOLOJİSİ Hasan ÇEVLİK İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Aralık Ankara 1

3 2

4 DEVLET SU İŞLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Akif ÖZKALDI Genel Müdür Güven KARAÇUHA Genel Müdür Yardımcısı Ömer ÖZDEMİR Genel Müdür Yardımcısı Ali Rıza DİNİZ Genel Müdür Yardımcısı Yakup BAŞOĞLU Genel Müdür Yardımcısı 3

5 4

6 İŞLETME VE BAKIM DAİRESİ BAŞKANLIĞI Bayram TİRYAKİ Daire Başkanı Erkan EMİNOĞLU Daire Başkan Yardımcısı Seyit AKSU Daire Başkan Yardımcısı Ali SARANER Daire Başkan Yardımcısı Yılmaz AKMAN Daire Başkan Yardımcısı Zafer ÖZTEKİN Su Ürünleri Şube Müdürü DSİ 4. BÖLGE MÜDÜRLÜĞÜ Mustafa UZUN Bölge Müdürü Osman Nuri AKYALÇIN Muhittin ÖZYALVAÇ Bahtiyar KABADAYI Bölge Müdür Yardımcısı Bölge Müdür Yardımcısı Bölge Müdür Yardımcısı Ahmet YALIN İşletme ve Bakım Şube Müdürü İbrahim PINARKARA İzleme ve Kalite Kontrol Şube Müdürü Muzaffer GÜREL Ermenek Barajı ve HES Proje Müdürü 5

7 6

8 ÇALIŞMA GRUBU ARAZİ ÇALIŞMALARI Hasan ÇEVLİK Kimya Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Meltem İdem ELİBOL Ziraat Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Fatih DEĞERLİ Su Ürünleri Müh. İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Süleyman Arif ÇAKMAK Tekniker İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Recai AKIN Laborant İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Ahmet KAYA Hidrolog Yrd. İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı LABORATUVAR ÇALIŞMALARI Prof. Dr. Nilsun DEMİR A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü Prof. Dr. Serap PULATSÜ A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü Hasan ÇEVLİK Kimya Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Meltem İdem ELİBOL Ziraat Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Rukiye Hale EROL Kimya Mühendisi DSİ 4. Bölge Müdürlüğü BÜRO ÇALIŞMALARI Prof. Dr. Nilsun DEMİR A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü Prof. Dr. Serap PULATSÜ A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümü Hasan ÇEVLİK Kimya Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Meltem İdem ELİBOL Ziraat Y. Mühendisi İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı KATKIDA BULUNANLAR Adnan BAŞARAN Meteoroloji Mühendisi DSİ 4. Bölge Müdürlüğü Hamza BIYIKLI İnşaat Mühendisi DSİ 4. Bölge Müdürlüğü Bülent ÇINAR Ziraat Mühendisi DSİ 4. Bölge Müdürlüğü RAPOR YAZIMI Prof. Dr. Nilsun DEMİR Prof. Dr. Serap PULATSÜ Hasan ÇEVLİK Meltem İdem ELİBOL EDİTÖR Hasan ÇEVLİK Kapak Tasarım H. Uğur Kolsuz 7

9 8

10 ÖNSÖZ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), ülkemizde tüm su kaynaklarının planlanması, yönetimi, geliştirilmesi ve işletilmesinden sorumlu, tüzel kişiliğe haiz en yetkili kuruluştur. DSİ, "Yurdumuzdaki toprak ve su kaynaklarını geliştirme" yönündeki yetki ve sorumluluğunu birbiriyle ilişkili geniş bir alanda kullanmaktadır. Su kaynaklarının planlanması ve geliştirilmesinde; tarım için sulama suyu temini, hidroelektrik enerji üretimi, içme ve endüstri suyu sağlama, su kaynaklarının kalite durumlarını izleme, kirlenme kontrolünü yapma ve bu hususta gerekli tedbirleri alarak su kalitesini iyileştirme çalışmaları yürütülmektedir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü nün kullanımında bulunan ve yukarıda sayılan amaçlarla inşa edilen baraj, gölet ve düzenlenmiş doğal göllerde su ürünlerinin korunması ve geliştirilmesi için ilgili kurum ve kuruluşlarla işbirliği halinde etüt, proje ve balıklandırma çalışmaları da yürütülmektedir. Son yıllarda geleneksel balıkçılık faaliyetlerine ilave olarak DSİ ile Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü arasında 1994 yılında düzenlenen ve 2004 yılında yenilenen protokol çerçevesinde uygun rezervuarlarda kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliği de yaygınlaşmıştır. İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, DSİ 4. Bölge Müdürlüğü ve A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümünün katılımı ve katkıları ile elde edilen verilerin değerlendirildiği bu raporun, hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür ederim. Raporda ortaya konulan sonuç ve önerilerin, su kalitesinin korunmasında, barajlarımızdaki üretim kapasitesinin en iyi şekilde değerlendirilmesi ve sürdürülebilir işletilmesinin sağlanmasında faydalı olmasını dilerim. Akif ÖZKALDI Devlet Su İşleri Genel Müdürü 9

11 10

12 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 9 İÇİNDEKİLER...11 ŞEKİLLER DİZİNİ...15 ÇİZELGELER DİZİNİ GİRİŞ ÇALIŞMA ALANININ TANITIMI BARAJ YERİNİN JEOLOJİK YAPISI İKLİM RÜZGÂRLAR SICAKLIK YAĞIŞ YAPISAL ÖZELLİKLER HİDROLOJİ ERMENEK ÇAYI BARAJ YERİ AKIMLARI ERMENEK ÇAYI (YEŞİLKÖY) AKIMLARI KÜÇÜKSU ÇAYI AKIMLARI ZEYVE ÇAYI AKIMLARI HİDROLİK BEKLEME SÜRESİ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ERMENEK BARAJI VE HİDROELEKTRİK SANTRALI ÇED RAPORU (1999) YÖNTEM VE GEREÇLER ÖRNEKLEME NOKTALARININ SEÇİLMESİ ÖRNEKLEME PERİYODU ARAZİ GÖZLEMLERİ SU ÖRNEKLERİNİN ALINMASI VE ANALİZLERİ KLOROFİL A ÖRNEKLERİNİN ALINMASI VE ANALİZLERİ PLANKTON ÖRNEKLERİNİN ALINMASI VE ANALİZLERİ BENTHOS ÖRNEKLERİNİN ALINMASI VE ANALİZLERİ BALIK ÖRNEKLERİNİN ALINMASI ARAŞTIRMA SONUÇLARI FİZİKSEL ÖZELLİKLER DERİNLİK SECCHİ DİSK DERİNLİĞİ BULANIKLIK SU SICAKLIĞI PH DEĞERLERİ ELEKTRİKSEL İLETKENLİK

13 TOPLAM ÇÖZÜNMÜŞ KATILAR (TDS) TOPLAM SERTLİK (TH) ALKALİNİTE KİMYASAL ÖZELLİKLER ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN (DO) ANYONLAR KATYONLAR ORGANİK MADDE (PV) AZOT BİLEŞİKLERİ FOSFOR BİLEŞİKLERİ KRİTİK FOSFOR VE AZOT YÜKLERİ SINIRLAYICI BESİN BİYOLOJİK ÖZELLİKLER KLOROFİL A FİTOPLANKTON ZOOPLANKTON ZOOBENTOS BALIKLAR SU KALİTESİ ÖTROFİKASYON VE TROFİK SINIFLAMA ÇEŞİTLİ PARAMETRELERE GÖRE TROFİK DEĞERLENDİRME CARLSON TROFİK DURUM İNDEKSİ (TSI) GÖLLERİN TROFİK SEVİYELERİNE GÖRE GÖRÜNÜM ÖZELLİKLERİ TAŞIMA KAPASİTESİ... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. 7.1 ERMENEK BARAJ GÖLÜ TAŞIMA KAPASİTESİ... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. 7.2 ERMENEK BARAJ GÖLÜ TAŞIMA KAPASİTESİ SEÇENEK 2... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ ERMENEK BARAJ GÖLÜ TAŞIMA KAPASİTESİ SEÇENEK 3... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ. 8. BALIKÇILIK TİCARİ AVCILIK YETİŞTİRİCİLİK TARTIŞMA VE SONUÇLAR FİZİKSEL ÖZELLİKLER KİMYASAL ÖZELLİKLER BİYOLOJİK ÖZELLİKLER SU KALİTESİ ÖTROFİKASYON VE TROFİK SINIFLAMA TAŞIMA KAPASİTESİ BALIKÇILIK

14 10. ÖNERİLER ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA EK ÇİZELGELER KALİTE KRİTERLERİ

15 14

16 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1. Araştırma Sahasının Türkiye de ve Doğu Akdeniz Havzasındaki Yeri...24 Şekil 2.2. Ermenek Barajı...25 Şekil 2.3. Ermenek Baraj Gölü...25 Şekil 2.4/3. Nadire Kaynakları Mevkiinden Bir Görünüm...32 Şekil 2.4/5. Nadire Kaynakları Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı...34 Şekil 2.4/7. Göktepe Deresi Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı...35 Şekil 2.4/8. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımlarının Aylara Göre Dağılımı...37 Şekil 2.4/9. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı...37 Şekil 2.4/10. Küçüksu Çayı Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı...39 Şekil 2.4/12. Zeyve Kaynağı Akımlarının Aylara Göre Dağılımı...40 Şekil 2.4/13. Zeyve Çayı Akımlarının Aylara Göre Dağılımı...41 Şekil 3/1. Ermenek Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası...46 Şekil 3/2. Küçüksu Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası...47 Şekil 3/3. Zeyve Kaynağı Baraj Girişi Örnekleme Noktası...48 Şekil 3/4. Ermenek Baraj Çıkışı Örnekleme Noktası...49 Şekil 4.1/1. Başlıca Büyük Baraj Göllerimizin Derinlikleri...58 Şekil 4.1/2. Başlıca Büyük Baraj Göllerimizin Ortalama Derinlikleri...58 Şekil 4.1/3. Ermenek Baraj Gölünde Görünürlük Değerlerinin Ortalama Değişimi...60 Şekil 4.1/4. Ermenek Baraj Gölünde Zamanla Ortalama Görünürlük Değişimi...61 Şekil 4.1/5. 1. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi...61 Şekil 4.1/6. 2. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi...62 Şekil 4.1/7. 3. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi...62 Şekil 4.1/8. Ermenek Baraj Gölünde Berraklık İle İlgili Bir Görünüm...63 Şekil 4.1/9. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi...71 Şekil 4.1/10. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi...72 Şekil 4.1/11. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi...73 Şekil 4.1/9. Ermenek Barajı nda Girişten Çıkışa Doğru ph Değişimi...78 Şekil 4.1/12. Ermenek Baraj Gölü Ağ Çalışmasından Bir Görünüm...83 Şekil 4.1/13. Ermenek Barajı ve Besleyen Kaynaklarda Toplam Sertlik Değişimi...86 Şekil 4.1/14. Akarsu ve Baraj Göllerimizde Toplam Sertlik Değişimi...86 Şekil 4.1/15. Ermenek Barajında Toplam Alkalinite Değişimi...89 Şekil. 4.2/1. Ermenek Barajı 1. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi...94 Şekil. 4.2/2. 1. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi...95 Şekil. 4.2/3. 1. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi...96 Şekil. 4.2/4. Ermenek Barajı 2. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi

17 Şekil. 4.2/5. 2. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi...98 Şekil. 4.2/6. 2. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi...99 Şekil. 4.2/7. Ermenek Barajı 3. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi Şekil. 4.2/8. 3. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi Şekil. 4.2/9. 3. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi Şekil.4.2/4. Ermenek Barajında Anyon Değişimi Şekil.4.2/5. Ermenek Barajında Katyon Değişimi Şekil.4.2/6. Ermenek Barajında Organik Madde Değişimi Şekil.4.2/7. Ermenek Barajında Azot Değişimi Şekil.4.2/8. Ermenek Barajında Çözünmüş İnorganik ve Toplam Fosfor Değişimi Şekil 4.3/2. Ermenek Baraj Gölünde Bölgelere Göre Zamanla Klorofil A Değişimi Şekil 4.3/3. Fitoplankton kompozisyonun bolluk bazında değişimi Şekil 4.3/4. Fitoplankton kompozisyonun biyokütle bazında değişimi Şekil 4.3/6. Ermenek Baraj Gölü Yıllık Zooplankton Kompozisyonu Şekil 4.3/7. Ermenek Baraj Gölünde Zooplankton Kompozisyonu değişimi Şekil 4.3/8. Ermenek Baraj Gölünde Zooplankton Yoğunlukları Değişimi Şekil 4.3/9. Son Yıllarda Yapılan Etüt Sonuçlarına Göre Baraj Göllerinin Trofik Kategorileri ve Zooplankton Yoğunlukları Şekil 4.3/10. Ermenek Baraj Gölü Zoobentos Kompozisyonu Şekil 4.3/11. Ermenek Baraj Gölü Zoobentos Yoğunlukları Şekil 4.3/12. Gökkuşağı Alabalığı Şekil 4.3/13. Aynalı Sazan Şekil 4.3/13. Kırmızı Benekli Alabalık Şekil 4.3/13. Nadire Kaynakları Mevkii Şekil 4.3/13. Ermenek Barajı Zeyve Avlak Sahası Balık Kompozisyonu Şekil 6/1. Trofik Durum İndeksleri Arasındaki Sapmaların Olası Nedenleri Şekil 6/2. Oligotrofik Bir Gölün Genel Görünümü Şekil 6/3. Mesotrofik Gölden Bir Görünüm Şekil 6/4. Ötrofik Göllerden İki Görünüm Şekil 6/5. Hipertrofik Göllerden İki Görünüm Şekil 6/6. Ermenek Baraj Gölünün Genel Görünümü Şekil 8/1. Baraj Göllerinde Ticari Avcılık ve Yetiştiricilik Verileri ( ) Şekil 8/2. Ermenek Baraj Gölü nde Ticari Avcılık ve Yetiştiricilik Kapasitesi

18 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 2.4/1. Ermenek Çayı Baraj Yeri Akım Gözlemleri (hm 3 ) ( ) Çizelge 2.4/2. Nadire Kaynağı Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.4/3. Göktepe Deresi Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.4/4. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.4/5. Küçüksu Çayı Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.4/6. Zeyve Kaynağı Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.4/7. Zeyve Çayı Akımları (hm 3 ) Çizelge 2.6./1. Göksu Nehrinde Yaşayan Balık Türleri Çizelge 3.8/1. Nisan 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Çizelge 3.8/2. Temmuz 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Çizelge 3.8/3. Ekim 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Çizelge 3.8/4. Ocak 2012 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Çizelge 4.1/13. Ermenek Barajı Toplam Alkalinite Değerleri (mg/l CaCO3) Çizelge 4.2/1. Ermenek Baraj Gölünde Çözünmüş Oksijen Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./3. Ermenek Barajında Bikarbonat (CO -- 3 ) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./4. Ermenek Barajında Bikarbonat (HCO3-) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./5. Ermenek Barajında Klorür (Cl-) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./6. Ermenek Barajında Sülfat (SO4--) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/7. Ermenek Barajında Anyon Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları Çizelge 4.2./8. Ermenek Barajında Sodyum Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./9. Ermenek Barajında Potasyum Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./10. Ermenek Barajında Kalsiyum Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2./11. Ermenek Barajında Magnezyum Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/12. Ermenek Barajında Katyon Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları Çizelge 4.2/13. Ermenek Barajında Organik Madde Değerleri (mg/l O2) Çizelge 4.2/14. Ermenek Barajı Amonyum Azotu Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/15. Ermenek Barajı Nitrit Azotu Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/16. Ermenek Barajı Nitrat Azotu Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/17. Ermenek Barajı Toplam İnorganik Azot Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/18. Ermenek Barajında Azot Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları Çizelge 4.2/19. Ermenek Barajı Orto Fosfat Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/20. Ermenek Barajı Çözünmüş İnorganik Fosfor (DIP) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/21. Ermenek Barajı Toplam Fosfor (TP) Değerleri (mg/l) Çizelge 4.2/22. Örnekleme Noktalarında TP Değerleri ve İlgili Parametrelerin Sonuçları Çizelge 4.2/23. Ermenek Baraj Gölü Trofik Seviye Durumu Çizelge 4.2/24. N:P Oranlarına Göre Sınırlayıcı Besin Elementleri (Anonim, 1982) Çizelge 4.3/1. Ermenek Baraj Gölünde Klorofil A Değerleri (µg/l)

19 Çizelge 4.3/2. Ermenek Baraj Gölü nde teşhis edilen fitoplankton türleri ve örneklerde bulunuşları (*) Çizelge 4.3/3. Ermenek Baraj Gölü nde Tespit Edilen Zooplankton Cinsleri Çizelge 4.3/4. Ermenek Baraj Gölü'nde Tespit Edilen Zoobentos Cinsleri Çizelge 4.3/4. Göksu Havzasında Tespit Edilen Balık Türleri Çizelge 4.3/5. Ermenek Baraj Gölünde Tespit Edilen Balık Türleri ve Oranları Çizelge 5.1 Ermenek Barajı Örnekleme Noktalarında Su Kalite Sınıfları Çizelge 6/1. Ermenek Barajında Parametrelere Göre Trofik Seviye Durumu Çizelge 6/2. Carlson TSI Değerlerine Göre Göllerin Trofik Durumu ve Özellikleri Çizelge 7/1. Uzungöl ün Bazı Özellikleri ve Taşıma Kapasitesine İlişkin Değerler (Verep vd., 2003)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 7/2. Kesikköprü Baraj Gölü nün Fosfor Bütçesi ve Taşıma Kapasitesi Parametreleri (Aşır and Pulatsü 2008)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 7/3. Menzelet Rezervuarı Hidrolojik ve Fosfor Bütçe Parametreleri (Büyükcapar and Alp 2006)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 7/4. Almus Baraj Gölü nün Alabalık Kültürü İçin Fosfora Dayalı Taşıma Kapasitesi Bulguları (Buhan vd. 2010)... Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 7/5. Ermenek Baraj Gölü nün Morfometrik, Hidrolojik ve Fosfor Bütçe Parametreleri. Hata! Yer işareti tanımlanmamış. Çizelge 8/1. Barajların Rezervuar Alanı ve Avcılık Verimliliğine Göre Sınıflandırılması Çizelge 14/1. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölgede Secchi Değerleri ve Çevresel Koşullar Çizelge 14/2. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölgede Secchi Değerleri ve Çevresel Koşullar Çizelge 14/3. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölgede Secchi Değerleri ve Çevresel Koşullar Çizelge 14/4. Ermenek Baraj Gölünde Secchi ve Klorofil A Değerleri Çizelge 14/5. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölgede Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( C) Çizelge 14/6. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölgede Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( C) Çizelge 14/7. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölgede Ölçülen Sıcaklık Değerleri ( C) Çizelge 14/8. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge Çözünmüş Oksijen Değerleri ( C) Çizelge 14/9. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge Çözünmüş Oksijen Değerleri ( C) Çizelge 14/10. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge Çözünmüş Oksijen Değerleri ( C) Çizelge 14/11. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge Elektriksel İletkenlik Değerleri (µs/cm) Çizelge 14/12. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge Elektriksel İletkenlik Değerleri (µs/cm) Çizelge 14/13. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge Elektriksel İletkenlik Değerleri (µs/cm) Çizelge 14/14. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge Toplam Çözünmüş Katı Değerleri (mg/l) Çizelge 14/15. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge Toplam Çözünmüş Katı Değerleri (mg/l) Çizelge 14/16. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge Toplam Çözünmüş Katı Değerleri (mg/l) Çizelge 14/17. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge %0 Tuzluluk Değerleri (Salinity ppt) Çizelge 14/18. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge %0 Tuzluluk Değerleri (Salinity ppt) Çizelge 14/19. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge %0 Tuzluluk Değerleri (Salinity ppt) Çizelge 14/20. Ermenek Çayında Yapılan Analiz Sonuçları

20 Çizelge 14/21. Küçüksu Çayında Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/22. Zeyve Kaynağında Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/23. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge Yüzeyde Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/24. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölge Dipte Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/25. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge Yüzeyde Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/26. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölge Dipte Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/27. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge Yüzeyde Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/28. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölge Dipte Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 14/29. Ermenek Barajı Çıkışında Yapılan Analiz Sonuçları Çizelge 15/1. Kıta İçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri* Çizelge 15/2. Ege ve Akdeniz Kıyı ve Geçiş Suları Ötrofikasyon Kriterleri* Çizelge 15/3. Karadeniz ve Marmara Kıyı ve Geçiş Suları Ötrofikasyon Kriterleri* Çizelge 15/4. Göl, Gölet ve Baraj Göllerinde Trofik Sınıflandırma Sistemi Sınır Değerleri* Çizelge 15/5. İçme Suyu Temin Edilen veya Temin Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalite Standartları* Çizelge 15/6. İçme Suyu Standartları Çizelge 15/7. Alabalık Yetiştiriciliği İçin Su Kalite Kriterleri* Çizelge 15/8. Sazan Yetiştiriciliği İçin Su Kalite Kriterleri*

21 20

22 1. GİRİŞ Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünce geliştirilen su kaynaklarından sulama, enerji üretimi, taşkın koruma, içme-kullanma ve sanayi suyu temini amacıyla inşa edilen tesislerin kuruluş amaçları ile uyumlu bir biçimde su ürünlerinin korunması ve geliştirilmesi çalışmaları da yürütülmektedir. Baraj göllerinde su ürünlerinin geliştirilmesi esas itibariyle su kaynağında doğal olarak bulunan veya balıklandırma programları dâhilinde ilave edilen balıkların, rezervuarlara giren besleyici elementler oranında gelişen organizmalarla beslenmeleri ana prensibine dayanmaktadır. Bu şekilde oluşan balık stokları avlanma hakkının kiralanması şeklinde değerlendirilmektedir. Maksimum işletme kotunda 5874 ha yüzey alana sahip olan Ermenek Baraj Gölünde ticari avcılık yoluyla yılda 55 ton balık istihsal edilebileceği anlaşılmaktadır. Son yıllarda geleneksel balıkçılık faaliyetlerine ilave olarak yeni üretim şekilleri de uygulamaya konulmaktadır. Su ürünleri üretimini artırmak ve baraj göllerinin üretim kapasitesini daha iyi değerlendirmek amacıyla; Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğünün mülkiyeti veya tasarrufu altında bulundurduğu rezervuarlarda kafeslerde yapılacak su ürünleri yetiştiriciliğine ilişkin protokol düzenlenmiştir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ile mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü arasında tarihinde düzenlenen protokol 2004 yılında yenilenmiştir. Söz konusu protokol çerçevesinde faaliyete geçen 530 kafes balıkçılığı işletmesinin yıllık üretim kapasitesi tona ulaşmıştır. Bu işletmelerin tarihi itibariyle fiili üretimi ton/yıl olarak gerçekleşmiştir. Baraj göllerinden bir yılda ticari avcılıkla elde edilen balık miktarının toplam ton olduğu göz önüne alınırsa yetiştiricilik yoluyla balık üretiminin önemi daha iyi anlaşılacaktır. Bu kapsamda 2010 yılında Ermenek Baraj Gölünde projeye dayalı ağ kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliği yapılması talebinde bulunulmuştur 1. 1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğünün tarih ve B.12.0.TUG / sayılı yazısı. 21

23 Temeli 2002 yılında atılan Ermenek Barajına 2009 yılı Ağustos ayında su tutulmaya başlanmıştır. Baraj tamamen dolduktan sonra yapılması gereken limnolojik etüt çalışmalarına - yetiştiricilerin yoğun talepleri nedeniyle barajın henüz yarısı dolmuşken 2011 Nisan ayında başlanmıştır. Barajda ekolojik dengenin oluşmasına fırsat verilmediğinden yapılan gözlem, ölçüm ve analizlerden çok sağlıklı ve tutarlı sonuçlar beklenemeyeceği baştan kabul edilmelidir. Yapılan etütlerde öncelikle rezervuarın ağ kafeslerde su ürünleri yetiştiriciliğine uygunluğunun araştırılması, uygunsa yapılan faaliyetin su kalitesini bozmadan yürütülmesi için gerekli şartların, taşıma kapasitesinin belirlenmesi gerekmektedir. Rezervuarda hiçbir zirai ekonomik faaliyette bulunulmasa bile ileriye dönük su kalitesinin korunması ve geliştirilmesi için başlangıç kalitesinin ve ekolojik özelliklerinin bilinmesi gereklidir. Bu amaçlarla başlanan araştırmanın arazi gözlemleri ve örnekleme çalışmaları, 2011 Nisan, Temmuz, Ekim ve 2012 Ocak aylarında mevsimlik düzeyde tamamlanmıştır. Baraj Gölünde; fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler izlenirken, barajın giriş ve çıkış akımlarında fiziksel ve kimyasal parametreler izlenmiştir. Bu raporda; Ermenek Baraj Gölü ile ilgili elde edilen gözlem ve analiz sonuçları ile bu sonuçlar üzerinde, kıta içi su kaynakları kriterleri, ötrofikasyon ve balıkçılık faaliyetleri bakımından yapılan değerlendirmeler yer almaktadır. 22

24 2. ÇALIŞMA ALANININ TANITIMI Ermenek Barajı, Karaman İli, Ermenek İlçe merkezinin 11 km güneydoğusunda, Göksu Nehrinin Ermenek Çayı kolu üzerinde boylamları ile enlemi arasında, Akdeniz bölgesinde yer almaktadır. Ermenek Çayı havzasının en yüksek kotu 2877 m dir. Ermenek baraj yerindeki nehir yatağı kotu ise 500 m olup baraj yerinin yukarısındaki havzanın ortalama kotu 1600 m dir. Ermenek Projesi kapsamında gerçekleştirilen tesisler; Ermenek Barajı, Ermenek Kuvvet Tüneli, Ermenek Hidroelektrik Santrali, Erik Regülatörü, Erik Kuvvet Tüneli ve Erik HES tir. Hidroelektrik santrallerde üretilen elektrik enerjisinin 380 kv luk 2 adet enerji nakil hattıyla Seydişehir ve Akkuyu şalt sahasına ulaştırıarak enterkonnekte sisteme bağlanması planlanmıştır. Ermenek Barajı çok dar bir boğaz olan Görmel Boğaz ında inşa edilmiş olup, baraj arkasındaki göl ile mansaptaki Gezende Baraj rezervuarı arasında yaratılan 361 m düşü, enerji üretimi amacıyla değerlendirilmektedir. Bu düşünün 194 m si inşa edilen kemer baraj ile, ilave 167 m si ise 8064 m uzunluğunda inşa edilen kuvvet tüneli ve eğimli kuvvet şaftı ile sağlanmaktadır. Ermenek Barajı, temel tabanından 210 m yükseklikte, ince beton kemer baraj olarak inşa edilmiştir. Ermenek Barajında tutulan su, Ermenek Kuvvet Tüneli ile Ermenek HES e çevrilmektedir. Erik Regülatörü ile Erik Kuvvet Tüneline çevrilen su ise önce Erik HES te, daha sonra da Ermenek Kuvvet Tüneline aktarılarak Ermenek HES te ikinci defa enerjiye dönüştürülmektedir. Ermenek HES in yeri, barajın 9 km akış aşağısında Çıkrıkçini Mevkii yakınlarında Ermenek Çayı sahilindedir. 150 MW gücünde 2 üniteden oluşan santralde yılda ortalama 1100,82 GWh enerji üretilecektir. Erik Deresinin Ermenek Çayı ile birleştiği noktadan yaklaşık 4 km akış yukarısında kurulan Erik Regülatörü vasıtasıyla, Erik Deresinin suları, 4181 m uzunluğunda iletim tüneli ile 33,72 GWh yıllık enerji üretimine sahip Erik HES e ulaşmaktadır. 23

25 Erik HES ten çıkan su Ermenek Kuvvet Tüneline, tünelin 8. kilometresinde aktarılmakta, burada Ermenek Çayının suları ile birleşen Erik Deresinin suları Ermenek HES te bir daha enerjiye dönüşecek ve yıllık toplam enerji üretimi 1134,54 GWh değerine yükselecektir. Ermenek Barajının akış aşağısında enerji amacıyla inşa edilip 1990 yılında işletmeye açılan Gezende Barajı bulunmaktadır. Şekil 2.1. Araştırma Sahasının Türkiye de ve Doğu Akdeniz Havzasındaki Yeri 24

26 Şekil 2.2. Ermenek Barajı Şekil 2.3. Ermenek Baraj Gölü 25

27 2.1. Baraj Yerinin Jeolojik Yapısı Ermenek Çayı Havzası, Akdeniz kıyısı boyunca batı- doğu doğrultusunda uzanan Toros Dağlarının orta kısmında yer alır. Orta Toroslar ayırtman stratigrafik, yapısal ve metamorfik özellikler gösteren tektono-strafik kaya birimlerinden oluşmuştur. Ermenek Çayı Göksu Nehrinin en önemli koludur ve Göksu Nehri ile Mut İlçesinin batısında birleşir. Ermenek baraj yeri, Erik çevirme bendi, Ermenek ve Erik kuvvet tünelleri ile Ermenek ve Erik santrallerini içeren proje alanı Ermenek Çayının orta kesiminde yer almaktadır. Orta Toroslarda bulunan proje alanı genelde Üst Kretase yaşlı Ermenek Ofiyolitik Melanjından oluşmuştur. Ermenek Ofiyolitik Melanjı çeşitli sedimanter kayaların heterojen blokları ve blokları içeren bir matriksten oluşmuştur. Senozoyik (Tersiyer) e ait sedimanter kayalar, alt Miyosen yaşlı Görmel Formasyonu ile Orta Miyosen yaşlı Ermenek Formasyonudur. Bölgenin önemli bir kesiminde bu formasyonlar yüzeylenirler. Görmel Formasyonu geçirimsiz bir kaya birimidir ve başlıca marn, kil taşı, silttaşı, killi kireçtaşı, kum taşı ve konglomeradan oluşmuştur. Ermenek Formasyonu bölgede bulunan tüm kaya birimlerini örtmektedir İklim Ermenek Çayı, baraj yeri itibariyle 2304 km 2 yağış alanına sahiptir. Bu yağış alanı dağlık bir yapı göstermektedir. Havzanın ortalama kotu 1600 m olup yükselti metre aralığında değişmektedir. Havzanın düşük kotlarında Akdeniz iklimi hüküm sürmektedir. Kışları ılık ve yağışlı, yazları sıcak ve kuraktır. Yukarı yağış alanına doğru yükselti hızla artmakta ve Akdeniz ikliminden karasal iklime geçiş görülmektedir. 26

28 Rüzgârlar Ermenek Meteoroloji İstasyonu ölçümlerine göre belirlenen maksimum rüzgâr hızı 18,9 m/s dir. Yıl boyunca hâkim rüzgâr yönü güney-doğu istikametindedir. Göksu Havzasının bir parçası olan Ermenek bölgesi batıdan siklonik lodos ve vadiden gelen poyraz gibi şiddetli rüzgârlara açıktır. Bu rüzgârların nedeni dağ sıraları ve aralarındaki boşluktur Sıcaklık Ermenek te en soğuk ay ortalama 3,3 C ile Ocak, en sıcak ay ortalama 22,7 C ile Temmuz ayıdır. Kış ayları ortalaması 8,1 C, yaz ayları ortalaması ise 17,2 C dir Yağış Ermenek Barajı havzasının yıllık yağış değeri 600 mm dir. Mevsimsel dağılım incelendiğinde, Aralık Şubat ayları arasında yağışın diğer aylara göre iki kat fazla olduğu görülür. 27

29 2.3. Yapısal Özellikler Yağış Alanı km 2 Yıllık ortalama akım 1 332,6 hm 3 Baraj Gövde dolgu tipi İnce beton kemer Baraj beton hacmi m 3 Gövde yüksekliği (Talvegden) 210,00 m Gövde yüksekliği (Temelden) 218,00 m Kret kotu 700,00 m Baraj Gölü Taşkında maksimum su kotu 699,05 m Maksimum işletme kotu 694,00 m Minimum işletme kotu 660,00 m Maksimum işletme kotunda göl hacmi hm 3 Maksimum işletme kotunda göl alanı ha Minimum işletme kotunda göl hacmi hm 3 Minimum işletme kotunda göl alanı 4405 ha Aktif hacim hm 3 Derivasyon Tüneli Tünel uzunluğu Tünel çapı 934,5 m 6,0 m Dolusavak Tipi Tünel uzunluğu Tünel çapı Dolu savak proje debisi Tünel (2 adet) 426,5 x 447,5 m 6,0 m 2 x 500 m 3 /s Dolu savak kapak tipi ve yeri Radyal kapak, tünel çıkışı Kuvvet Tüneli ve Cebri Boru Kuvvet tüneli uzunluğu m Kuvvet tüneli çapı Cebri boru uzunluğu Cebri boru çapı Kuyruk suyu kotu 5,6 m m 4,7 m 333,00 m 28

30 2.4. Hidroloji Ermenek Barajını besleyen ana su kaynağı Ermenek Çayıdır. Ermenek Çayının baraj yerindeki ortalama akımı, Planlama Raporunu esas alan Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporunda, yılları arasında Görmeli Köprüsündeki gözlemlere göre, 1 332,6 hm 3 /yıl olarak verilmektedir. Söz konusu raporda baraj yerinde en yüksek akımın kar erime ve yağmur nedeniyle nisan mayıs aylarında, en düşük akımın ise aralık ayında görüldüğü ifade edilmektedir. Ancak Çizelge 2.4/1 de verilen Görmeli Köprüsündeki yılları gözlem değerleri incelendiğinde; en yüksek akımların mart nisan aylarında en düşük akımın ise eylül ayında görüldüğü anlaşılmaktadır. Aralık ayının akışın düşük değil de yüksek olduğu aylar arasında yer aldığı görülmektedir. Aylık akım değerlerinde kışları ılık ve yağışlı Akdeniz ikliminin etkisi açık olarak görülmektedir. Aralık ayından sonra ocak ve şubat aylarındaki düşüşlerin yüksek kesimlerdeki kar yağışının akışa geçmemesinden kaynaklandığı anlaşılmaktadır Ermenek Çayı Baraj Yeri Akımları Baraj yeri Görmeli Köprüsündeki Ermenek Çayının yıllık ortalama akımı; yılları gözlemlerinin esas alındığı planlama raporunda 1332,6 hm 3 olarak verilmekte, yılları arasında yapılan son 43 yıllık gözlemlere göre 1393,7 hm 3 olmaktadır. Baraj gölünü besleyecek akarsu ve kaynakların da gözlemlendiği yılları arasında, baraj yeri Görmeli Köprüsündeki Ermenek Çayı ortalama akım ise 1 289,6 hm 3 /yıl değerini vermektedir. Kütle dengesi ve taşıma kapasitesi hesaplarında bu son değer kullanılacaktır. Ermenek Barajı; Gevne Çayı, Göktepe Deresi, Nadire Kaynağı, Küçüksu Çayı, Zeyve Kaynağı ve Zeyve Çayı tarafından beslenmektedir. 29

31 ORT. EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL hm 3 Ermenek Çayı - Baraj Yeri Akımları ( ) , ,24 178, ,79 136,34 116, ,47 86,25 62,05 32,81 23,86 21,86 0 Şekil 2.4/1. Ermenek Çayı Baraj Yeri Akımlarının Aylara Göre Dağılımı hm 3 Ermenek Çayı - Baraj Yeri Akımları ( ) , , , Şekil 2.4/2. Ermenek Çayı Baraj Yeri Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı 30

32 Çizelge 2.4/1. Ermenek Çayı Baraj Yeri Akım Gözlemleri (hm 3 ) ( ) SU YILI EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL YIL.TOP ,70 31,40 124,00 152,00 238,00 352,00 466,00 273,00 98,40 35,20 22,00 19, , ,20 51,90 161,00 419,00 204,00 344,00 432,00 227,00 83,70 29,00 16,00 14, , ,00 51,40 441,00 252,00 79,70 201,00 500,00 335,00 114,00 51,10 31,50 29, , ,90 112,00 171,00 331,00 168,00 405,00 605,00 357,00 99,20 47,10 32,30 29, , ,40 41,50 100,00 50,70 74,80 192,00 340,00 157,00 53,20 36,10 29,80 26, , ,50 51,70 38,50 33,20 84,00 161,00 205,00 104,00 33,60 24,30 20,80 19,20 841, ,70 35,00 121,00 38,70 63,30 266,00 115,00 61,60 32,20 23,90 21,80 22,60 826, ,40 43,90 212,00 179,00 133,00 314,00 559,00 286,00 92,10 43,60 31,40 26, , ,10 85,20 82,10 152,00 101,00 197,00 524,00 238,00 80,20 47,00 35,30 31, , ,40 70,80 252,00 103,00 103,00 222,00 300,00 201,00 80,20 80,10 30,20 29, , ,00 33,60 56,60 200,00 248,00 261,00 364,00 244,00 78,50 40,10 29,60 28, , ,00 57,80 168,00 343,00 201,00 203,00 187,00 121,00 76,40 44,00 35,60 33, , ,60 109,00 172,00 218,00 113,00 311,00 518,00 282,00 91,60 41,80 33,90 30, , ,00 29,60 107,00 169,00 131,00 361,00 459,00 274,00 114,00 55,70 20,20 16, , ,50 31,90 70,60 61,30 76,20 191,00 426,00 222,00 52,90 18,80 12,70 10, , ,80 240,00 243,00 163,00 191,00 263,00 376,00 247,00 56,20 34,60 32,20 26, , ,60 85,50 57,80 171,00 129,00 220,00 301,00 115,00 45,30 29,20 23,90 23, , ,70 262,00 75,70 257,00 137,00 215,00 235,00 93,00 51,30 32,10 26,10 24, , ,60 35,60 81,90 248,00 141,00 155,00 406,00 506,00 197,00 53,50 35,20 30, , ,12 64,45 71,58 57,85 96,68 235,30 474,90 271,00 73,44 41,86 31,67 27, , ,40 208,00 119,00 74,90 75,50 218,00 133,00 54,50 31,80 28,90 27,00 23, , ,20 206,00 284,00 75,20 114,00 196,00 191,00 94,20 39,70 25,70 21,20 22, , ,80 32,20 106,00 40,80 67,30 166,00 82,70 80,20 33,90 22,20 18,50 16,90 689, ,70 30,90 78,90 54,90 53,70 113,00 486,00 209,00 63,40 31,80 23,20 20, , ,80 51,80 69,60 73,20 65,40 149,00 447,00 206,00 55,80 28,90 22,20 19, , ,70 39,10 64,90 112,00 103,00 205,00 204,00 81,90 31,10 21,50 17,80 15,60 914, ,40 188,00 127,00 224,00 97,80 224,00 234,00 144,00 49,70 28,80 21,10 18, , ,60 249,00 75,80 80,20 129,00 236,00 288,00 175,00 43,50 26,10 21,90 22, , ,70 41,70 138,00 84,90 69,40 65,30 220,00 135,00 36,50 22,20 18,20 17,20 887, ,30 86,40 273,00 76,40 85,50 121,00 263,00 103,00 37,30 23,30 19,10 18, , ,90 71,70 287,00 117,00 197,00 201,00 337,00 163,00 51,50 27,00 20,30 18, , ,80 22,70 45,80 43,2 65,0 118,0 535,0 155,0 41,4 24,4 18,9 17,4 1107, ,20 30,80 49,30 55,10 80,60 181,00 90,40 71,70 27,20 19,30 16,40 16,80 668, ,00 268,00 508,00 237,00 153,00 272,00 447,00 200,00 80,10 36,30 24,70 23, , ,80 61,10 70,40 151,00 125,00 125,00 399,00 124,00 51,00 27,30 21,10 20, , ,70 27,60 204,00 146,00 135,00 501,00 264,00 129,00 48,80 28,80 23,40 20, , ,40 65,10 49,60 70,80 114,00 217,00 142,00 66,90 30,90 22,00 18,40 18,30 838, ,10 45,10 58,10 55,50 98,50 183,00 277,00 95,40 38,60 22,80 17,00 14,20 927, ,30 129,00 32,30 29,10 47,20 190,00 88,40 50,20 24,30 19,40 16,90 14,80 668, ORTALAMA 35,90 86,63 139,68 138,46 117,66 224,37 331,32 178,27 62,05 33,22 24,09 22, ,66 31

33 Ermenek Çayı (Yeşilköy) Akımları Yeşilköy AGİ akımları, akış yukarısında adı Gevne Çayı olan Ermenek Çayı ile Göktepe Deresi ve Nadire Kaynakları akımlarını kapsamaktadır. Göktepe Deresinin yıllık ortalama 122 hm 3, Nadire Kaynaklarının da 50 hm 3 akımı bulunmaktadır. Kalite gözlemleri için su örnekleri, söz konusu suların karıştığı Yeşilköy AGİ noktasından alınmıştır. Bu nedenle Göktepe Deresi ve Nadire Kaynaklarının suları Ermenek Çayı ile birlikte değerlendirilecektir. Baraj dolduğu zaman Nadire Kaynakları baraj gölü içinde kalacaktır. Böylece bu kaynakların ürünü olan doğa güzellikleri de mazide kalmış olacaktır (Şekil 2.4/3). Ancak üzülmeye gerek yoktur. Kaybolan güzelliklerin yerine milli ekonomiye çok büyük katkısı beklenen yeni güzellikler ortaya çıkmaktadır: Ermenek Barajı ve Baraj Gölü. Yeter ki bu güzellikleri amacına uygun olarak uzun yıllar işletebilelim. İlerideki bölümlerde görüleceği üzere DSİ su ürünleri birimi olarak bu konuda azami dikkat ve gayret gösterilmektedir. Şekil 2.4/3. Nadire Kaynakları Mevkiinden Bir Görünüm 32

34 EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL Çizelge 2.4/2. Nadire Kaynağı Akımları (hm 3 ) EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRANTEMMUZAĞUSTOS EYLÜL TOPLAM ,58 3,42 3,32 3,45 3,37 5,65 5,08 3,81 3,33 3,33 3,18 3,48 45, ,19 3,05 3,03 3,00 3,16 5,42 6,14 4,28 3,47 3,36 3,54 3,52 45, ,66 3,87 3,76 4,31 3,83 4,37 4,11 3,92 4,11 4,08 3,17 3,31 46, ,38 7,22 8,24 5,02 5,58 7,20 4,46 3,87 3,48 3,41 3,51 3,59 60, ,32 4,82 4,73 4,31 4,13 4,84 4,92 5,27 4,69 4,25 4,13 3,87 54,29 ORT. 4,03 4,48 4,62 4,02 4,01 5,49 4,94 4,23 3,82 3,69 3,51 3,55 50,37 Akım gözlemlerinin yapıldığı yılları ölçümlerine göre Nadire Kaynaklarının yıl boyunca ve yıllara göre düzenli akımlara sahip olduğu görülmektedir (Çizelge 2.4/2., Şekil 2.4/4., Şekil 2.4/5). hm3 Nadire Kaynağı Aylık Akım Dağılımı ( ) ,03 4,48 4,62 4,02 4,01 5,49 4,94 4,23 3,82 3,69 3,51 3, Şekil 2.4/4. Nadire Kaynakları Akımlarının Aylara Göre Dağılımı 33

35 ORT. hm 3 Nadire Kaynağı Akımları ( ) ,00 45,15 46,48 60,94 54,29 50, Şekil 2.4/5. Nadire Kaynakları Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı Çizelge 2.4/3. Göktepe Deresi Akımları (hm 3 ) YIL EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRANTEMMUZAĞUSTOSEYLÜL TOPLAM ,37 16,45 24,75 8,74 15,68 33,58 26,82 6,89 1,28 1,07 1,01 0,92 140, ,41 2,06 15,15 3,73 7,30 19,21 8,33 8,00 2,52 1,07 0,97 0,95 70, ,41 1,85 5,68 3,43 4,69 14,98 61,02 21,67 5,51 1,86 1,24 0,88 124, ,25 3,40 5,94 6,28 5,58 16,01 50,55 20,06 3,48 1,73 1,07 0,82 116, ,40 14,59 4,63 5,31 12,61 24,33 24,48 11,34 3,22 1,51 0,94 0,92 107, ,82 2,76 14,14 6,74 5,06 5,84 27,09 12,07 2,38 0,99 0,93 1,42 82, ,25 6,50 24,99 7,32 9,18 14,87 33,45 8,87 2,44 1,03 0,68 1,13 114, ,38 3,69 19,07 10,60 16,89 25,48 41,63 14,52 3,15 1,12 0,86 1,03 140, ,23 1,53 2,55 2,70 4,31 13,75 62,82 16,14 2,63 1,25 0,86 0,91 111, ,80 1,86 3,14 4,12 6,28 30,50 9,71 4,13 1,01 0,59 0,46 0,57 64, ,90 17,16 55,33 24,14 17,43 38,41 62,70 24,84 4,70 2,05 1,45 1,56 250, ,01 3,21 4,32 11,68 8,88 15,30 53,52 9,27 2,64 1,32 1,09 1,04 115, ,46 1,75 12,28 12,45 13,23 64,87 32,12 9,42 2,06 1,01 0,87 0,79 152,02 ORT. 1,90 5,91 14,77 8,25 9,78 24,40 38,02 12,86 2,85 1,28 0,96 1,00 122,25 34

36 ORT. EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL hm 3 Göktepe Deresi Akımları ( ) , ,40 14,77 12,86 9,78 8,25 5,91 1,90 2,85 1,28 0,96 1,00 Şekil 2.4/6. Göktepe Deresi Akımlarının Aylara Göre Dağılımı hm 3 Göktepe Deresi Akımları ( ) , ,08 140,19 124,65 116,47 114,94 107,03 111,27 82,32 70,60 64,06 115,03 152,02 122,25 0 Şekil 2.4/7. Göktepe Deresi Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı 35

37 Akım gözlemlerinin yapıldığı yılları ölçümlerine göre Göktepe Deresinin yıl içindeki akımlarının düzensiz olduğu, en yüksek akımın 38,02 hm 3 ile nisan ayında, en düşük akımın ise 0,96 hm 3 ile ağustos ayında olduğu görülmektedir (Çizelge 2.4/3., Şekil 2.4/6). Yıllık akımların da zamanla önemli oranda değiştiği, en düşük akımın 64,06 hm 3 ile 2001 yılında, en yüksek akımın ise 250,59 hm 3 ile 2002 yılında olduğu görülmektedir (Şekil 2.4/7). Çizelge 2.4/4. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımları (hm 3 ) EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRANTEMMUZAGUSTOS EYLÜL YIL TOP ,8 142,0 68,9 67,2 90,7 174,0 241,0 158,0 35,5 19,5 15,9 15,1 1043, ,0 29,0 117,0 64,6 59,1 50,1 192,0 129,0 31,8 16,2 15,0 14,6 747, ,7 74,3 220,0 56,0 61,5 97,2 226,0 87,9 28,6 18,6 15,2 13,0 953, ,9 56,2 202,0 83,3 154,0 166,0 300,0 157,0 49,1 20,7 16,8 15,0 1238, ,8 14,3 38,2 35,5 57,9 115,0 428,0 145,0 35,4 19,3 15,4 13,4 932, ,6 20,0 32,7 33,3 63,6 166,0 83,0 63,7 19,3 13,9 12,0 12,0 538, ,5 175,0 370,0 175,0 117,0 230,0 360,0 189,0 74,9 33,9 19,1 15,9 1771, ,8 46,0 56,5 127,0 102,0 101,0 315,0 112,0 40,9 21,5 16,6 14,3 970, ,1 21,3 145,0 120,0 109,0 360,0 245,0 122,0 39,9 18,7 16,3 14,6 1226,9 ORT 21,7 64,2 138,9 84,7 90,5 162,1 265,6 129,3 39,5 20,3 15,8 14,2 1046,8 Göktepe Deresinin 122,25 hm 3 yıllık akımını ve Nadire Kaynaklarının 50,37 hm 3 yıllık akımını aldıktan sonra Yeşilköy gözlem istasyonunda ortalama 1046,8 hm 3 yıllık akıma sahip olan Ermenek Çayı, Ermenek Barajını besleyen ana kaynak rolündedir. 36

38 ORT Şekil 2.4/8. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımlarının Aylara Göre Dağılımı hm 3 Ermenek Çayı- Yeşilköy Akımları ( ) ,0 1226,9 1043,6 953,0 932,2 970,6 747, , ,3 1046,8 Şekil 2.4/9. Ermenek Çayı-Yeşilköy Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı 37

39 Küçüksu Çayı Akımları Ermenek Barajını kuzeyden besleyen Küçüksu Çayı yılları arasında yapılan gözlemlere göre ortalama 99,91 hm 3 yıllık akıma sahiptir. Küçüksu Çayının nispeten düzenli akımlara sahip olmakla birlikte, yıllık akımın 2001 yılında 41,70 değerine düştüğü, 2002 yılında ise 156,52 hm 3 değerine yükseldiği görülmektedir (Çizelge 2.4/5., Şekil 2.4/10). Gözlem yapılan dönemdeki aylık akımlar, yazları kurak ve sıcak, kışları ılık ve yağışlı Akdeniz ikliminin özelliklerini yansıtmaktadır. Kasım-aralık aylarında artmaya başlayan akımların mart-nisan aylarında kar erimesiyle birlikte en yüksek düzeye çıktığı görülmektedir (Şekil 2.4/11). Çizelge 2.4/5. Küçüksu Çayı Akımları (hm 3 ) EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRANTEMMUZAGUSTOS EYLÜL TOPLAM ,56 5,23 15,70 10,10 11,20 14,00 23,00 9,45 3,35 2,10 1,94 1,69 100, ,76 3,25 10,70 8,47 13,50 20,80 22,70 6,21 3,54 1,42 1,45 1,48 95, ,77 2,34 3,25 3,32 4,43 7,59 34,80 12,10 3,59 1,84 1,27 1,21 77, ,12 3,08 3,01 4,22 4,90 13,30 4,81 2,44 1,46 1,14 0,66 0,56 41, ,73 5,70 23,00 18,60 18,60 33,60 36,40 11,30 4,42 2,03 0,96 1,18 156, ,69 3,56 4,21 8,41 9,03 14,50 30,40 6,66 3,02 1,04 0,65 0,68 84, ,42 3,14 6,35 12,40 16,00 56,00 30,20 10,80 3,69 1,71 0,68 0,80 143,19 ORT 1,86 3,76 9,46 9,36 11,09 22,83 26,04 8,42 3,30 1,61 1,09 1,09 99,91 38

40 ORT hm 3 Küçüksu Çayı Akımları ( ) ,52 143,19 100,32 95,28 84,85 77, , ,91 Şekil 2.4/10. Küçüksu Çayı Akımlarının Yıllara Göre Dağılımı Şekil 2.4/11. Küçüksu Çayı Akımlarının Aylara Göre Dağılımı 39

41 Zeyve Çayı Akımları Yıllık ortalama 87,08 hm 3 akımı olan Zeyve Çayını esas itibariyle yıllık akımı 73 hm 3 olan Zeyve Kaynakları beslemektedir. Zeyve Çayı akımlarının ölçüldüğü Çavuşköy, limnolojik etütlere başlandığı Nisan 2011 tarihinde baraj gölü içinde kalmış olduğundan su örnekleri Zeyve Kaynaklarından alınmıştır. Çizelge 2.4/6. Zeyve Kaynağı Akımları (hm 3 ) EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRANTEMMUZ AGUSTOS EYLÜL TOPLAM ,01 3,91 4,76 6,09 6,27 7,41 8,47 7,00 4,50 3,69 3,41 3,60 63, ,69 4,52 8,26 9,14 8,12 11,65 11,26 8,01 5,15 4,38 3,94 3,66 81, ,70 4,04 8,38 10,22 9,37 12,02 12,84 10,04 6,03 4,98 4,70 5,11 91, ,99 4,23 5,59 6,36 5,80 8,66 9,44 8,47 6,83 5,45 5,34 4,81 75, ,37 4,96 4,48 5,42 6,38 9,59 7,54 5,23 4,85 4,18 3,86 3,79 65, ,75 3,44 3,14 3,78 6,17 11,02 11,41 7,12 5,16 4,42 3,72 3,37 66, ,36 5,06 4,79 4,43 3,85 5,59 5,75 4,56 3,80 3,36 3,46 3,24 51, ,22 3,99 7,04 5,65 4,95 7,65 5,81 3,66 3,07 2,82 2,47 2,25 52, ,14 3,38 4,28 10,91 15,22 20,09 21,16 14,87 6,98 4,38 3,87 3,49 111,77 ORT 3,91 4,17 5,63 6,89 7,35 10,41 10,41 7,66 5,15 4,18 3,86 3,70 73,33 Şekil 2.4/12. Zeyve Kaynağı Akımlarının Aylara Göre Dağılımı 40

42 Çizelge 2.4/7. Zeyve Çayı Akımları (hm 3 ) EKİM KASIM ARALIK OCAK ŞUBAT MART NİSAN MAYIS HAZİRAN TEMMUZAGUSTOS EYLÜL TOPLAM ,16 4,04 5,75 7,54 6,82 7,35 8,70 6,85 3,84 3,30 3,42 3,75 65, ,47 5,42 8,95 9,53 8,08 11,81 11,94 7,11 4,01 3,48 3,24 3,55 81, ,08 4,98 9,56 11,59 16,23 18,45 15,19 10,09 5,89 4,72 4,12 4,35 109, ,06 5,32 5,99 6,99 7,74 10,55 17,95 13,54 5,58 4,93 4,34 3,98 91,97 ORT. 4,44 4,94 7,56 8,91 9,72 12,04 13,45 9,40 4,83 4,11 3,78 3,91 87,08 Şekil 2.4/13. Zeyve Çayı Akımlarının Aylara Göre Dağılımı 41

43 2.5. Hidrolik Bekleme Süresi Literatürde alıkoyma süresi (water retention time), oturma süresi (water residence time), doldurma süresi (water replenishment time), yenileme süresi (water replacement time) veya dinlenme süresi (water refreshment time) olarak geçen deyimlerin hepsi barajın dolma veya boşalma süresini ifade etmektedir. Bu ifadelerin hepsinin yerine kullanılan hidrolik bekleme süresi, Baraj Gölünün ortalama hacminin, ortalama çıkış akımına bölümüyle elde edilmektedir. Çıkış akımının ortalama göl yüzey alanına bölümüne de hidrolik yük denilmektedir. T w T w = V / Q ç (1) q s = Qç/A (2) : Hidrolik bekleme süresi yıl V : Ortalama göl hacmi hm 3 Q ç : Ortalama çıkış akımı hm 3 / yıl q s : Hidrolik yük m/yıl A : Göl yüzey alanı Hidrolik bekleme süresi, su kalitesi ve ötrofikasyon değerlendirmeleri bakımından çok önemlidir. Bekleme süresi ne kadar kısa ise giren su, gölü o kadar çabuk terk ediyor demektir. Bekleme süresi uzadıkça, çözünmüş maddelerin fizikokimyasal olaylarla çökelmesi, su canlıları tarafından kullanılan mineral ve besin elementlerinin tüketimi de artacaktır. Besin elementlerinin tüketimi oranında üretkenlik yükselecek ve çeşitli kullanımlar için su kalitesi düşecektir. Aşırı üretkenlik sonucu alg patlamalarının meydana gelmesine, çeşitli kullanımlar için su kalitesinin düşmesine ve arzu edilmeyen çevre koşullarının oluşmasına ötrofikasyon denilmektedir. Ermenek Barajı henüz dolmadığından işletme verileri yoktur. Buharlaşma kayıpları göz ardı edilerek baraj yerinde ölçülen akımlar da çıkış akımı olarak kabul edildiğinde; Ermenek Baraj Gölünün hidrolik bekleme süresi: T w = V / Q ç = 4582,0 hm 3 / 1289,6 hm 3 / yıl= 3,55 yıl 42

44 Hidrolik bekleme süresi önceki çalışmalarda; Kızılırmak üzerindeki Yamula Barajında 1,20 yıl, Hirfanlı Barajında 2,60 yıl ve Kesikköprü barajında ise 0,05 yıl olarak bulunmuştur. Ermenek Barajının sürdürülebilir işletilmesinde; sularının 3,55 yıl gibi uzun bir sürede yenilendiği göz önüne alınmalıdır Önceki Çalışmalar Ermenek Barajı ve Hidroelektrik Santralı ÇED Raporu (1999) Raporda; çevrede yetişen ve ekonomik değeri olan balık türleri aşağıda verilmektedir: - Salmo trutta macrostigma Dere alası - Cyprinus carpio Sazan - Silurus glanis Yayın - Leuciscus (Squalus) cephalus Tatlısu kefali Yetiştiricilik konusunda ise aşağıdaki bilgiler verilmiştir: Ermenek-Karaman Yaylapazarı Köyü, Zeyve Pazarı içindeki arazi üzerinde Zeyve Alabalık İşletmeleri kurulmuştur. Mülkiyeti Yaylapazarı köy tüzel kişiliğine ait olan 1500 m 2 arazi yap-işlet-devret modeli ile 25 yıllığına kiralanmıştır yılında deneme üretimine geçen tesisin kapasitesi asgari 60 ton/yıl dır. Gökdere, Küçüksu ve Zeyve Çayını alarak Ermenek Barajını besleyen Ermenek Çayı; Baraj çıkışında Erik Deresini alıp Gezende Barajını geçtikten sonra Mut ilçesi yakınlarında Göksu Nehri ile birleşmektedir. Doç. Dr. Mustafa Kuru tarafından hazırlanan Türkiye Faunası Tatlısu Balıkları adlı kaynaktan alındığı ifade edilerek Ermenek Barajı ve Hidroelektrik Santralı ÇED Raporunda yer alan Göksu Nehri balık türleri Çizelge 2.6/1 de derlenmiştir. 43

45 Çizelge 2.6./1. Göksu Nehrinde Yaşayan Balık Türleri Latince Adı İngilizce Adı Türkçe Adı *Alburnus orantis İnci balığı *Anguilla anguilla Eel fish Yılan balığı *Salmo trutta macrostigma Trout Dere alası *Cyprinus carpio Carp Sazan balığı *Vimba vimba tenella Acanthorutilus anatolicus Tahta balığı Yağ balığı Pararhodeus kervileri *Chondrostoma nasus Kababurun *Leuciscus cephalus Chub Tatlısu kefali L. borystenicus Tatlısu kefali L. lepidus Akbalık *Barbus capito pektoralis Barbel fish Bıyıklı balı *B. plebejus escherichi Barbel fish Bıyıklı balı Capoeta capoeta angorae Karabalık Cobitis taenia Spined loach Taşyiyen balığı Nemacheilus angorae Ankara ston loach Çöpçü balığı *Silurus glanis Wels Yayın balığı Aphanius chantrei fontinalis Dişlisazapçık balıkları A. sophiae mentoides Dişlisazapçık balıkları *Mugil cephalus Mullet Deniz kefali *M. ramade Mullet Deniz kefali *Stizostedion lucioperca Pike perch Aklevrek (Sudak) Blennius fluviatilis Horozbina balığı *Proje alanında varlığı tespit edilen türler Kaynak: Feasibility Study on Ermenek Hydroelectric Power Development Project JICA, Aralık

46 3. YÖNTEM VE GEREÇLER 3.1. Örnekleme Noktalarının Seçilmesi Göl araştırmalarında, örnekleme noktalarında çeşitli derinliklerden örnekler alma zorunluluğu, alınacak ve analiz edilecek örnek sayısını çok artırdığından örnekleme noktalarının yerinin ve sayısının saptanmasına büyük özen göstermek gerekmektedir. Örnekleme noktalarının seçiminde, evsel ve endüstriyel yerleşimler ve bunların atık boşaltım yerleri, göle karışan akarsular, örnekleme noktasına ulaşılabilirlik, alınan örneğin o noktadaki su niteliğini tanıtır olması gibi etkenler göz önüne alınmaktadır. Örnekleme noktalarının gereksiz artırılması, alınan örnek sayısını daha çok artıracağından analizleri gerçekleştirecek, analiz sonuçlarını değerlendirecek insan gücü, laboratuvar, araç - gereç ve maddi imkânlar dikkate alınarak amaca ulaşmak için mümkün olan en az sayıda örnekleme noktasında çalışılmıştır. Ermenek Barajı Ermenek Çayı, Küçüksu Çayı ve Zeyve Çayı tarafından beslenmektedir. Giriş suyu kalitesini belirlemek için bu akarsuların baraj girişi öncesinde birer örnekleme noktası belirlenmiştir (Şekil 3/1-4). Barajda dolma işlemi tamamlanmadığından su çıkışı yoktur. Ancak baraj çıkışında 50 L/s debideki sızıntı sulardan örnekleme yapılmıştır. Meteorolojik verilerin toplanması, mahallindeki ölçümlerin yapılması, fiziksel, kimyasal ve biyolojik özelliklerin tespiti amacıyla, üç adet göl içi örnekleme bölgesi yeterli görülmüştür. Göl içindeki örneklemeler sabit noktalarda değil, her keresinde örnekleme bölgelerinin bir sahilden diğerine farklı noktalarında yapılmıştır (Şekil 3/5). 45

47 Şekil 3/1. Ermenek Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası 3.2. Örnekleme Periyodu Büyük kapasiteli göllerde ortalama koşulların belirlenmesi için seçilen istasyon ve derinliklerden ayda bir, bazı parametreler için de üç ayda bir örnek alınması yeterli görülmektedir. En azından kış, ilkbahar, yaz ve sonbaharda birer örnekleme yeterli görülmekle birlikte tabakalaşma döneminde her ay örnekleme yapılması tavsiye edilmektedir. Oligotrofik göllerde seyrek örneklemeler ortalama değerlerin hesaplanması için yeterli olabilir fakat bu durum besleyici yüklerinde mevsimlik değişimler olan ötrofik göllerde geçerli değildir. İmkânlar değerlendirilerek Ermenek Barajı örnekleme periyodu mevsimlik olarak planlanmıştır. Her mevsimin en iyi temsil edilmesi için mevsimin ortasındaki aylar seçilmiştir. Nisan 2011 de başlanan örneklemeler, Temmuz 2011, Ekim 2011 ve Ocak 2012 de tamamlanmıştır. 46

48 Şekil 3/2. Küçüksu Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası 3.3. Arazi Gözlemleri Göldeki istasyonlarda örnekleme yapılırken hava durumu, hava sıcaklığı ve su rengi kaydedilmiş, ışık geçirgenliği, su sıcaklığı, çözünmüş oksijen ve elektriksel iletkenlik değerleri mahallinde ölçülmüştür. Hava sıcaklığı : Civalı termometre ile Işık geçirgenliği : 20 cm çaplı Secchi disk ile ölçülmüş, Su rengi olarak : Gölün görünen rengi kaydedilmiştir. Su sıcaklığı, Çözünmüş oksijen ve Elektriksel iletkenlik ölçümünde : YSI Pro- Plus Oksijenmetre kullanılmıştır. 47

49 Sıcaklık tabakalaşmasının tespit edilmesi ve derinliğe göre oksijen değişiminin incelenmesi için ölçümler; m derinliklerde yapılmıştır. Şekil 3/3. Zeyve Kaynağı Baraj Girişi Örnekleme Noktası 48

50 Şekil 3/4. Ermenek Baraj Çıkışı Örnekleme Noktası 49

51 3.4. Su Örneklerinin Alınması ve Analizleri Tabakalaşma döneminde, termoklin tabakasının üst kısmı ile alt kısmından ve hipolimniyon kuşağının dip kısmından örnek almak çok önemlidir. Dip kısımdaki örneklemenin göl tabanına çok yakın olması özellikle önemlidir. Dip koşullarının belirlenmesi için örnekleme bölgesinin en derin yeri seçilmelidir. Bu amaçla yüzeysel su örnekleri su yüzeyinin hemen altından plastik örnekleme kapları daldırılarak alınmıştır. Sıcaklık, çözünmüş oksijen ve elektriksel iletkenlik değerleri 30 m derinliğe kadar ölçülerek su kalitesi izlendiğinden ayrıca orta derinlik su örneği alınmamıştır. Dip örnekleri ise örnekleme kabının dibe çarparak zarar görmemesi veya dip çamurunun suya karışmaması için dipten 2 3 m yükseklikten Ruttner örnekleme kabıyla alınmıştır. Ancak çoğu örneklemede el vincinin halatı kısa kaldığından dip örneklemesi 95 m derinlikten yapılmıştır. Alınan örneklerin en kısa sürede analiz edilmesi esastır. Alındığı gün laboratuvara ulaştırılamayan su örneklerinin yapılacak analize göre standart yöntemlerle korunması, sıcak havalarda güneş ışığına ve aşırı ısınmaya maruz kalmaması, kış aylarında donmaması için gerekli önlemler alınmıştır. Ermenek Baraj Gölünden alınan su örnekleri analizleri yapılmak üzere, aradaki uzaklık nedeniyle ancak ertesi gün DSİ 4. Bölge Müdürlüğü İzleme ve Kalite Kontrol Şube Müdürlüğüne iletilebilmiştir. Baraj gölünün su ürünleri yetiştiriciliği taşıma kapasitesinin belirlenmesine yönelik toplam fosfor analizi için; Nisan 2011 ve Temmuz 2011 aylarında örnekleme noktalarından ayrıca su numuneleri alınmış, buz kutularında muhafaza edilerek A.Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümüne ulaştırılmıştır. Toplam fosfor analizleri Su Ürünleri Mühendisliği Bölümünde Prof. Dr. Serap Pulatsü tarafından yapılmıştır. 50

52 Şekil 3/5. Ermenek Baraj Gölü Örnekleme Planı EG KG ZG : Ermenek Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası : Küçüksu Çayı Baraj Girişi Örnekleme Noktası : Zeyve Kaynağı Baraj Girişi Örnekleme Noktası 1. : Baraj Gölü 1. Örnekleme Bölgesi 2. : Baraj Gölü 2. Örnekleme Bölgesi 3. : Baraj Gölü 3. Örnekleme Bölgesi Ç : Baraj Çıkışı Örnekleme Noktası 51

53 3.5. Klorofil A Örneklerinin Alınması ve Analizleri Klorofil-a örnekleri her örnekleme bölgesinde orta, sağ ve sol sahil olmak üzere 5 m uzunluğunda bir hortum ile alınarak 1 litrelik plastik şişelere konulmuştur. Sağ ve sol sahil örnekleri alınırken dip derinliğin 5 metreden fazla olmasına dikkat edilmiştir. Alınan örnekler aynı gün, konaklama merkezinde (Misafirhane) oluşturulan geçici laboratuvara ulaştırılmış ve derhal analizleri yapılmıştır. Analizlerde etanol metodu uygulanmıştır. Etanol Yöntemi 500 ml örnek GF/C Whatman filtre kâğıdından süzülmüş ve süzme işleminde kullanılan filtre kağıdı rulo yapılarak kapaklı santrifüj tüpüne konulmuştur. Tüm numuneler için aynı işlem yapılarak her birinin üzerine 10 ml etanol ilave edilmiştir. Santrifüj tüplerinin kapağı kapatılarak alüminyum folyoya sarılmış ve bir gece buzdolabında bekletilmiştir. Ertesi gün 4500 devir/dakika hızda en az 10 dakika santrifüj edilmiştir. Spektrofotometrede etanole karşı 663 ve 750 milimikron dalga boylarında absorbans ölçümleri yapılmıştır. 750 milimikron dalga boyundaki absorbans değeri 0.02 den az değilse tekrar santrifüj edilmiştir. Klorofil a konsantrasyonu aşağıdaki eşitlikten μg/l (= mg/m 3 ) olarak hesaplanmıştır. [ Klorofil-a ] = 11 x (Abs Abs 750 ) x v / d x V v V d : Tüplere konulan etil alkol hacmi (10 ml) : Süzülen örnek hacmi (Litre) : Ölçüm yapılan tüpün iç çapı (=ışık yolu) (cm) 52

54 3.6. Plankton Örneklerinin Alınması ve Analizleri Her örnekleme bölgesinde fotik zon (ışıklı kuşak) yüzeyden 5 m derinliğe kadar ve afotik zon (ışıksız kuşak) dipten 2 3 m yükseklik ile yüzeyden 5 m derinliğe kadar olan bölümden olmak üzere 8,5 cm çapında ve göz açıklığı 55 mikron olan kapaklı plankton kepçesiyle iki plankton örneği alınmıştır. Işıksız kuşak örneklerinin çoğunda dip derinlik el vincinin halat uzunluğu ile sınırlı kalmıştır. 250 cc lik plastik şişelere konulan örnekler % 4 lük formaldehit ile fikse edilmiştir. Laboratuvarda Imhoff konilerinde 48 saat çöktürülen örneklerin çökelti hacimleri ölçülmüştür. Zooplankton örnekleri Dussart (1966), Belcher ve Swale (1976), Needham ve Needham (1978), Anonim (1975) a göre teşhis edilmişlerdir. Örnekler organizma yoğunluğuna göre gerektiği kadar seyreltilmiş ve sağlanan homojen örnekten Hensen pistonlu pipeti ile 1 ml alınarak inverted mikroskopta sayılmıştır. 1 ml örnekteki plankton sayısının belirlenmesinden sonra 1 m 3 göl suyundaki zooplankton sayısı aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır: N = V n / π r 2 h N : 1 m 3 göl suyundaki plankton sayısı V : Plankton yoğunluğuna göre seyreltilmiş örnek hacmi ( ml ) n : 1 ml örnekteki plankton sayısı (Adet) r : Kepçe ağzının yarıçapı ( m ) h : Süzme derinliği ( m ) Fitoplankton analizleri için klorofil a tayininde kullanılan örneğin artan kısmı 1/100 oranında Lugol çözeltisiyle korumaya alınmış ve A. Ü. Su Ürünleri Mühendisliği Bölümüne iletilmiştir. Fitoplankton analizleri Prof. Dr. Nilsun Demir tarafından yapılmıştır. 53

55 3.7. Benthos Örneklerinin Alınması ve Analizleri Göl dibinde yaşayan canlı örneklerinin alınmasında tarama alanı 225 cm 2 olan Eckman örnekleme kabı kullanılmıştır. Her örnekleme bölgesinde orta, sağ ve sol sahil olmak üzere üç örnek alınması düşünülmüş ancak vinç halatı kısa geldiği için orta kısımdan dip örneklemesi yapılamamıştır. Alınan dip çamurları göz açıklığı 500 mikron olan elekte yıkanmış, elekte kalan canlı materyal 250 ml lik plastik şişelere konularak % 4 lük formaldehit ile fikse edilmiştir. Binoküler stereomikroskopta incelenen zoobentik organizmaların cins tayinleri yapılmış, m 2 deki fert sayıları aşağıdaki eşitliklerden hesaplanmıştır. Bu hesaplamalar her örnek için ayrı ayrı yapılmış, aritmetik ortalama ile istasyon ortalaması bulunmuştur. N = n / A ΣN = ( n 1 + n 2 + n ) / A N : m 2 göl alanındaki toplam fert sayısı n : Belli bir cinsin örnekte bulunan sayısı A : Örnekleme kabının taradığı alan (m 2 ) ΣN :1 m 2 göl alanındaki toplam fert sayısı n 1 + n 2 + n : Örnekte belirlenen tüm cinslerin sayıları 54

56 3.8. Balık Örneklerinin Alınması Rezervuarda bulunan balık cinslerinin tespiti için gölün çeşitli avlak sahalarında örnekleme çalışmaları yapılmıştır. Çizelge 3.8/1. Nisan 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Ağ Cinsi Miktarı Ağ Gözü açıklığı Parça Uzunluğu Uzatma ağ 100 m 30x30 mm Uzatma ağ 100 m 40x40 mm Uzatma ağ 100 m 60x60 mm Uzatma ağ 200 m 70x70 mm Uzatma takım ağ 100 m 17x17 mm 10 m 21x21 mm 25x25 mm 30x30 mm 40x40 mm 50x50 mm 60x60 mm 10 m 10 m 10 m 20 m 20 m 20 m Çizelge 3.8/2. Temmuz 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Ağ Cinsi Miktarı Ağ Gözü açıklığı Parça Uzunluğu Uzatma ağ 100 m 40x40 mm Uzatma ağ 100 m 50x50 mm Uzatma ağ 100 m 60x60 mm Uzatma ağ 200 m 70x70 mm 55

57 Çizelge 3.8/3. Ekim 2011 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Ağ Cinsi Miktarı Ağ Gözü açıklığı Parça Uzunluğu Uzatma ağ 100 m 50x50 mm Uzatma ağ 100 m 60x60 mm Uzatma ağ 200 m 70x70 mm Çizelge 3.8/4. Ocak 2012 Çalışmasında Kullanılan Ağlar Ağ Cinsi Miktarı Ağ Gözü açıklığı Parça Uzunluğu Uzatma ağ 300 m 70x70 mm Avlanan balıkların biyometrik ölçümleri ağ cinslerine göre ayrı ayrı yapılmış, ölçümler total boy üzerinden alınmıştır. Yakalanan balıkların sayısal yüzde oranları verilmiştir. 56

58 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI 4.1. Fiziksel Özellikler Derinlik Derinlik, göllerin trofik seviyelerini etkileyen en önemli faktörlerden biridir. Derinliği az, littoral sahaları (sığ kıyı kesimleri) geniş göller derin göllere göre daha verimlidir. Türkiye nin başlıca büyük barajları Çizelge 4.1/1 de verilmiştir. Ermenek Barajının maksimum derinlik bakımından inşa halindeki Deriner Barajından sonra ikinci sırada (Şekil 4.1/1), ortalama derinlik bakımından ise Türkiye nin en derin barajı olduğu görülmektedir (Şekil 4.1/2). Çizelge 4.1/1. Başlıca Büyük Baraj Göllerimizin Derinlikleri Hacim hm 3 Alan km 2 Max. Derinlik m Ort. Derinlik m Adıgüzel 1 188,00 25,90 137,50 45,87 Alpaslan 2 993,00 114,83 85,00 26,06 Altınkaya 5 763,00 118,31 135,00 48,71 Atatürk ,00 817,00 159,00 59,61 Batman 1 175,00 49,25 68,00 23,86 Boyabat 3 557,00 65,40 188,00 54,39 Çatalan 2 126,33 81,86 65,00 25,98 Demirköprü 1 320,00 47,66 106,20 27,70 Deriner 1 969,00 26,40 205,00 74,58 Ermenek 4 582,00 58,74 204,00 78,00 Hasan Uğurlu 1 073,75 22,66 130,00 47,38 Hirfanlı 5 980,00 263,00 69,00 22,74 Ilısu ,00 299,50 125,00 34,76 Karacaören I 1 234,00 45,50 80,00 27,12 Karakaya 9 580,00 268,00 153,00 35,75 Keban ,00 675,00 160,00 45,92 Kılıçkaya 1 400,39 64,42 98,00 21,74 Kralkızı 1 919,00 57,50 108,75 33,37 Menzelet 1 950,00 42,00 131,40 46,43 Özlüce 1 075,00 25,80 120,00 41,67 Sarıyar 1 900,00 83,83 85,00 22,66 Sır 1 120,00 47,50 103,00 23,58 Silvan 6 840,00 177,44 162,00 38,55 Yamula 3 476,00 85,30 104,00 40,75 57

59 Şekil 4.1/1. Başlıca Büyük Baraj Göllerimizin Maksimum Derinlikleri Yaz aylarında sıcaklık tabakalaşması dönemlerinde, atmosferle ilişkisi kesilen derin kısımlardaki sucul hayatın oksijen ihtiyacını karşılayan hipolimnion tabakasının kalınlığı, dolayısı ile oksijen depolama kapasitesi göl derinliği ile artmaktadır. Şekil 4.1/2. Başlıca Büyük Baraj Göllerimizin Ortalama Derinlikleri 58

60 Secchi Derinliği Secchi derinliği, göllerin berraklığının-ışık geçirgenliğinin bir ölçüsüdür. Işık geçirgenliğini etkileyen en önemli parametre askıdaki katı maddelerdir. Lind (1986) tarafından askıdaki katı maddeler ile ışık geçirgenliği arasındaki ilişkinin çok üretken göllerde özellikle geçerli ve fitoplankton yoğunluğunun tahmininde öteden beri kullanılan bir yol olduğu, ancak alglerden ileri gelmeyen bulanıklığın orta düzeyde varlığında bile Secchi derinliğinden yararlanarak trofik seviye belirlenmesinin uygun olmadığı bildirilmektedir. (Wetzel, 2001). Fitoplankton üretimi yüksek seviyede olduğunda ışık geçirgenliği azalacağından Secchi derinliği de düşük olacaktır. Secchi değeri ne kadar düşükse gölün trofik seviyesi o kadar yüksek demektir. Ancak ölçümlerin bu amaçla kullanılabilmesi için taşkınlardan ileri gelen sediment etkisinin göz önüne alınması gereklidir. Nisan 2011 Ocak 2012 arasındaki bir yıllık dönemde mevsimlik olarak yapılan ölçümler Çizelge 4.1/2 de değerlendirilmiştir. Hem ortalama hem de minimum Secchi değerlerine göre Baraj Gölü mezotrofik düzeyde beslenmiş görünmektedir (Anonim, 1982). Orman ve Su İşleri Bakanlığı Su Yönetimi Genel Müdürlüğünce 30 Kasım 2012 tarihinde yayımlanan Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği kriterlerine göre değerlendirildiğinde; Ermenek Baraj Gölü nün oligotrofik düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. 59

61 Çizelge 4.1/2. Ermenek Baraj Gölünde Secchi Derinlikleri (m) 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ORT. Ölçüm Sayısı Ortalama 4,08 4,51 4,50 4,36 Std. Sapma 1,41 1,77 1,67 1,64 En Küçük 2,10 2,40 1,90 1,90 En Büyük 7,40 8,00 6,80 8,00 Ortalama Secchi değerlerinde gölün memba kısmındaki 1. bölgeden baraj gövdesine doğru hafif bir artış görülmekle birlikte ortalamalarda önemli bir sapma görülmemektedir (Şekil 4.1/3). Baraj göllerinin doğal dengesinin Ermenek Barajında henüz oluşmadığı anlaşılmaktadır. 10 Ağustos 2009 tarihinde su tutulmaya başlanan Baraj halen dolum aşamasında olup 2012 yılı sonunda dolması beklenmektedir. Seki-Disk Görünürlüğü Değişimi m 0,0 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ORT. 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 4,08 4,51 4,50 4,36 6,0 Şekil 4.1/3. Ermenek Baraj Gölünde Görünürlük Değerlerinin Ortalama Değişimi Baraj gölü ortalama ışık geçirgenliğinin zamanla değişimi Şekil 4.1/4 de verilmiştir. Buna göre nisan, temmuz ve ekim aylarına doğru artan berraklığın, ocak ayında azalmaya başladığı görülmektedir. Bu değişim, ilkbahardan sonbahara doğru azalan 60

62 üretkenliğin, ocak ayında artmaya başladığı anlamına gelmektedir. Örnekleme bölgelerinde ışık geçirgenliğinin zamanla değişimi ise Şekil 4.1/5,6,7 de verilmiştir. m 0,0 Seki-Disk Görünürlüğü Değişimi NİSAN TEMMUZ EKİM OCAK 1,0 2,0 3,0 4,0 2,65 3,32 5,0 6,0 5,3 6,18 7,0 Şekil 4.1/4. Ermenek Baraj Gölünde Zamanla Ortalama Görünürlük Değişimi m 0,0 Seki-Disk Görünürlüğü Değişimi NİSAN TEMMUZ EKİM OCAK 1,0 2,0 3,0 4,0 2,98 2,83 5,0 6,0 7,0 5,65 4,83 Şekil 4.1/5. 1. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi 61

63 Seki-Disk Görünürlüğü Değişimi m 0, NİSAN TEMMUZ EKİM OCAK 1,0 2,0 3,0 2,55 4,0 3,62 5,0 6,0 5,07 7,0 6,82 Şekil 4.1/6. 2. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi Seki-disk görünürlüğü ile ilgili şekillere göre ekim ayında, tüm örnekleme bölgelerinde berraklığın en üst seviyeye çıktığı görülmektedir. Ekim ayındaki berraklık ile ilgili olarak baraj gövdesine yakın bir yerden alınan görüntü, Şekil 4.1/8 da verilmiştir. Seki-Disk Görünürlüğü Değişimi m 0, NİSAN TEMMUZ EKİM OCAK 1,0 2,0 3,0 2,42 4,0 3,52 5,0 6,0 7,0 6,07 6,00 Şekil 4.1/7. 3. Örnekleme Bölgesinde Zamanla Görünürlük Değişimi 62

64 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEM E BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEM E BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEM E BÖLGESİ GÖL ORTALAMA SI BARAJ ÇIKIŞI Bulanıklık Ermenek Barajını besleyen ana kaynak olan Ermenek Çayının yağışlar sırasında bulandığı, Küçüksu Çayı ve Zeyve Kaynaklarının yıl boyu berrak akımlara sahip olduğu görülüyor. Baraj gölü de düşük bulanıklık değerleri nedeniyle çok berrak göl aynasına sahiptir (Şekil 4.1/8). Çizelge 4.1/3. Ermenek Baraj Gölünde Bulanıklık Değerleri (NTU) Gözlem Sayısı Ortalama 31,00 3,70 2,13 3,64 1,83 1,65 2,37 3,43 Std. Sapma 28,44 2,89 0,86 2,86 1,29 0,70 2,06 2,19 En Küçük 3,00 0,80 0,70 0,50 0,50 0,50 0,50 1,00 En Büyük 70,00 8,50 3,00 9,50 5,00 3,00 9,50 6,30 Şekil 4.1/8. Ermenek Baraj Gölünde Berraklık İle İlgili Bir Görünüm 63

65 Su Sıcaklığı Su sıcaklığının su kimyası ve sucul yaşam üzerinde önemli etkileri vardır. Mckee and Wolf (1963) te bu etkiler şu şekilde özetlenmektedir: Yüksek sıcaklık oksijenin çözünürlüğünü azaltarak bu gerekli gazın sudaki konsantrasyonunu düşürmektedir. Yükselen sıcaklık metabolizma ve solunumu hızlandırarak balık ve öteki su ürünlerinin oksijen gereksinimini artırmaktadır. Sıcaklıktaki 10 C lik bir artış solunum ihtiyacını yaklaşık iki katına çıkarmaktadır. Böylece oksijen gereksinimi artarken yükselen sıcaklık sudaki çözünmüş oksijeni azaltmaktadır. Zehirli maddelerin etkisi sıcaklık yükseldikçe şiddetlenmektedir. Yüksek sıcaklıkta organik birikintilerin çürümesi ve mantar üremesi sonucu balıklar için uygun olmayan ortamlar oluşmaktadır. Yeterli çözünmüş oksijenin bulunduğu ve zehirli maddelerin yokluğunda bile her bir balık türü ve öteki canlıların dayanabildiği belirli bir sıcaklık değeri vardır. Alabalık yetiştiriciliğinde su sıcaklığı çok önemlidir: Su sıcaklığı 25 C ye kadar çıkan sularda da alabalık yetiştirilebilir. Ancak 20 C nin üzerindeki sularda alabalıklar solunum güçlükleri çeker. Çünkü suyun sıcaklığının yükselmesiyle ihtiva ettiği oksijen miktarı azalır 2. Alabalıkların yaşam dönemlerine göre tercih ettikleri sıcaklık değerleri vardır. Kuluçka dönemi C Yavru dönemi C Besi dönemi C 3 Artan sıcaklık değerleri, göllerde termal tabakalaşma oluşturarak su yüzeyinde çözünen atmosfer oksijeninin suyun derin kısımlarına geçişine engel olmaktadır. Moss (1982) de ayrıntılı bir biçimde incelenen sıcaklık tabakalaşmasının oluşumu, su kimyası ve sucul yaşam üzerindeki etkileri aşağıda verilmiştir:

66 Tabakalaşma Sıcaklık tabakalaşmasının nedeni maddelerin ısınınca genleşerek yoğunluklarının azalmasıdır. Güneşin etkisiyle ısındıkça yüzeydeki suların yoğunluğu azalmaktadır. Bu ısınmış ve hafiflemiş yüzey suları rüzgâr etkisiyle 3 5 metreyi pek geçmeyen bir derinliğe kadar karışabilmektedir. Derinliğe göre sıcaklık farkı çok az olan bu tabakaya epilimniyon (üst kuşak) denilmektedir. Epilimniyon tabakasından sonra derinliğe göre sıcaklık hızla düşmekte, sonra sıcaklık farkı tekrar azalmaya başlamaktadır. Sıcaklığın derinlikle hızlı düşüş gösterdiği tabakaya metalimniyon (orta kuşak) ya da termoklin tabakası denilmektedir. Termoklin tabakasının altında da hipolimniyon denilen derin kuşak bulunmaktadır. Hipolimniyon kuşağında su sıcaklığı düşük fakat derinliğe göre sıcaklık farkı fazla olmadığından bu tabaka içindeki sular kendi arasında karışabilmektedir. Termoklin tabakası epilimniyon ile hipolimniyon arasında adeta bir duvar gibi durmakta, alt katmanlarla üst katmanların karışmasını engellemektedir. Böylece göllerin derin kısımları fazla ısınamazken atmosfer ile de teması kesilmekte ve havadan oksijen alamamaktadır. Ilıman iklim kuşağında yer alan göllerde yaz ayları süresince termoklin bölgesinin üzerindeki su tabakası diğer bölgelere oranla daha sıcaktır. Sonbaharda yüzey sularının soğuması, rüzgâr ve fırtına ile de birleşerek termoklin tabakasını gölün diplerine doğru itmekte ve sonunda termoklin tabakası ortadan kalkmaktadır. Sıcaklık farkı ortadan kalktığında tüm derinliklerde su yoğunluğu da eşitlenmekte ve su kütlesi dikey olarak karışmaktadır. Bu olaya sonbahar altüst olayı denilmektedir. Ülkemizin de bulunduğu ılıman kuşaktaki göllerde kış tabakalaşması da görülebilmektedir. Suyun yoğunluğunun en fazla olduğu sıcaklık +4 C dir. Sıcaklık bu değerin altına da düşse, üstüne de çıksa yoğunluk azalmaktadır. Suyun bu özelliği ılıman ve soğuk kuşaktaki göllerde sucul hayatın devamını mümkün kılmaktadır. Sıcaklık düştükçe yoğunluk artmaya devam etseydi; göller dipten itibaren donmaya başlar, soğuk mevsimin süresine ve gölün derinliğine bağlı olarak göl suyu tamamen buz kütlesine dönüşebilirdi. En kötüsü de böyle bir buz kütlesinin bir daha çözünmesi mümkün olmazdı. 65

67 Sonbahar alt üst olayından sonra kış aylarında göl suları yüzeyden itibaren soğumaya devam eder. Kış aylarında +4 C ye kadar soğuyan sular gölün dibine çöker, daha soğuk sular üstte kalır. Sıcaklığın daha da düşmesiyle gölün üstünde buz tabakası oluşur. Buz tabakasının altında 0 C ye yakın soğuk su tabakası, en altta da +4 C de sıcak su tabakası meydana gelir. İlkbaharda buz tabakası çözülüp yüzey suları +4 C ye ısındığında en yüksek yoğunluğa ulaştığından aşağı doğru hareket ederek, buradaki daha az yoğun suyun yer değiştirmesine, böylece ilkbahar altüst olayına neden olur. Her iki altüst olayı sırasında göl suları iyice karışmış duruma gelir ve kimyasal madde konsantrasyonları suyun her tarafında aynı düzeye ulaşır. Yaz ve kış tabakalaşmasının sucul hayat için önemli sonuçları vardır. Su Kimyasında Sıcaklık Tabakalaşmasının Önemi Atmosferdeki azot (N 2 ), oksijen (O 2 ) ve soy gazlar sudaki çözünmüş kısımları ile dinamik denge içindedirler. Bu gazların, serbestçe karışan ve atmosferle temasta olan sulardaki konsantrasyonlarını su sıcaklığından tahmin etmek mümkündür. Karbondioksit ise karbonat (CO 3 ) --, bikarbonat (HCO 3 ) -, hidroksil (OH) - ve hidrojen H + iyonları ile dengededir ve bu iyonların seviyesini atmosferdeki karbondioksit ve özellikle karbondioksitin sudaki denge konsantrasyonu belirlemektedir. Solunum ve fotosentez olayları, oksijen ve karbondioksit dengesinde geçici sapmalara yol açabilir. Bu sapmalar iyi karışan açık sularda günlük, düzgün ve sakin su yüzeyinden gaz çıkışının sınırlandığı dönemlerde daha uzun süreli olabilir. Verimli göllerin epilimniyon tabakasında uzun süreli aşırı oksijen doygunluğu yaygındır. Bununla birlikte denge koşullarına dönme eğilimi vardır. Buz altında ya da hipolimniyon tabakasında, atmosfer ile teması kesilen su ortamında durum böyle değildir. Işık şiddetinin düşük, gün uzunluğunun kısa olduğu soğuk dönemlerde ters tabakalaşma meydana gelir. Bir gölün en az aydınlanan bölümü olan hipolimniyonda, fotosentezle oluşan oksijenin azlığı ve organik döküntü ya da sediment ile yağmur gibi yağan bakteri kümeleri ve dipte yaşayan canlıların solunumu sonucunda oksijen sıfıra kadar düşebilir. Bu koşullarda oksijen konsantrasyonu düşerken karbondioksit konsantrasyonu yükselir. Azot sabitleştiricilerin ortadan kaldırdığı miktarın azlığı ya da bakterilerin ürettiği azotun 66

68 biyolojik olarak reaksiyona girmemesinden dolayı moleküler azot seviyesi pek etkilenmez. Hava ile teması kesilen sudaki çözünmüş oksijen tamamen tükenebilir. Oksijen konsantrasyonu 1 mg/l ye yaklaştığında ve altına düştüğünde sediment yüzeyindeki kimyasal değişimler, daha önce sediment içinde, çözünmeyen oksitlenmiş kompleks bileşikler halinde hapsolan Fe ++, Mn ++ ve (PO 4 ) --- gibi inorganik iyonların serbest kalması ile sonuçlanabilir ve omurgasız hayvanlar ile balık populasyonları bundan büyük oranda etkilenebilir. Hipolimniyonda Oksijen Tükenmesi ve Göl Üretkenliği Epilimniyonda organik madde üretimi ile yakından ilgili olan birim zamanda birim göl alanında oksijen tüketimine dayanarak hipolimniyondaki oksijen kayıp oranı iki şarta bağlıdır. Bunlar; drenaj alanından gelen çözünmüş ya da parçacıklı organik maddelerin kolayca bozunabilen miktarının fazla olması ve yaz boyunca üreyen fitoplanktonun akışla uzaklaşmayıp büyük oranda gölde kalmasıdır. Bu koşullar en çok drenaj alanı turbalık ve bataklık olan büyük göllerde görülür. Metalimniyondan geçen fitoplankton, döküntü, zooplankton, balık dışkısı ve ölüleri ile bakteri yağmuru hipolimniyonda organik madde birikimine yol açar. Epilimniyonda ne kadar çok üretim olursa hipolimniyonda da o kadar çok organik madde birikimi olur. Ne kadar çok organik madde birikirse, gölün alt-üst olmasına kadar yeri doldurulamayan oksijen rezervinin harcanması da o kadar yüksek olur. Oksijen rezervi üzerindeki bu etki epilimniyondaki üretimle o kadar da doğrudan bağlantılı değildir. Çünkü ortamda bulunan oksijen miktarı kısmen hipolimniyon sıcaklığına kısmen de hipolimniyon hacmine bağlıdır. Belli bir epilimniyon üretimi sonucu çökelen organik madde; derinliği yalnızca 10 m, hipolimniyon hacmi toplam hacminin yarısı ve dipteki su sıcaklığı 10 ºC olan bir gölde, hipolimniyondaki oksijenin tamamen tükenmesine yol açarken; derinliği 100 m, hipolimniyon hacmi toplam hacminin %90 ı ve dipteki su sıcaklığı +4 ºC olan bir gölde, hipolimniyondaki oksijen konsantrasyonunda ihmal edilebilecek bir değişime neden olur. Bununla birlikte her iki durumda m 2 su yüzeyine düşen hipolimniyondaki oksijen azalma oranı karşılaştırılmalıdır. Hipolimniyondaki oksijen konsantrasyonu bu yüzden bir gölün üretkenliğini belirlemede güvenilir bir rehber değildir. Fakat pratikte, çoğu az verimli göller yüksek arazilerde, kayalık ve 67

69 derin havzalarda bulunup ve bütün bu nedenlerle yüksek hipolimniyon oksijenine sahip iken birçok verimli göl tarıma elverişli, alçak arazilerde, sığ havzalara ve oksijenini kaybetmiş hipolimniyon tabakasına sahiptir. Buz altında ters tabakalaşmış sularda, birim alandaki oksijen kaybı oranı gölün verimliliğini gösterdiği halde mutlak oksijen konsantrasyonu gölün verimliliğini göstermez. Hipolimniyon tabakası çok soğuk olsa da, yaz tabakalaşması sabitlenmeden önce su kütlesi sıklıkla +4 ºC nin bir hayli üzerinde ısınmış olduğundan, kış aylarındaki oksijen kaybı, aynı gölün yaz aylarındaki kaybından biraz daha yavaştır. Sonbaharda üretimin azalmasıyla gölde kalan kalıntı organik madde kış aylarında bakteri yaşamı için gerekli ortamı sağlar. Tabakalaşmanın Organizma Dağılımına Etkileri Göllerde üst tabaka çalkantılı olduğu için planktonlar suda kolayca tutunurlar. Bazı su hareketleri olmasına rağmen hipolimniyon tabakası daha durgun sulara sahiptir ve plankton yağmurunun çoğu burada kalamaz ve sedimente düşer. Yüzebilen bazı mavi-yeşil algler dışında metalimniyondan dönüş yoktur. Bu yüzden epilimniyondaki plankton yoğunluğu hipolimniyondakinden çok daha fazladır. Epilimniyon derinliği yahut üst tabakadaki karışım derinliği (z m ), ışıklı kuşağın (z eu ) derinliğinden çok az ise, organizmalar ışıklı kuşağın alt kısımlarındaki ışığı kullanamayacakları için ürün potansiyelinin bir kısmı gerçekleşmeyecektir. Hipolimniyon oksijensizleştikçe metalimniyonda ortaya çıkan oksijen konsantrasyonunun düşme eğilimi, düşük oksijen konsantrasyonlu ortamda dayanıklı olabilenlerin dışındaki maddelerin parçalandığı ya da kararsız hale geldiği, farklı kimyasal katmanlar yaratır. Bazı alglerin büyümesini destekleyen Fe ++ ve Mn ++ iyonları bunlara dâhildir. Örneğin alglerden Trachelomonas sp. hücre kılıfı üretiminde bu iyonlara gereksinim duyar. Bu kuşakta biriken döküntü, dış beslek bakteriler için tutunma yeri sağlar. Bunlar, kendi ihtiyaçlarını sentezleyemeyen fakat bu ihtiyaç maddelerinin hazır bulunduğu yerde büyüyüp gelişen Cryptomonas sp. gibi bazı kamçılı algler için gerekli vitaminleri üretirler. Hipolimniyonun üst kısımları ışıklı kuşak içine erişirse ve Desulphovibrio sp. gibi bazı bakterilerin kendi solunum ihtiyaçları için -- SO 4 kükürdünü H2 S kükürdüne çevirmeye yetecek kadar oksijensizleşmiş olursa Thiopedia sp. gibi fotosentez yapabilen bakteriler büyük populasyonlar oluşturabilir. 68

70 Bunlar fotosentezde hidrojen verici olarak H 2 S kullanırlar ve hipolimniyonda kalırlar. Çünkü onların yüzmelerini sağlayan hücre içi gaz kabarcıkları vardır. Metalimniyondaki kimyasal eğilimler farklı türlerin dağılımında önemli değişimler yaratır. Balık dağılımı da tabakalaşmadan etkilenir. Tatlısu balıklarından Salmonidae ve Coregonidae familyaları yüksek sıcaklık ve düşük oksijen düzeylerini diğer birçok balık kadar tolere edemezler. Yazın, yüzey suları sıcak ve oksijen doygunluğu düşük olduğu için tabakalaşmış göllerin daha derin sularına göç ederler. Hipolimniyon az çok oksijensizleşmiş olursa bu sığınakta onlara kapanır ve böylece Salmonidae ve Coregonidae familyaları ait balıklar sırf bu nedenle verimli göllerde barınamazlar. Mckee and Wolf (1963) ve Moss (1982) deki bilgilerin ışığı altında Ermenek Baraj Gölü nde zamana ve derinliğe göre sıcaklık değişimi sucul yaşam ve yetiştiricilik için büyük öneminden dolayı ayrıntılı incelenmiştir. Sıcaklık ölçümlerinin de yapıldığı YSI Proplus Oksijenmetrenin prob kordonu uzunluğu 30 metre olduğundan sıcaklık ölçümleri 30 metre derinliğe kadar yapılabilmiştir. Ölçüm yapılan dönemlerde sıcaklık değerleri 9,4 ile 27,6 C arasında değişmektedir. Bölgeler arasında sıcaklık değerlerinin birbirine çok yakın seyrettiği, sıcaklık bakımından baraj gölünün üniform bir yapıya sahip olduğu görülmektedir (Çizelge 4.1/3). 69

71 Çizelge 4.1/3. Ermenek Baraj Gölünde Sıcaklık Değerleri ( C) 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL Ölçüm Sayısı Ortalama 14,64 14,73 14,94 14,77 Std. Sapma 5,61 5,63 5,70 5,65 En Küçük 9,4 9,5 9,6 9,4 En Büyük 27,0 27,5 27,6 27,6 1. BÖLGE Nisan ayında başlayan derinliğe göre sıcaklık farklılaşmasının temmuz ayında olgunlaştığı ve tabakalaşmanın tamamlandığı görülmektedir (Şekil 4.1/9). Barajı besleyen ana kaynakların boşaldığı bu bölümde; Yüzey suyu sıcaklığının Temmuz ayında 27,0 C ye kadar çıktığı, 6 metreye kadar uzanan epilimniyon (üst kuşak) tabakası sonunda 25,9 C olan sıcaklığın 12 metreye kadar hızla 18,4 C ye düştüğü, metre derinlikler arasında bir duraklamadan sonra 18 metreye kadar sıcaklığın tekrar hızlı bir düşüşle 13,1 C ye indiği, Bu değişime göre 6-18 metre derinlikler arasında iki kademeli Termoklin tabakasının yer aldığı görülmektedir. Termoklin, nam-ı diğer metalimniyon (orta kuşak) tabakasından sonra 18 m derinlikte hipolimniyon (derin-dip kuşak) başlamaktadır. Baraj gölünde herhangi bir şekilde besin düzeyi yükseldiği zaman, 6-18 metre derinlikler arasında yer alan, 12 m kalınlığındaki katmerli termoklin tabakasının orta bölümlerinde yaz aylarında, özellikle Ağustos, Eylül aylarında şiddetli oksijensiz ortamların oluşması beklenebilir. Ekim ayında; üst kuşağın 14 m derinliğe kadar genişlediği, termoklin tabakasının m derinlikler arasına sıkışmış olduğu, 70

72 Derinlik (m) Ocak ayında ise gölün 9,4 C ye kadar soğuduğu ve tam karışım halinde bulunduğu görülmektedir. 0 5 Ermenek Baraj Gölü 1. Bölgede Sıcaklık Değişimi C Şekil 4.1/9. Ermenek Baraj Gölü 1. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi 20.Nis Tem Eki Oca BÖLGE Nisan ayında gölün ısınmaya başladığı, tabakalaşma belirtilerinin 1. Bölgeye göre daha net görüldüğü, temmuz ayında ise tabakalaşmanın tamamlandığı anlaşılmaktadır (Şekil 4.1/10). Temmuz ayındaki tabakalaşma incelendiğinde: Sıcaklığı 27,5 23,8 C arasında değişen 10 m kalınlığında epilimniyon, 10 metreden 18 metreye sıcaklığı 23,8 den 12,8 C ye düşen 8 m kalınlığında termoklin de denilen metalimniyon, 18 metreden sonra hipolimniyon katmanının yer aldığı görülmektedir. 71

73 Derinlik (m) 0 5 Ermenek Baraj Gölü 2. Bölgede Sıcaklık Değişimi C Şekil 4.1/10. Ermenek Baraj Gölü 2. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi 20.Nis Tem Eki Oca.12 1.Bölgede epilimniyon tabakasının 6 m kalınlığında olmasına karşılık 2. Bölgede 10 m olmasının nedeni şu şekilde açıklanabilir: Ermenek Baraj Gölünde hâkim rüzgâr Kuzey Batı yönünden esmekte, rüzgârın estiği yönde yüksek dağlar bulunmaktadır. Bu dağların kuytusunda yer alan 1. Bölgede rüzgâr etkisinin kısıtlandığı, baraj gölünün tam ortasında yer alan 2. Bölgede ise daha etkili olduğu, bu etkinin, termoklin tabakasının üst kısımlarını aşındırarak epilimniyon tabakasına kattığı, böylece epilimniyon tabakası genişlerken termoklin tabakasının daraldığı anlaşılmaktadır. Ekim ayında yüzeydeki su sıcaklığının 21,7 C ye düşmesiyle su kütlesinin soğumaya, termal tabakaların kırılmaya başladığı, epilimniyon tabakasının 12 metreye kadar genişlediği, 12 m derinlikten sonra temmuz ayındaki koşulların sürdüğü görülmektedir. Ekim ayında başlayan kırılmanın ocak ayında tamamlanmış olduğu ve gölün tam karışım haline eriştiği anlaşılmaktadır. 72

74 Derinlik (m) 3. BÖLGE Nisan ayında 3. bölgede ısınma etkisiyle tabakalaşma, 1. ve 2. örnekleme bölgelerine göre daha belirgin hissedilmekte, temmuz ayında ise sıcaklık tabakalaşmasının tamamlandığı görülmektedir (Şekil 4.1/11). 0 5 Ermenek Baraj Gölü 3. Bölgede Sıcaklık Değişimi C Şekil 4.1/11. Ermenek Baraj Gölü 3. Bölgede Zamanla Sıcaklık Değişimi 20.Nis Tem Eki Oca.12 Temmuz ayında; Sıcaklığı 27,6 ile 26,2 C arasında değişen 8 m kalınlığında epilimniyon tabakası, Onun altında 8 m ile 14 m arasında sıcaklığı 26,2 den 16,7 C ye düşen termoklin tabakası yer almakta, 14 metreden sonra yumuşak bir şekilde hipolimniyon tabakasına geçilmektedir. Her üç örnekleme bölgesinde yıl boyunca sıcaklığın benzer değişimlere yol açtığı ancak önemli farkların da yaşandığı anlaşılmaktadır. Bunları şöyle özetlemek mümkündür: 73

75 Nisan ayında; 3. bölgedeki tabakalaşma başlangıcının daha belirgin olduğu görülüyor. Bu farklı değişim, 3. bölgenin diğerlerine göre daha fazla güneşlenme imkânı bulmasına bağlanabilir. Temmuz ayında; Epilimniyon tabakası kalınlığının, 1. Bölgede 6 m, 2. Bölgede 10 m, 3. Bölgede ise 8 m olduğu görülüyor. Bunlardan 1. Bölgenin en kuytu, 2. Bölgenin ise en çok rüzgâr alan bölge olduğu sonucu çıkarılabilir. 1. Bölgede katmerli termoklin tabakasındaki kademenin akarsuların etkisiyle oluştuğu düşünülmektedir. 3. Bölgede termoklin tabakasından hipolimniyon tabakasına geçişin diğerlerine göre daha yumuşak olduğu görülüyor. Bu değişimden 3. Bölgedeki hipolimniyon tabakasının diğerlerine göre daha dinamik olduğu, termoklin tabakasını alttan karıştırarak yumuşattığı sonucu çıkarılabilir. Ekim ayında; Kalın ve soğuk hipolimniyon tabakasında, tam karışım halindeki kış aylarında depolanan çözünmüş oksijen rezervinin termoklin tabakasını uzun süre alttan besleyebileceğini tahmin etmek mümkündür. Ekim ayında yüzeydeki su sıcaklığının 21,6 C ye düşmesine rağmen tabakalarda kırılmanın başlamadığı, Epilimniyon tabakasının 12 metreye kadar genişlediği, m derinlikler arasında kalın bir termoklin tabakasının hüküm sürdüğü, Su sıcaklığının 30 m derinlikte 10,4 C ye kadar düştüğü görülmektedir. 74

76 TERMAL TABAKALAŞMA İLE GÖL TROFİK SEVİYESİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Termal tabakalaşma sonucu oluşan epilimniyon ve hipolimniyon kuşakları içindeki su hacimleri oranı ile göl trofik seviyesi arasında ilişki kurulmaktadır. Termal tabaka kalınlıkları ve kot-hacim ilişkileri kullanılarak termal kuşakların hacimleri hesaplanmış ve daha önce çalışılan Hirfanlı, Kesikköprü ile Yamula Barajlarında elde edilen sonuçlarla birlikte Çizelge 4.1/4 te verilmiştir. Çizelge 4.1/4. Termal Tabakalardaki Su Kütleleri ve Oranları Hirfanlı 2004 Kesikköprü 2004 Yamula 2007 Ermenek 2011 Epilimniyon (üst kuşak) hacmi hm³ 20 hm³ 540 hm³ 565 hm³ Metalimniyon (orta kuşak) (termoklin) hacmi hm³ 16 hm³ 305 hm³ 420 hm³ Hipolimniyon (derin kuşak) hacmi 689 hm³ 45 hm³ 837 hm³ hm³ Epilimniyon /Hipolimniyon hacimsel oranı 2,42 0,44 0,65 0,16 Hirfanlı Baraj Gölünde termoklin tabakası geniş ve epilimniyon/hipolimniyon oranının 1 den büyük, Yamula, Kesikköprü ve Ermenek Baraj Göllerinde ise 1 den küçük olduğu görülmektedir. Tanyolaç, 1993 te verilen trofik seviye kriterleri, Hirfanlı Baraj Gölü nün ötrofik, Yamula, Kesikköprü ve Ermenek Baraj Göllerinin ise oligotrofik yapıya uygun olduğunu göstermektedir. 75

77 SICAKLIK TABAKALAŞMASI, ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN, ORGANİK KİRLENME, METAN GAZI OLUŞUMU VE BARAJ YÜKSEKLİĞİ ARASINDAKİ İLİŞKİLER Hancağız Barajında 26 Mart 2012 tarihinde metan gazından kaynaklanan patlama neticesinde iki personelin hayatını kaybetmesinin üzüntüsüyle sıcaklık alt başlığının sonuna aşağıdaki kısa değerlendirmenin eklenmesine gerek duyulmuştur. Kış ayları boyunca barajlardaki su kütlesi dikey olarak karışım halindedir. Atmosferden alınan oksijen, dikey karışımla barajın dip kısımlarına kadar ulaşmaktadır. İlkbahardan itibaren havaların ısınmasıyla birlikte su kütlesi de yüzeyden itibaren ısınmaya başlamakta, ısınan su hafiflediği için yüzeyde birikmekte ve dikey karışma hareketi durmaktadır. Dikey karışma hareketi durunca dip kısımlardaki su kütlesinin atmosferden oksijenlenmesi kesintiye uğramaktadır. Yaz ortasına kadar sıcaklık tabakalaşması iyice olgunlaşmakta, su kütlesi; üst kısımda derinliği 10 metreyi geçmeyen sıcak üst tabaka (epilimnion), yaklaşık m derinlikler arasında sıcaklığı hızla düşen orta tabaka (metalimnion, termoklin), 20 metreden sonra ise soğuk dip kısım (hipolimnion) şeklinde üç tabakaya ayrılmaktadır. Üst tabaka rüzgârın da yardımıyla dikey ve yatay olarak karışmakta ve atmosferden oksijenlenmeye devam etmektedir. Ortadaki termoklin tabakası iki tabaka arasında bir duvar gibi durmakta, birbirleriyle ısı ve oksijen alışverişini engellemektedir. Dip kısımlara doğru kondüksiyonla bir miktar ısı iletimi olmakta, bu da orada hapsedilmiş oksijenin tüketilmesini hızlandırmaktadır. Barajın dip kısımları, tabakalaşma öncesi, kış ayları boyunca depoladıkları oksijenle, sonbaharda görülen alt-üst olayına kadar idare etmek zorundadır. Depolanan oksijenin miktarı ise 20 m derinliğin altında kalan su kütlesinin hacmi ile doğru orantılıdır. Bu hacim de barajın derinliği ile doğrudan ilgilidir. 100 metreden fazla derinliği olan baraj göllerinin dip kısımlarında kolay kolay oksijensiz ortam oluşmaz. Çünkü dip kısım kendi içinde karışım halindedir ve baraj tabanında harcanan oksijeni depodan sağlama imkânı vardır. Oksijensiz ortamın oluşması, derinliği metreyi geçmeyen verimli ve kirlilik baskısı altındaki barajlarda daha çok görülmektedir. 76

78 Oksijensiz ortam, çok kirlenen barajların orta kısmındaki termoklin tabakasında da görülmektedir. Diğer iki tabakanın aksine orta tabaka tamamen durgun bir yapıdadır. Üst ve alt tabakadan oksijen alma imkânı yoktur. Dar bir katman olduğu için depo oksijeni de kısıtlıdır. Dip kısma göre daha sıcak olduğu için hızlı gelişen biyokimyasal olaylar sonucu çözünmüş oksijeni çabuk tükenir. Dip kısmında oksijensiz ortam oluşan barajlara ilave olarak, su alma yapısı yüzeyden itibaren m derinlikler arasında olan barajlardan gelen sular, çoğu zaman oksijensiz ortamda oluşan metan (CH 4 ), fosfin (PH 3 ) ve çürük yumurta kokulu hidrojen sülfür (H 2 S) içerdiklerinden pek pis kokarlar. Ermenek Barajının besleme havzasında organik kirlenmeye yol açacak yoğun nüfus ve sanayi tesisleri bulunmamaktadır. Yukarıda açıklanan olumsuz koşulların Ermenek Baraj Gölünde oluşması beklenmemektedir. Ancak yüksek su kalitesinden dolayı ağ kafeslerde alabalık yetiştiricilerinin baraj gölüne yoğun talepleri bulunmaktadır. Ağ kafeslerde yapılacak yetiştiricilik faaliyetleri uygun bir şekilde sınırlandırılmadığı zaman, baraj gölünün dip kısımlarında olmasa bile termoklin tabakasında oksijensiz ortamların oluşması ve yukarıda sözü edilen olumsuz koşulların yaşanması ihtimal dâhiline girecektir. 77

79 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ph Değerleri Ermenek Baraj Gölünde, besleyen kaynakların girişinde ve baraj çıkışında ölçülen tüm ph değerleri kıta içi su kaynaklarının sınıflandırılmasına göre I.sınıf su kalitesine ve içmesuyu standartlarına uymaktadır (Anonim, 2005). En küçük 7,10 ve en büyük 8,63 arasında değişen ph değerleri balık yaşamı ve yetiştiricilik için de uygundur (Çizelge 4.1/5, Şekil 4.1/9). Çizelge 4.1/5. Ermenek Barajı ph Değerleri ph Gözlem Sayısı Ortalama 8,26 8,06 7,94 7,87 7,97 8,03 7,94 8,07 Std. Sapma 0,26 0,31 0,29 0,42 0,43 0,48 0,44 0,30 En Küçük 7,90 7,74 7,55 7,10 7,25 7,35 7,10 7,67 En Büyük 8,51 8,40 8,25 8,58 8,48 8,63 8,63 8,39 ph 9,0 8,5 8,0 7,5 7,0 6,5 6,0 EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE ÇIKIŞ Ortalama En Küçük En Büyük Alt Limit Üst Limit Şekil 4.1/9. Ermenek Barajı nda Girişten Çıkışa Doğru ph Değişimi 78

80 Elektriksel İletkenlik Elektriksel iletkenlik suyun elektrik akımını iletebilmesinin bir ölçüsüdür. Başta mineral asitler olmak üzere iyonlar halinde çözünebilen inorganik ve organik tüm maddelerin su ortamında elektriği iletme kapasitelerinin toplamıdır. İletkenlik değerleri çözünmüş katılardaki değişimi ifade eder. Su kalitesi gözlemlerinde izlenmesi gereken önemli bir parametredir. Tatlı sularda iletkenlik S/cm arasındadır. Kirli sularda ve topraktan çok miktarda mineralin çözündüğü sularda 1000 S/cm değerini aşar. Su kaynağına, kanalizasyon ve bazı endüstriyel atık sular ile drenaj sularının da elektriksel iletkenlik değerini önemli oranda yükselttiği bilinmektedir. Elektriksel iletkenlik (EC, Electrical Conductivity) sıcaklık değişimlerinden çok etkilenen bir parametredir. Bu yüzden ölçüldüğü sıcaklık değerleri ile birlikte verilmelidir. 25 C sıcaklıktaki iletkenlik değerine spesifik elektriksel iletkenlik SpC (Specific Electrical Conductance) denilmektedir. Farklı sıcaklıktaki ölçümleri 25 C sıcaklıktaki değerlere dönüştürecek faktörler bulunmaktadır. Böylece farklı sıcaklıktaki ölçümlerin karşılaştırılması ve değerlendirilmesi kolaylaşmaktadır. Elektriksel iletkenlik değerinin anlamı ve öneminin anlaşılması bakımından, Yamula Baraj Gölü Limnolojisi, 2009 isimli kitabın ilgili bölümü aşağıya aynen alınmıştır: TS 266 (1997) standardına göre Yamula Baraj Gölü iletkenlik değerleri (Çizelge 4.1/6), tavsiye edilen 400 µs/cm değerinin çok üzerindedir. Ancak iletkenlik sınır değeri EC (1998) e koşut olarak TS 266 (2005) te 2500 µs/cm ye çıkarılmış olup sulama suyu olarak bile düşük kaliteli olan Kızılırmak suyu içilebilir su niteliğini kazanmış bulunmaktadır. Avrupa Birliğinin iletkenlik sınır değerini niçin bu kadar geniş tuttuğu anlaşılamamıştır. Mineral madde bakımından çok zengin ve doğal olarak iletkenliği de çok yüksek olan maden sularının da bu kapsamda değerlendirildiği düşünülmektedir. Bunlara ilave olarak, EPA (Amerikan Halk Sağlığı Merkezi) tarafından iletkenliğin değişik bir ifadesi olan TDS limiti 500 mg/l olarak verilmektedir. Bu limitin karşılığı yaklaşık 700 µs/cm dir. Diğer taraftan Çevre ve Orman Bakanlığı nca hazırlanan ve tarihli Resmi Gazetede yayımlanan İçmesuyu Elde Edilen veya Elde 79

81 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Edilmesi Planlanan Yüzeysel Suların Kalitesine Dair Yönetmelik te ise iyi kaliteliden düşük kaliteliye doğru A 1, A 2, A 3 olarak sınıflanan suların hepsi için tavsiye edilen iletkenlik sınır değeri 1000 µs/cm dir. Söz konusu yönetmeliğe göre Kızılırmak ana kolunun Karadeniz e kadar içme suyu planlamalarının dışında tutulması gerekmektedir. Ermenek Baraj Gölü, besleyen kaynaklar ve çıkış suyunda iletkenlik değişimi Çizelge 4.1/6 ve Şekil 4.1/10 da verilmiş olup ayrıntılı değerlendirme iletkenliğin bir fonksiyonu olan toplam çözünmüş katılar (TDS) bölümünde yapılacaktır. Çizelge 4.1/6. Ermenek Barajı İletkenlik Değerleri ( S/cm) SpC Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 29,0 57,31 14,57 38,39 38,03 41,42 39,54 34,67 En Küçük En Büyük µs/cm EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE ÇIKIŞ Ortalama En Küçük En Büyük Şekil 4.1/10. Ermenek Barajı nda Girişten Çıkışa Doğru İletkenlik Değişimi 80

82 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Toplam Çözünmüş Katılar (TDS) Çözünmüş madde veya toplam çözünmüş katılar, suda çözünmüş halde bulunan toplam inorganik maddelerin ölçütüdür. İletkenlik değerinin 0,55 0,75 arasındaki bir faktörle çarpılması ile yaklaşık olarak elde edilir. Ermenek Barajını besleyen ana kaynak, Ermenek Çayında ortalama toplam çözünmüş katı değeri 165 mg/l, diğer kaynaklardaki değerler ise Küçüksu Çayında 240, Zeyve Kaynaklarında 211 mg/l seviyesindedir. Baraj gölündeki toplam çözünmüş katı değerleri mg/l arasında değişmektedir (Çizelge 4.1/7). Su örneklerinin alındığı dönemde barajın doldurulmasına devam edildiği ve mansaba su bırakılmadığı için çıkış suları sızıntı sulardan oluşmakta idi. Bu yüzden kayaçlar içinden geçerken mineral bakımından zenginleşen çıkış suyunun toplam katı madde değerinin bir miktar yükseldiği görülmektedir. Ortalama 174 mg/l toplam çözünmüş katı madde değeri ile Ermenek Baraj Gölü kıta içi su kaynaklarının sınıflandırılmasına göre I. sınıf su kalitesini sağlamaktadır (Anonim, 2005). Çizelge 4.1/7. Ermenek Barajı Toplam Çözünmüş Katı Değerleri (mg/l) TDS Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 14,6 24,5 5,9 23,27 22,20 26,05 24,16 17,1 En Küçük En Büyük Ermenek Baraj Gölündeki su kalitesinin daha iyi anlaşılması için başlıca su kaynaklarımızın toplam çözünmüş katı madde değerleri Şekil 4.1/11 de birlikte verilmiştir. 81

83 Yamula Barajı Hirfanlı Barajı Kesikköprü Brj Kızılırmak Bafra Meriç N. İpsala Gökçekaya Brj Sakarya Adatp Yeşilırmak Çarş Seyhan Barajı Dicle Barajı Atatürk Barajı Kılıçkaya Barajı Keban Barajı Aslantaş Barajı Ankara Barajları Ermenek Barajı TDS mg/l Şekil 4.1/11. Akarsu ve Baraj Göllerimizde Toplam Çözünmüş Madde Değişimi İçinde çözünmüş maddelerin yüksek miktarda bulunması, içme kullanma, sanayi suyu ve tarımsal sulamalar bakımından suyun kalitesini düşürmekte ve kullanımını kısıtlamaktadır. Bu açıdan bakıldığında büyük akarsularımız arasında Kızılırmak Nehrinin en düşük kaliteli suya sahip olduğu görülmektedir. Yamula Baraj Gölü sulama suyu olarak C 3 S 1 kalitesindedir. Bu durum; Yamula Baraj Gölü Sulamaları Planlama Raporu (1988) de Kızılırmak suyunun içme suyu açısından sertlik ve tuzluluk değerlerinin kriterlerin çok üzerinde bulunduğu, sulama suyu açısından ise tuza dayanıklı bitkiler ekildiğinde kontrollü sulama ile problemsiz olarak kullanılabileceği şeklinde ifade edilmektedir (Çevlik ve Elibol, 2009). Sulama suyu olarak C 2 S 1 kalitesinde olan Ermenek Baraj Gölünün değerlendirmeye alınanlar arasında, toplam çözünmüş madde bakımından, Ankara içme suyu barajlarından sonra en kaliteli suya sahip olduğu görülüyor. 82

84 Ortalama toplam çözünmüş katı madde değerlerinin gölün ortalama derinliğine bölünmesiyle elde edilen morfoedafik indeks (MEI) in, Kanada'daki verimli göller için 10 ila 30 arasında değiştiği ifade edilmektedir (Cole, 1979). Yıllık tahmini balık veriminin kaba bir göstergesi olarak öngörülen MEI, Yamula için 38, Hirfanlı için 49, Kesikköprü için 70 olarak bulunmuştur. Bu değerlendirmeye göre her üç gölde aşırı balık verimi beklenmelidir. Yukarıdaki değerlendirmeye göre, 2,25 olarak hesaplanan MEI değeri ile Ermenek Baraj Gölünün su ürünleri açısından düşük verimli olacağını tahmin etmek gerekmektedir. Ancak yapılan ağ çalışmaları balık açısından baraj gölünün çok verimli olduğunu göstermektedir (Şekil 4.1/12). Sonuç olarak, MEI ile balık verimi arasında kurulan ilişkinin en azından bizim göllerimizde geçerli olmadığı anlaşılmaktadır. Şekil 4.1/12. Ermenek Baraj Gölü Ağ Çalışmasından Bir Görünüm 83

85 Toplam Sertlik (TH) Suyun sertliği sabunu çöktürme kapasitesidir. Sabun başlıca kalsiyum ve magnezyum iyonları ile çökebildiği gibi alüminyum, demir, mangan, stronsiyum ve çinko gibi suda az bulunan metal iyonları ile de çökebilir. Pratikte bir suyun sertliği, içerisindeki çözünmüş kalsiyum ve magnezyum tuzlarından ileri gelir (Gamsız, E. ve Ağacık, G.,1981). Kalsiyum ve magnezyum bikarbonatları geçici sertliği, bu elementlerin klorür, nitrat, sülfat ve silikatları ise kalıcı sertliği verir. Geçici sertlik suların kaynatılması ile giderilebilir. Her iki sertliğe birden toplam sertlik denir. Geçici ve kalıcı sertliğin tayini içme ve endüstri suları için çok önemlidir. Kullanılan başlıca sertlik birimleri ve birbirine dönüşümleri Çizelge 4.1/8 de verilmiştir. Çizelge 4.1/8. Sertlik Dereceleri Dönüşüm Cetveli Sertlik Sertlik Derecesi Birimleri mg/l CaCO 3 Fransız Alman İngiliz Amerikan Rus ppm veya mg/l CaCO 3 Fransız sertlik derecesi Alman sertlik derecesi İngiliz sertlik derecesi Amerikan sertlik derecesi Rus sertlik derecesi 1,00 0,10 0,056 0,07 0,058 0,40 10,00 1,00 0,56 0,70 0,58 4,00 17,86 1,79 1,00 1,25 1,04 7,14 14,19 1,43 0,80 1,00 0,83 5,72 17,16 1,72 0,96 1,20 1,00 6,86 2,50 0,25 0,14 1,18 0,15 1,00 meq/l CaCO 3 50,0 5,00 2,80 3,50 2,90 20,04 Sertlik dereceleri arasındaki farklar aşağıda da görüleceği üzere çeşitli ülkelerin sertlik derecesine temel olarak farklı kalsiyum bileşiğini almaları ile kullandıkları farklı ağırlık ve hacim ölçülerinden kaynaklanmaktadır: 84

86 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Fransız sertlik derecesi : 10 mg/l CaCO 3 Alman sertlik derecesi : 10 mg/l CaO İngiliz sertlik derecesi : 1 grain (0,0648 g) CaCO 3 /1 İngiliz galonu (4,5435 L) Amerikan sertlik derecesi : 1 grain (0,0648 g) CaCO 3 /1 Amerikan galonu (3,785 L) Rus sertlik derecesi : 1 mg/l Ca Sawyer and McCarty (1967) de sertlik derecelerine göre dört sınıfa ayrılan suların sınıflandırılması Fransız, Alman ve Rus sertlik dereceleri de ilave edilerek Çizelge 4.1/9 da verilmiştir. Bu sınıflama dışında sertlik derecelerine göre beşe ayrılan sınıflamalar da vardır. Çizelge 4.1/9. Çeşitli Sertlik Derecelerine Göre Suların Sınıfları mg/l CaCO 3 Fransız S Alman S Rus S Yumuşak ,5 0 4, Orta sert ,5 15 4,2 8, Sert ,4 16, Çok sert , Bu sınıflandırmaya göre Ermenek Baraj Gölü ortalama 141 mg/l CaCO 3 toplam sertlik değeriyle orta sert sular grubuna girmektedir (Çizelge 4.1/10). Ancak yine de diğer su kaynaklarımıza göre oldukça yumuşak kalmaktadır (Şekil 4.1/14). Çizelge 4.1/10. Ermenek Barajı Toplam Sertlik Değerleri (mg/l CaCO3) TH Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 24,61 31,24 11,73 19,18 19,20 20,93 21,66 19,90 En Küçük En Büyük

87 Yamula Barajı Hirfanlı Barajı Kesikköprü Brj Gökçekaya Brj Meriç N. İpsala Yeşilırmak Çarş Seyhan Barajı Atatürk Barajı Aslantaş Barajı Kılıçkaya Barajı Dicle Barajı Keban Barajı Ankara Barajları Ermenek Barajı Çok Yumuşak Yumuşak Orta Sert Sert mg/l CaCO EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ÇIKIŞ Şekil 4.1/13. Ermenek Barajı ve Besleyen Kaynaklarda Toplam Sertlik Değişimi mg/l CaCO 3 Su Kaynaklarımızda Sertlik Değişimi Şekil 4.1/14. Akarsu ve Baraj Göllerimizde Toplam Sertlik Değişimi 86

88 İçme, kullanma ve sanayi suyunda sertliğin yüksek olması istenmeyen bir durumdur. Yüksek sertlik içme suyunun tadını bozmakta, kullanma suyunda deterjan ve yumuşatıcı giderini artırmakta, çamaşır ve bulaşık makinelerinin arızalanmasına sebep olmaktadır. Bikarbonatlı sularda aşağıdaki reaksiyon gereğince buhar kazanlarında oluşan taşlar, sanayide büyük enerji kaybı ve arızalara, tehlikeli durumlara ve üretim kaybına yol açmaktadır. Bu yüzden sanayide kullanılan suların sertliğinin giderilmesi çok önemlidir. Ca HCO 3 - Isı > Ca CO 3 + CO 2 + H 2 O Yukarıda sayılan sakıncalarına karşılık yüksek sertlik sucul yaşam için faydalıdır. Sertliği meydana getiren kalsiyum ve magnezyum iyonları bir yandan canlıların kemik, kabuk ve hücre yapılarında kullanılırken diğer yandan bu canlılar için zehirli maddelerin etkisini azaltıcı yönde rol oynarlar (Mckee and Wolf, 1963). Bu açıdan bakıldığında, Ermenek Baraj Gölündeki sertlik değerlerinin su ürünlerinin gelişimi ve balık yetiştiriciliği için çok uygun olduğu görülmektedir Alkalinite Suda bulunan HCO - 3, CO -- 3 ve OH - gibi bazik anyonların CaCO 3 cinsinden toplamı, toplam alkalinite olarak ifade edilmektedir. Ancak doğal sularımızdaki alkalinitenin - tamamına yakın kısmı HCO 3 iyonlarından ileri gelmektedir. Ölçülebilecek düzeyde CO -- 3 iyonu ph değeri 8,4 ün üzerindeki, OH - iyonu ise ph değeri 10 un üzerindeki sularda bulunabilmektedir (Golterman, et al.,1985). Toplam sertlik bikarbonat alkalinitesinden büyük ise; Kalıcı sertlik, toplam sertlik ile bikarbonat alkalinitesinin farkına eşittir. Toplam sertlik bikarbonat alkalinitesinden küçük veya eşit ise; Geçici sertlik toplam sertliğe eşit ve kalıcı sertlik sıfırdır. 87

89 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Toplam sertlik değeri ortalama 141 mg/l olan Ermenek Baraj Gölünün alkalinitesi CO 3 ve HCO 3 iyonlarından ileri gelmektedir. Karbonat (CO 3 ) iyonundan hesaplanan karbonat alkalinitesi ortalama 10 mg/l CaCO 3, bikarbonat (HCO 3 ) iyonundan hesaplanan bikarbonat alkalinitesi 101 mg/l CaCO 3 ve toplam alkalinite 111 mg/l CaCO 3 değerindedir. Toplam sertlik değeri bikarbonat alkalinitesinden büyük olduğundan ortalama 141 mg/l CaCO 3 sertlik değerinin ortalama 101 mg/l CaCO 3 bölümü geçici sertlikten oluşmaktadır. Geriye kalan 40 mg/l CaCO 3 ise kalıcı sertlik değerini vermektedir. Çizelge 4.1/11. Ermenek Barajı Fenolftalein Alkalinitesi Değerleri (mg/l CaCO3) P-Alk. Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 21,60 24,87 0,00 9,92 16,91 21,21 17,32 14,14 En Küçük En Büyük Çizelge 4.1/12. Ermenek Barajı Metiloranj Alkalinitesi Değerleri (mg/l CaCO3) M-Alk. Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 43,65 58,13 30,92 21,32 23,38 40,92 30,86 10,80 En Küçük En Büyük

90 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.1/13. Ermenek Barajı Toplam Alkalinite Değerleri (mg/l CaCO 3 ) Top.-Alk. Gözlem Sayısı Ortalama Std. Sapma 27,18 41,70 30,92 17,79 19,60 26,73 21,94 4,08 En Küçük En Büyük mg/l CaCO EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ÇIKIŞ Şekil 4.1/15. Ermenek Barajında Toplam Alkalinite Değişimi 89

91 90

92 4.2. Kimyasal Özellikler Çözünmüş Oksijen (DO) Çözünmüş oksijen, sucul yaşamın parçası olan tüm canlılar için gereklidir. Buna doğal sularda, suyun kendi kendini temizleme süreçlerinde işlevi olan organizmalar da dâhildir. Doğal sularda oksijen miktarı; sıcaklık, tuzluluk, alg ve bitkilerin fotosentetik aktiviteleri ile atmosferik basınca bağlıdır. Sulardaki solunum ve çeşitli organizmaların bozunması sudaki çözünmüş oksijeni tüketen faaliyetlerdir. Yüksek organik madde ve besleyici içeren atık boşaltımları da çözünmüş oksijen konsantrasyonunun azalmasına neden olur. Su kalitesi değerlendirmelerinde, DO konsantrasyonlarının belirlenmesi çok önemlidir. Çünkü oksijen, su kaynaklarındaki kimyasal ve biyolojik işlemleri etkiler. Ölçülen DO konsantrasyonu; suyun kirlenme derecesini, sudaki organik madde konsantrasyonunu ve suyun kendini temizleyebilme kapasitesini gösterir. Oksijen konsantrasyonunun 5 mg/l den az olması biyolojik toplulukların fonksiyonlarını olumsuz olarak etkiler. 2 mg/l nin altına inmesi ise pek çok balığın ölmesine neden olur. Ruhdel (1977), kafeslerde alabalık yetiştiriciliği için çözünmüş oksijen konsantrasyonunun alt sınır değerini 6 mg/l olarak belirtmiştir (Korkmaz ve ark.,2008). Çizelge 4.2/1. Ermenek Baraj Gölünde Çözünmüş Oksijen Değerleri (mg/l) 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL Ölçüm Sayısı Ortalama 9,23 9,05 9,04 9,11 Std Sapma 1,82 1,87 2,15 1,95 En Küçük 4,62 4,25 3,99 3,99 En Büyük 13,89 14,52 15,83 15,83 Sıcaklık ve çözünmüş oksijen ölçümlerinde kullanılan YSI Proplus Oksijenmetrenin prob kordonu uzunluğu 30 metre olduğundan sıcaklık ölçümlerinde olduğu gibi çözünmüş oksijen ölçümleri de 30 metre derinliğe kadar yapılabilmiştir. 91

93 Ölçüm yapılan dönemlerde çözünmüş oksijen değerleri 3,99 ile 15,83 mg/l arasında değişmektedir (Çizelge 4.2/1). İstatistiki verilere göre örnekleme bölgeleri arasında önemli farklar bulunmadığı ve çözünmüş oksijen bakımından bölgelerin benzer yapıya sahip olduğu görülmektedir. Tatlı sularda oksijenin çözünürlüğü; deniz seviyesinde, 0 C de 14,62 mg/l kadardır. Deniz seviyesine göre yükseklik ve sıcaklık arttıkça oksijenin sudaki çözünürlüğü azalmaktadır. Suda aşırı miktarda çözünmüş tuz bulunması da oksijen çözünürlüğünü bir miktar azaltmaktadır. Oksijenin çözünürlük ilişkilerinden yararlanılarak (Anonim, 1996), sıcaklığa göre deniz seviyesi ve Ermenek Barajı yükseltisindeki (694 m) çözünürlük değerleri (doygunluk değerleri) Çizelge 4. 2./2 de verilmiştir. Çizelge 4.2/2. Oksijenin Sıcaklığa Göre Çözünürlük Değerleri (mg/l) C Deniz Seviyesi Ermenek Barajı C Deniz Seviyesi Ermenek Barajı 0 14,62 13, ,87 9, ,22 13, ,67 8, ,83 12, ,47 8, ,46 12, ,28 8, ,11 12, ,09 8, ,77 11, ,92 8, ,45 11, ,74 8, ,14 11, ,58 7, ,84 10, ,42 7, ,56 10, ,26 7, ,29 10, ,11 7, ,03 10, ,97 7, ,78 9, ,83 7, ,54 9, ,69 7, ,31 9, ,56 6, ,08 9, ,43 6,84 92

94 Çizelgede verilen değerler oksijen çözünürlüğünün belli sıcaklıktaki doygunluk değerleridir. Bu değerlerin altındaki ölçümler suyun oksijen bakımından doymadığını, üstündeki değerler ise aşırı doymuş olduğunu gösterir. Doymamış olma durumu, oksijenin bir şekilde harcandığı ve yerine yenisinin konamadığı veya aynı hızda konamadığı koşullarda ortaya çıkar. Kirli veya bitkisel üretimin yüksek olduğu göllerde, tabakalaşma sonucu atmosferle ilişkisi kesilen su katmanlarında sıkça görülür. Aşırı doyma durumu çeşitli şekillerde ortaya çıkabilir. En basiti, şiddetli rüzgârın karıştırmasıyla havadaki oksijenin suda bol miktarda çözünmesiyle aşırı doygunluk oluşabilir. Ancak havanın normale dönmesiyle su eski doygunluk haline dönüşür. Aşırı doygunluk durumu, yağmur, kar, dolu gibi yağış türlerinin havadan kaptığı oksijeni suya taşımasıyla da oluşabilir. Bol güneşli günlerde fitoplanktonların yaptığı fotosentezle ortaya çıkan oksijenin suyu zenginleştirmesiyle aşırı doygunluk oluşması da sıkça yaşanan bir durumdur. Sucul yaşam için en önemli parametrelerden biri olan çözünmüş oksijenin Ermenek Baraj Gölünde derinliğe ve örnekleme bölgelerine göre değişimi ayrıntılı olarak incelenmiştir. 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİNDE ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN DEĞİŞİMİ Nisan ayında, Derinliğe göre hafif bir azalma görülmekle birlikte doygunluk derecesine yakın değerlerde çözünmüş oksijen bulunmaktadır (Şekil. 4.2/1). Temmuz ayında, Nisan ayındakinin tersine derinliğe göre çözünmüş oksijenin önce yavaş, sonra hızla artarak 14 m derinlikte maksimum değere (13,89 mg/l) ulaştığı, 14 m derinlikten sonra aynı hızla düşüşe geçtiği görülmektedir. 93

95 Derinlik (m) Ekim ayında, 14 m derinliğe kadar eşit seyreden çözünmüş oksijen değerinde, 16 metrede hafif bir artıştan sonra 18 m derinliğe kadar şiddetli bir düşüş yaşanmaktadır. Ocak ayında, Ölçüm yapılan tüm derinliklerde çözünmüş oksijenin eşit dağılım göstermesini, sıcaklık tabakalaşmasının kırılıp gölün tam karışım haline gelmesinin doğal sonucu olarak değerlendirmek gerekir mg/l Nis Tem Eki Oca.12 Şekil. 4.2/1. Ermenek Barajı 1. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi Ocak ve Nisan aylarındaki çözünmüş oksijen değerleri kirli veya aşırı üretken olmayan göllerdeki değişimi yansıtmaktadır. Temmuz ve Ekim aylarındaki değişimi daha ayrıntılı değerlendirmekte yarar vardır. Temmuz ayında, yüzeye yakın kısımlarda normalin biraz üzerinde (%110) seyreden oksijen doygunluğunun 6 metreden sonra hızla artarak 14 m derinlikte yani termoklin tabakasının tam ortasında 13,89 mg/l değerine eriştiği görülüyor (Şekil. 4.2/2). Bu değer % 157 aşırı doygunluk anlamına gelmektedir. Termoklin tabakasının orta 94

96 Derinlik (m) kısmının atmosferle hiçbir şekilde ilişkisi olamayacağına göre aşırı doygunluğu sağlayan oksijen nereden gelmektedir? Bilindiği üzere su kütlesinin ışık alan üst kısımlarında fitoplanktonlar tarafından fotosentez yapılmakta ve yan ürün olarak oksijen açığa çıkmaktadır. Çok kaliteli ve berrak bir su kütlesine sahip olan Ermenek Baraj Gölünde, ışıklı kuşağın (fotik zon) termoklin tabakasının alt kısımlarına kadar uzandığı anlaşılmaktadır C, mg/l T C DO mg/l SV mg/l Şekil. 4.2/2. 1. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 6-18 m derinlikler arasında yer alan termoklin tabakasında doygunluğun, daha çok ışık alan ve fotosentez sonucu daha fazla oksijen açığa çıkması beklenen yüzeye yakın kısımlardaki doygunluktan fazla olmasını ise şu şekilde açıklamak mümkündür: Sıcaklık bölümünde ayrıntılı olarak incelendiği üzere, yüzey ile 6 m derinlik arasında yer alan epilimnion (üst kuşak) kendi içinde karışım halinde ve atmosferle ilişkidedir. Bu nedenle fotosentezle ortaya çıkan oksijenin fazlası atmosfere geçebilir ve aşırı doygunluk çok fazla yükselemez. Termoklin tabakasında ise fotosentezle ortaya çıkan oksijenin diğer tabakalara ve atmosfere geçme şansı yoktur. Bu yüzden açığa 95

97 Derinlik (m) çıkan oksijen zorunlu olarak suda çözünmekte ve aşırı doygunluk yüzdesini artırmaktadır. Sıcaklık değişim eğrisine göre, Ekim ayında; üst kuşağın 14 m derinliğe kadar genişleyerek termoklin tabakasını m derinlikler arasına sıkıştırdığı görülüyor (Şekil. 4.2/3). Üst kuşağın genişlemesine paralel olarak çözünmüş oksijen dağılımının da 14 m derinliğe kadar eşitlendiği, karışmanın etkisiyle termoklin tabakasındaki aşırı doygunluğun azaldığı, termoklin tabakasının altındaki su kütlesinde ise harcanan oksijen yerine yenisi sağlanamadığı için Temmuz ayına göre doygunluğun daha da azaldığı anlaşılmaktadır C, mg/l T C DO mg/l SV mg/l Şekil. 4.2/3. 1. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 96

98 Derinlik (m) 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİNDE ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN DEĞİŞİMİ 2. Örnekleme Bölgesindeki derinliğe ve zamana göre çözünmüş oksijen değişimi 1. Bölgedekine çok büyük benzerlik göstermekte, özellikle her iki bölgedeki Ocak ve Nisan ayları değişimleri birbirinin tıpkısı gibi görünmektedir. Temmuz ve Ekim aylarındaki değişimlerde ise nicelik farkı bulunmaktadır (Şekil. 4.2/4). Temmuz ayında, 1. Bölgede termoklin tabakasının ortasındaki çözünmüş oksijen 13,89 mg/l ve doygunluk % 157 iken 2. Bölgede 14,52 mg/l ve doygunluğun %160 değerine yükseldiği, daha sonra hızla düşen çözünmüş oksijen değerinin 20 m derinlikten sonra sabitlendiği görülmektedir Bölgede Çözünmüş Oksijen Değişimi mg/l Nis Tem Eki Oca.12 Şekil. 4.2/4. Ermenek Barajı 2. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi Ekim ayında, 10 m derinliğe kadar eşit ve doygunluk derecesinin üzerinde seyreden çözünmüş oksijen değerinin, 14 metreye kadar daha da arttıktan sonra şiddetle düşerek 20 m derinlikte 4,39 mg/l ye indiği görülmektedir. 97

99 Derinlik (m) Ocak ayında, Ölçüm yapılan tüm derinliklerde çözünmüş oksijenin eşit dağılım göstermesini, 1. Bölgede olduğu gibi sıcaklık tabakalaşmasının kırılıp gölün tam karışım haline gelmesinin doğal sonucu olarak değerlendirmek gerekir. 2. Örnekleme Bölgesinde Temmuz ayındaki sıcaklık, ölçülen çözünmüş oksijen ve teorik doygunluk değişimleri Şekil. 4.2/5 te verilmiştir. 1. Örnekleme bölgesinde olduğu gibi, doygunluk değerlerinin üzerinde seyreden çözünmüş oksijen değerleri 10 metreden sonra hızla artarak termoklin tabakasının ortalarında 14 m derinlikte en üst düzeye çıkmakta, daha sonra hızla azalarak 20 m derinlikte doygunluk değerlerinin altına inmektedir C, mg/l T C DO mg/l SV mg/l Şekil. 4.2/5. 2. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 98

100 Derinlik (m) 2. Örnekleme Bölgesinde Ekim ayındaki sıcaklık, ölçülen çözünmüş oksijen ve teorik doygunluk değişimleri Şekil. 4.2/6 da verilmiştir. Havaların soğumasıyla birlikte epilimnion tabakasının 12 metre derinliğe kadar genişlemesi ve su kütlesinin dikey karışmasının doğal sonucu olarak çözünmüş oksijen değerleri de bu derinliğe kadar eşit bir dağılım göstermektedir. Termoklin tabakasından sonra çözünmüş oksijenin hızla azalarak teorik doygunluk değerinin altına, Temmuz ayında ölçülen değerlerin de altına indiği görülmektedir C, mg/l T C DO mg/l SV mg/l Şekil. 4.2/6. 2. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 99

101 Derinlik (m) 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİNDE ÇÖZÜNMÜŞ OKSİJEN DEĞİŞİMİ mg/l Nis Tem Eki Oca.12 Şekil. 4.2/7. Ermenek Barajı 3. Bölgede Derinliğe Göre Çözünmüş Oksijen Değişimi Nisan ayında, Derinliğe göre hafif bir azalma görülmekle birlikte doygunluk derecesine yakın değerlerde çözünmüş oksijen bulunmaktadır (Şekil. 4.2/7). Temmuz ayında, Nisan ayındakinin tersine Temmuz ayında derinliğe göre çözünmüş oksijenin önce yavaş, sonra hızla artarak 14 m derinlikte yıl boyunca ölçülen en yüksek değere (15,83 mg/l) ulaştığı görülüyor. Bu değer % 177 aşırı doygunluk anlamına gelmektedir. (Aşırı doygunluğun nedeni 1. Örnekleme bölgesi çözünmüş oksijen değişimi bölümünde ayrıntılı incelenmiştir). Çözünmüş oksijenin 14 m derinlikten sonra aynı hızla düşüşe geçerek 20 m derinlikte normal değerlere indiği ancak m derinlikler arasında bile yetiştiricilik için gerekli miktarda oksijen bulunduğu görülmektedir. 100

102 Derinlik (m) Ekim ayında, 12 m derinliğe kadar doygunluk derecesine yakın seyreden çözünmüş oksijen değerinde, 14 metrede (11,28 mg/l) önemli bir artıştan sonra 20 m derinliğe kadar şiddetli bir düşüş yaşanmaktadır. 18 metrenin altında yetiştiricilik limitlerinin altına inen çözünmüş oksijenin 24 m derinlikte 3,99 mg/l ye kadar düştüğü görülmektedir. Ocak ayında, Birinci ve ikinci örnekleme bölgelerinde olduğu gibi üçüncü örnekleme bölgesinde de ölçüm yapılan tüm derinliklerde çözünmüş oksijen eşit dağılım göstermektedir. 3. Örnekleme Bölgesinde Temmuz ayındaki sıcaklık, ölçülen çözünmüş oksijen ve teorik doygunluk değişimleri Şekil. 4.2/8 de verilmiştir. Epilimniyon tabakasında doygunluk değerlerinin üzerinde seyreden çözünmüş oksijen değerleri 8 metreden sonra hızla artarak termoklin tabakasının ortalarında 14 m derinlikte en üst düzeye çıkmakta, daha sonra hızla azalarak 20 m derinlikte doygunluk değerlerinin altına inmektedir C, mg/l T C DO mg/l SV mg/l Şekil. 4.2/8. 3. Bölgede Temmuz Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 101

103 Derinlik (m) 3. Örnekleme Bölgesinde Ekim ayındaki sıcaklık, ölçülen çözünmüş oksijen ve teorik doygunluk değişimleri Şekil. 4.2/9 da verilmiştir. Havaların soğumasıyla birlikte epilimnion tabakasının 12 metre derinliğe kadar genişlemesi ve su kütlesinin dikey karışmasının doğal sonucu olarak çözünmüş oksijen değerleri de bu derinliğe kadar eşit bir dağılım göstermekte ve teorik doygunluk değerleri ile çakışmaktadır. Termoklin tabakasının ortasında geçmişten kalan aşırı doygunluğun azalmakla birlikte sürdüğü, termoklin tabakasından sonra ise hızla azalarak teorik doygunluk değerinin altına, Temmuz ayında ölçülen değerlerin de altına indiği görülmektedir C, mg/l T C 25 DO mg/l SV mg/l 30 Şekil. 4.2/9. 3. Bölgede Ekim Ayında Sıcaklık ve Çözünmüş Oksijen Değişimi T: Ölçülen değerlere göre sıcaklık değişim eğrisi DO: (Dissolved Oxygen) ölçülen değerlere göre çözünmüş oksijen değişim eğrisi SV: (Saturated Value) ölçülen sıcaklığa göre olması gereken doygunluk değeri eğrisi 102

104 Ermenek Baraj Gölündeki dikey çözünmüş oksijen değişimini, oksijen bolluğunu ve aşırı doygunluğu, yüksek su kalitesinin sonucu olarak değerlendirmek gerekir. Kafeslerde balık yetiştiriciliği için çok elverişli olan bu koşulların devamının sağlanması baraj gölündeki su kalitesinin korunmasına bağlıdır. Baraj gölü çevresinde nüfus artışı ve dolayısı ile dışardan gelecek kirlilikte bir artış beklenmemektedir. Bu yüzden su kalitesinin korunması, esas itibariyle yetiştiricilik kapasitesinin sınırlandırılmasına bağlıdır. Bu sağlandığında kaliteli ürün elde edilmesi ve uzun yıllar sürdürülebilir yetiştiricilik yapılması mümkün görülmektedir. 103

105 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Anyonlar Ermenek Barajında tespit edilen anyonlar CO , HCO 3, Cl ve SO4 iyonlarından oluşmaktadır. ph değerleri 10 u geçmediği için ortamda hidroksil (OH - ) iyonu bulunmamaktadır. Tespit edilen karbonat, bikarbonat, klorür ve sülfat iyonları analiz sonuçları Çizelge 4.2./3,4,5,6 da değerlendirilmiştir. Çizelge 4.2./3. Ermenek Barajında Karbonat (CO 3 -- ) Değerleri (mg/l) CO 3 -- Gözlem Sayısı Ortalama 12,00 13,50 0,00 2,25 6,75 9,00 6,00 6,00 Std. Sapma 12,96 14,92 0,00 5,95 10,15 12,73 10,39 8,49 En Küçük 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 En Büyük 30,0 36,0 0,0 18,0 24,0 30,0 30,0 18,0 Çizelge 4.2./4. Ermenek Barajında Bikarbonat (HCO 3 - ) Değerleri (mg/l) HCO 3 Gözlem Sayısı Ortalama 101,67 33,55 155,55 135,76 121,24 113,24 123,41 170,80 Std. Sapma 53,26 213,50 37,73 25,25 28,52 49,92 37,43 13,18 En Küçük 30,5 183,0 122,0 97,6 85,4 36,6 36,6 152,5 En Büyük 158,6 189,1 219,6 192,5 164,7 189,1 192,5 183,0 104

106 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2./5. Ermenek Barajında Klorür (Cl-) Değerleri (mg/l) Cl Gözlem Sayısı Ortalama 20,35 35,24 33,11 23,43 24,48 22,99 23,63 30,41 Std. Sapma 11,38 17,10 17,01 13,49 12,45 12,52 12,84 9,24 En Küçük 4,26 6,04 4,62 4,97 4,97 4,97 4,97 20,24 En Büyük 28,40 49,70 46,15 42,60 42,60 42,60 42,60 42,60 Çizelge 4.2./6. Ermenek Barajında Sülfat (SO 4 --) Değerleri (mg/l) SO 4 Gözlem Sayısı Ortalama 14,72 12,12 10,80 10,31 9,33 9,76 9,80 30,24 Std. Sapma 4,32 1,90 3,66 4,95 4,91 4,69 4,87 16,13 En Küçük 9,60 9,60 6,24 4,80 4,80 3,84 3,84 9,60 En Büyük 20,16 14,40 14,40 19,68 19,20 17,28 19,68 48,96 Orman ve Su İşleri Bakanlığınca 30 Kasım 2012 tarihinde yayımlanan Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği ekinde bulunan Kıtaiçi Yüzeysel Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri arasında anyon ve katyon parametrelerine yer verilmemiştir. Söz konusu yönetmelik ile yürürlükten kaldırılan tarihli Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği kalite kriterleri arasında anyonlardan klorür ve sülfat, 105

107 katyonlardan ise sodyum parametreleri yer almakta idi. Buna göre değerlendirildiğinde sülfat konsantrasyonunun tüm örnekleme noktalarında I. Sınıf su kalitesini sağladığı, klorür bakımından ise, küçük farklar ile Küçüksu Çayı, Zeyve Kaynağı ve baraj çıkışında II. Sınıfa düşen su kalitesinin baraj gölünde I. Sınıf olduğu görülmektedir (Çizelge 4.2/12). mg/l EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ÇIKIŞ Karbonat Bikarbonat Klorür Sülfat Şekil.4.2/4. Ermenek Barajında Anyon Değişimi Çizelge 4.2/7. Ermenek Barajında Anyon Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları CO Örnekleme Noktaları 3 HCO 3 Cl SO 4 mg/l mg/l mg/l mg/l Su Kalite Sınıfı Ermenek Çayı 12,00 101,67 20,35 14,72 I Küçüksu Çayı 13,50 33,55 35,24 12,12 II Zeyve Kaynağı 0,00 155,55 33,11 10,80 II 1. Örnekleme Bölgesi 2,25 135,76 23,43 10,31 I 2. Örnekleme Bölgesi 6,75 121,24 24,48 9,33 I 3. Örnekleme Bölgesi 9,00 113,24 22,99 9,76 I Göl Ortalaması 6,00 123,41 23,63 9,80 I Baraj Çıkışı 6,00 170,8 30,41 30,24 II 106

108 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Katyonlar Ermenek Barajında ağır metal analizi yapılmamıştır. Ölçümü yapılan sodyum, potasyum, kalsiyum ve magnezyum analiz sonuçları Çizelge 4.2./8,9,10,11 de değerlendirilmiştir. Çizelge 4.2./8. Ermenek Barajında Sodyum Değerleri (mg/l) Na Gözlem Sayısı Ortalama 5,14 8,45 9,20 5,78 5,12 5,61 5,50 10,81 Std. Sapma 2,49 3,10 2,76 2,94 2,88 3,07 2,98 2,89 En Küçük 1,61 3,45 6,90 1,61 0,92 0,92 0,92 6,90 En Büyük 6,90 11,96 12,19 11,73 10,35 9,89 11,73 13,80 Çizelge 4.2./9. Ermenek Barajında Potasyum Değerleri (mg/l) K Gözlem Sayısı Ortalama 1,43 1,95 1,95 1,56 1,71 1,66 1,64 3,25 Std. Sapma 0,49 0,48 0,48 0,52 0,39 0,47 0,46 1,87 En Küçük 0,78 1,17 1,17 0,78 1,17 0,78 0,78 1,56 En Büyük 1,95 2,34 2,34 2,34 2,34 2,34 2,34 5,85 107

109 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2./10. Ermenek Barajında Kalsiyum Değerleri (mg/l) Ca Gözlem Sayısı Ortalama 33,33 46,50 42,50 34,00 33,25 33,00 33,42 47,33 Std. Sapma 5,73 9,21 8,17 6,63 6,63 7,75 7,04 5,25 En Küçük 26,00 34,00 36,00 26,00 22,00 26,00 22,00 40,00 En Büyük 40,00 60,00 56,00 50,00 44,00 52,00 52,00 52,00 Çizelge 4.2./11. Ermenek Barajında Magnezyum Değerleri (mg/l) Mg Gözlem Sayısı Ortalama 12,15 18,99 14,28 13,78 14,05 13,31 13,71 19,44 Std. Sapma 2,62 3,37 2,33 2,41 0,93 2,57 2,13 1,98 En Küçük 9,72 13,97 10,94 9,72 12,76 10,45 9,72 17,01 En Büyük 15,79 23,09 17,01 17,01 15,79 18,23 18,23 21,87 108

110 mg/l EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL Sodyum Potasyum Kalsiyum Magnezyum ÇIKIŞ Şekil.4.2/5. Ermenek Barajında Katyon Değişimi Çizelge 4.2/12. Ermenek Barajında Katyon Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları Na K Ca Mg Su Kalite Örnekleme Noktaları mg/l mg/l mg/l mg/l Sınıfı Ermenek Çayı 5,14 1,43 33,33 12,15 I Küçüksu Çayı 8,45 1,95 46,50 18,99 I Zeyve Kaynağı 9,20 1,95 42,50 14,28 I 1. Örnekleme Bölgesi 5,78 1,56 34,00 13,78 I 2. Örnekleme Bölgesi 5,12 1,71 33,25 14,05 I 3. Örnekleme Bölgesi 5,61 1,66 33,00 13,31 I Göl Ortalaması 5,50 1,64 33,42 13,71 I Baraj Çıkışı 10,81 3,25 47,33 19,44 I Anyonlar bölümündeki değerlendirmeye ilave olarak, katyonlar bakımından tüm örnekleme noktalarında su kalitesinin I. Sınıf olduğu görülmektedir. 109

111 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Organik Madde (PV) Organik madde tayini sudaki oksitlenebilen maddelerin bulunması için yapılır. Asitli ortamda permanganat kullanılarak organik maddeler oksitlendirilir ve harcanan permanganat miktarı kaydedilir. Analiz yönteminde harcanan permanganat hacmi doğrudan oksitleme için gerekli mg/l oksijen miktarını verecek şekilde ayarlandığından organik madde parametresi kısaca PV (permanganat volume) olarak anılmaktadır. Suda çözünmüş olarak bulunan organik maddeler, gölün üretkenliğinden dolayı oluşan bitkisel ve hayvansal canlıların ölümü ve çürümesinden ileri gelebileceği gibi gölü besleyen akarsulara atık suların karışmasından da kaynaklanabilir. İkinci durumda zararlı bakteri ve mikroorganizmaların göle karışması ihtimalinden dolayı özellikle kirlilik araştırması ve kalite gözlemlerinde organik madde ile ilgili parametreler dikkatle izlenmelidir. Çizelge 4.2/13. Ermenek Barajında Organik Madde Değerleri (mg/l O 2 ) PV Gözlem Sayısı Ortalama 2,37 1,94 2,11 2,23 2,25 2,44 2,30 1,78 Std. Sapma 1,16 0,32 0,44 0,68 0,63 0,64 0,66 0,32 En Küçük 1,45 1,58 1,37 1,27 1,58 1,43 1,27 1,45 En Büyük 4,00 2,40 2,48 3,68 3,36 3,44 3,68 2,22 110

112 Avrupa Birliği 98/83/EC (1998) içme suyu standardına göre PV sınır değerinin 5 mg/lo 2 olduğu göz önüne alındığında, Ermenek Barajında ve barajı besleyen kaynaklarda organik kirlenmenin bulunmadığı söylenebilir (Çizelge 4.2/13, Şekil.4.2/6.). mg/l 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ÇIKIŞ Şekil.4.2/6. Ermenek Barajında Organik Madde Değişimi 111

113 Azot Bileşikleri Azot ve fosfor bileşikleri su kaynaklarında görülebilen besleyici unsurların en önemlileridir. Bu bileşiklerin konsantrasyonunun sınır değerlerinin üzerine çıkması durgun sularda ve göllerde ötrofikasyona neden olur. Bu şekilde kirlenen su kaynakları içmesuyu için elverişli değildir. Su kaynaklarından en verimli şekilde yararlanabilmek için besleyici akışının önlenmesi gerekir. Azot, canlı organizmalar açısından yaşamsal değere sahip proteinler için gereklidir. Bitkiler ve mikroorganizmalar, inorganik azotu organik yapılara dönüştürür. Sucul ortamda azot; nitrat, nitrit, amonyum ve moleküler azota kadar indirgenebilir. Yükseltgen ortamda ise amonyum azotu nitrit ve nitrata yükseltgenebilir. Azotun sucul ortamdaki çevrimini şöyle özetlemek mümkündür: İnorganik azot türlerinin + (NH 4, - NO2, - NO3 ) bitkiler ve mikroorganizmalar tarafından organik azota çevrilerek ortamdan uzaklaştırılması, Azot gazının mikroorganizmalar tarafından amonyum azotu ve organik azota indirgenmesi, Bir organizmadan diğerine kompleks heterotrofik çevrim, Amonyum azotunun nitrit ve nitrata çevrimi (nitrifikasyon), Organik maddelerin bozunarak amonyum azotuna dönüştürülmesi, Nitratın N 2 O ve N 2 ye bakteriler aracılığı ile indirgenmesi (denitrifikasyon). Ermenek Baraj Gölü nde analizi yapılan amonyum azotu, nitrit azotu ve nitrat azotu değerleri Çizelge 4.2./14,15,16 da değerlendirilmiştir. 112

114 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2/14. Ermenek Barajı Amonyum Azotu Değerleri (mg/l) NH 4 -N Gözlem Sayısı Ortalama 0,13 0,08 0,07 0,06 0,06 0,04 0,05 0,02 Std. Sapma 0,08 0,05 0,03 0,02 0,03 0,02 0,02 0,01 En Küçük 0,06 0,01 0,03 0,04 0,03 0,02 0,02 0,02 En Büyük 0,25 0,16 0,11 0,11 0,11 0,06 0,11 0,03 Çizelge 4.2/15. Ermenek Barajı Nitrit Azotu Değerleri (mg/l) NO 2 -N Gözlem Sayısı Ortalama 0,069 0,021 0,013 0,040 0,030 0,037 0,036 0,052 Std. Sapma 0,043 0,015 0,010 0,037 0,030 0,034 0,034 0,057 En Küçük 0,009 0,003 0,003 0,002 0,003 0,004 0,002 0,003 En Büyük 0,101 0,038 0,030 0,106 0,087 0,098 0,106 0,

115 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2/16. Ermenek Barajı Nitrat Azotu Değerleri (mg/l) NO 3 -N Gözlem Sayısı Ortalama 1,55 2,07 2,27 1,88 2,04 1,78 1,90 1,10 Std. Sapma 1,90 1,89 2,04 1,77 1,95 2,14 1,96 1,09 En Küçük 0,08 0,05 0,05 0,03 0,04 0,04 0,03 0,04 En Büyük 4,24 4,43 4,43 3,83 4,38 4,96 4,96 2,60 Amonyum, nitrit ve nitrat azotlarının toplamına, toplam inorganik azot (TIN) denilmektedir. Toplam inorganik azot değerleri Çizelge 4.2/17 de verilmiştir. Çizelge 4.2/17. Ermenek Barajı Toplam İnorganik Azot Değerleri (mg/l) TIN Gözlem Sayısı Ortalama 1,76 2,17 2,35 1,98 2,13 1,86 1,99 1,18 Std. Sapma 2,01 1,86 2,04 1,77 1,94 2,13 1,96 1,05 En Küçük 0,24 0,15 0,18 0,17 0,15 0,13 0,13 0,19 En Büyük 4,59 4,54 4,51 3,97 4,46 5,03 5,03 2,64 114

116 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI mg/l 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 EÇ KS ZK 1. BÖLGE Şekil.4.2/7. Ermenek Barajında Azot Değişimi 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL NH4-N NO2-N NO3-N TIN ÇIKIŞ Orman ve Su İşleri Bakanlığınca 30 Kasım 2012 tarihinde yayımlanan Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği ekinde bulunan Kıtaiçi Yüzeysel Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri ne göre amonyum ve nitrat azotu değerleri, tüm örnekleme noktalarında I. Sınıf su kalitesini sağlamaktadır (Şekil.4.2/7, Çizelge 4.2/18,). Çizelge 4.2/18. Ermenek Barajında Azot Değerlerine Göre Su Kalite Sınıfları NH 4 -N I I I I I I I I NO 2 -N IV III III III III III III IV NO 3 -N I I I I I I I I 115

117 Nitrit azotu değerleri ise, Ermenek Çayında IV. Sınıf (çok kirli), Küçüksu Çayı, Zeyve Kaynağı ile göl içi örnekleme noktalarında III. Sınıf (kirli), Baraj Çıkışı noktasında IV. Sınıf (çok kirli) su kalitesini göstermektedir. Aynı suyun amonyum azotu ve nitrat azotuna göre I. Sınıf, amonyum azotuna göre yükseltgenme, nitrat azotuna göre indirgenme ürünü olan nitrit azotu bakımında III. Sınıf veya IV. Sınıf su kalitesinde olması mantıklı ve tutarlı değildir. Tutarsızlık, muhtemelen örnekleme ile analiz arasında geçen süreden kaynaklanmaktadır. Analiz zamanına kadar devam eden biyokimyasal faaliyetler, hava ile temas olmadığından oksijen ihtiyacını ortamdaki nitrattan karşılamak durumunda kalabilir, böylece nitratın indirgenme ürünü olan nitrit azotu olduğundan daha yüksek seviyelere çıkmış olabilir. Azot türlerinin mümkün olan en kısa sürede analiz edilmesi, bu yapılamıyor ise kimyasal ilave edilerek koruma yapılması veya soğukta muhafaza edilmesi gerekmektedir. Tüm bunların yapılamadığı durumlarda nitrit azotu analiz sonuçlarının kalite sınıflamasında değerlendirme dışında tutulması uygun olacaktır. 116

118 Fosfor Bileşikleri Fosfor canlılar için gerekli elementlerden biridir. Suda çözünmüş ve parçacık olarak bulunmaktadır. Genellikle alglerin büyümesinde sınırlayıcı besin olup sudaki birincil üretimi (primer production) kontrol eder. Fosfor konsantrasyonunun aşırı artması su kütlesinde ötrofikasyona (eutrophication) neden olur. Fosforun doğal kaynakları, rüzgârın etkisiyle kayalardan taşınan fosfor ve organik maddelerdir. Yüzey sularında fosfor seviyesini, deterjan içeren evsel atıklar, endüstriyel atıklar ve tarımda kullanılan gübrelerin yüzeysel akışla suya taşınması artırır. Son yıllarda Türkiye de de faaliyete geçen ve yaygınlaşan kafes balıkçılığı işletmeleri de baraj göllerindeki fosfor konsantrasyonlarının artışına katkıda bulunmaktadır. Fosfor, sudaki biyolojik çevrimin önemli bir bileşenidir. Doğal ve atık sularda; ortofosfat, polifosfat, ve organik fosfat biçiminde bulunur. Tatlı sularda yüksek konsantrasyonda ender olarak görülür. Çünkü fosfor fitoplankton, alg ve su bitkileri tarafından kullanılır. Fosforun önemli bir bölümü de ph si yüksek ortamlarda Ca ++, Fe(III) ve Mn(IV) iyonları ile fosfatlar halinde sedimente çökelir. Çok verimsiz göllerde 0,005 mg/l nin altında, çok verimli göllerde 0,1 mg/l nin üzerinde olmak üzere toplam fosfor değerleri, tatlı sularda geniş bir aralıkta dağılım gösterir. Kirlenmemiş göllerin yüzey suları 0,01 0,05 mg/l arasında toplam fosfor ihtiva etmektedir (Wetzel 2001). Fosfor konsantrasyonunun yüksekliği kirlenmenin varlığını gösterir. İçme suyu standartlarında ve su kalite sınıflandırmasında orto-fosfat değerleri yer almamaktadır. Çizelge 4.2/19 da verilen orto-fosfat değerleri içindeki fosfor, çözünmüş inorganik fosfor (DIP) veya çözünebilir reaktif fosfor (SRP) olarak da bilinmektedir. Toplam fosfor değerleri ile kıyaslanabilmesi için orto-fosfat değerleri Çizelge 4.2/20 de DIP olarak yeniden düzenlenmiştir. Toplam fosfor değerleri ise Çizelge 4.2/21 de verilmiştir. Barajın tüm örnekleme noktalarında çözünmüş inorganik fosfor ve toplam fosfor değişimi Şekil 4.2/8 de birlikte verilmiştir. 117

119 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2/19. Ermenek Barajı Orto Fosfat Değerleri (mg/l) o-po 4 Gözlem Sayısı Ortalama 0,107 0,053 0,065 0,042 0,058 0,035 0,045 0,055 Std. Sapma 0,069 0,046 0,035 0,023 0,051 0,031 0,038 0,029 En Küçük 0,010 0,013 0,025 0,010 0,010 0,000 0,000 0,015 En Büyük 0,156 0,130 0,120 0,070 0,150 0,100 0,150 0,080 Çizelge 4.2/20. Ermenek Barajı Çözünmüş İnorganik Fosfor (DIP) Değerleri (mg/l) DIP Gözlem Sayısı Ortalama 0,035 0,017 0,021 0,014 0,019 0,011 0,015 0,018 Std. Sapma 0,022 0,015 0,011 0,007 0,017 0,010 0,012 0,009 En Küçük 0,003 0,004 0,008 0,003 0,003 0,000 0,000 0,005 En Büyük 0,051 0,042 0,039 0,023 0,049 0,033 0,049 0,

120 ERMENEK ÇAYI KÜÇÜKSU ÇAYI ZEYVE KAYNAĞI 1. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 2. ÖRNEKLEME BÖLGESİ 3. ÖRNEKLEME BÖLGESİ GÖL ORTALAMASI BARAJ ÇIKIŞI Çizelge 4.2/21. Ermenek Barajı Toplam Fosfor (TP) Değerleri (mg/l) TP Gözlem Sayısı Ortalama 0,327 0,106 0,241 0,130 0,114 0,214 0,152 0,072 Std. Sapma 0,109 0,077 0,216 0,094 0,057 0,235 0,156 0,023 En Küçük 0,196 0,025 0,043 0,020 0,036 0,030 0,020 0,040 En Büyük 0,463 0,211 0,588 0,322 0,168 0,786 0,786 0,094 mg/l 0,5 0,4 0,3 DIP TP 0,2 0,1 0,0 EÇ KS ZK 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ÇIKIŞ Şekil.4.2/8. Ermenek Barajında Çözünmüş İnorganik ve Toplam Fosfor Değişimi Orman ve Su İşleri Bakanlığınca 30 Kasım 2012 tarihinde yayımlanan Yüzeysel Su Kalitesi Yönetimi Yönetmeliği (YSKYY, 2012) kriterlerine göre; Ermenek Çayı Küçüksu Çayı Zeyve Kaynağı 1.Örnekleme Bölgesi III. Sınıf II. Sınıf III. Sınıf II. Sınıf 119

121 2.Örnekleme Bölgesi 3.Örnekleme Bölgesi Göl Ortalaması Baraj Çıkışı II. Sınıf III. Sınıf II. Sınıf II. Sınıf su niteliğinde görünmektedir. Ermenek Barajında su kalitesinin düşük olduğu sonucunu çıkarmadan önce, trofik seviye belirlenmesi ve ötrofikasyon kontrolü çalışmalarında da çok önemli olan toplam fosfor (TP) analiz sonuçlarının güvenilirliğinin irdelenmesi gerekli görülmektedir. Çizelge 4.2/22. Örnekleme Noktalarında TP Değerleri ve İlgili Parametrelerin Sonuçları DIP (mg/l) TP (mg/l) DIP/TP % PV (mg/l O 2 ) ph DO (mg/l) Ermenek Çayı 0,0349 0,327 10,66 2,37 8,26 Küçüksu Çayı 0,0174 0,106 16,45 1,94 8,06 Zeyve Kaynağı 0,0213 0,241 8,84 2,11 7,94 1. Örnekleme Bölgesi 0,0137 0,130 10,54 2,23 7,87 9,23 2. Örnekleme Bölgesi 0,0188 0,114 16,44 2,25 7,97 9,05 3. Örnekleme Bölgesi 0,0114 0,214 5,33 2,44 8,03 9,04 Göl Ortalaması 0,0146 0,152 9,58 2,30 7,94 9,11 Baraj Çıkışı 0,0179 0,072 24,79 1,78 8,07 Tüm örnekleme noktalarında, TP değerleri ile yakından ilgili olduğu düşünülen çözünmüş inorganik fosfor (DIP), organik madde (PV), ph ve çözünmüş oksijen (DO) değerleri Çizelge 4.2/22 de derlenmiştir. Çizelge 4.2/22 deki verilerden de yararlanarak aşağıdaki değerlendirmeleri yapmak mümkündür: 1. Ölçümlerde çözünmüş inorganik fosfor ile toplam fosfor arasındaki oranın % 5,33 ile % 24,79 arasında değiştiği görülmektedir. Oysa Anonim 1982 de yapılan 120

122 değerlendirmelerde, DIP ile TP arasındaki oranın, 0,01 mg/l gibi düşük TP değerlerinde % 20 den az, 0,20 mg/l gibi yüksek TP değerlerinde % 45 ve üzerine çıktığı ifade edilmektedir. Çizelge 4.2/21 de verilen TP değerleri 0,20 mg/l civarında olduğuna göre DIP/TP oranının da % 45 e yakın değerler olması beklenirken Baraj çıkış noktası hariç %20 yi bulmadığı, bazı oranların %10 un bile altında kaldığı görülmektedir. 2. Organik maddenin göstergesi olan PV değerleri, içme suyu sınır değerlerinin bile altındadır ve fosfor değerlerini yükseltecek organik kirlenme mevcut değildir. 3. Asidik olmayan ortamlarda fosforun Ca ++, Mg ++, Fe(III) ve Mn(IV) iyonları ile fosfatlar halinde çökelerek göl tabanında biriktiği bilinmektedir. Kümmel (1981) tarafından litrede 40 mg kalsiyumun, ph si 7 olan bir sulu ortamda fosfatın çözünürlüğünü yaklaşık 10 µg/l ile sınırladığı, 100 mg kalsiyumun ise fosfatı 1 µg/l ye düşürdüğü ifade edilmektedir (Wetzel, 2001). Aynı eserde ph yükseldiğinde kalsiyum karbonatın fosfatlarla birlikte çökeldiği de bildirilmektedir. Ermenek Barajında ortalama olarak kalsiyum değeri 33,00-47,33 mg/l arasında, ph değerleri ise 7,87-8,26 arasında değişmekte olup bu koşullarda göl suyunda çözünmüş fosforun yüksek konsantrasyonlara ulaşması mümkün görülmemektedir. 4. Çöken fosfatların, çözünmüş oksijen değerinin 1 mg/l nin altına düştüğü anoksik ve asidik ortamlarda tekrar çözünerek su ortamına katılması mümkündür. Fakat Ermenek Baraj Gölü nde çözünmüş oksijen değerinin yüksek değerlerde olduğu, ph değerinin de 7,10 un altına düşmediği, anoksik ve asidik ortamların oluşmadığı görülmektedir. 121

123 Sonuç olarak Çizelge 4.2/21 de verilen toplam fosfor (TP) değerlerinin gerçekleşmesi mümkün görülmemektedir. Bu nedenle fosfor analizlerindeki eksiklik ve ihtiyaçlar tamamlanarak, analizlerdeki sıkıntıların giderilmesi için konu TAKK Dairesi Başkanlığına resmi yazı ile iletilmiştir 4. Söz konusu yazı ekinde bulunan değerlendirme raporundaki, Ermenek Barajı fosfor analizleri ile ilgili bölüm kısaltılarak aşağıya alınmıştır. Analiz sonuçları incelendiğinde; orto fosfat ve toplam fosfor değerlerinin hem baraj gölü içinde hem de besleyen kaynaklarda çok yüksek olduğu görülmektedir. Suda yüksek fosfor değerlerinin bulunması mümkündür. Ancak, durgun su ortamında bu değerlerin gözlemlenebilen sonuçları ortaya çıkmaktadır. Bitkilerin temel besin elementlerinden fosfor, göl ortamında bitkisel plankton (fitoplankton) üretimini dolayısı ile klorofil değerini artırmakta, artan plankton üretimi, suyun berraklığını ve ışık geçirgenliğini azaltmakta ve bu durum ışık geçirgenliğinin ölçüsü olarak kullanılan Secchi disk değerlerine yansımaktadır. Doğal göllerde ve baraj göllerinde trofik seviye (besin düzeyi, üretkenlik-verimlilik) belirlenmesinde, başka birçok parametre yanında, birbiriyle ilişkili olan Secchi disk, klorofil-a ve toplam fosfor değerleri yaygın olarak kullanılmaktadır. Ermenek Baraj Gölü nde ölçümü yapılan ve trofik seviye değerlendirmelerinde kullanılabilen parametrelerin analiz sonuçları ile bunlara karşılık gelen trofik seviye değerleri Çizelge 4.2/23 de birlikte verilmiştir. Çizelge incelendiğinde; toplam fosfor dışındaki parametrelerin bir bölümünün, baraj gölünün trofik seviyesini oligotrofik (az verimli), bir bölümünün de mesotrofik (orta verimli) düzeyde olduğunu işaret ettiği görülmektedir. Bir üst verimlilik kategorisi olan ötrofik seviyeyi bile hiçbir parametre işaret etmezken ölçülen toplam fosforun ve toplam fosfor değerinden hesaplanan Carlson TSI (Trophic State İndex) değerinin en üst verimlilik kategorisi olan hipertrofik (aşırı verimli) seviyeyi gösterdiği dikkat çekmektedir. Diğer parametrelerin birbirini destekler sonuçlar vermesi, toplam fosfor değerlerini destekleyen hiçbir parametre olmaması, fosfor analiz sonuçlarını şüpheli hale getirmektedir sayı ve tarihli yazı 122

124 Carlson TSI değerlerine göre göllerin trofik durumu ve özellikleri Çizelge 6/2 de verilmiştir. Ermenek Baraj Gölü nün ölçülen ve gözlemlenen özellikleri söz konusu çizelgedeki oligotrofik göllerin özellikleri ile uygunluk göstermektedir. Bu kategoride bulunan göllerdeki toplam fosfor üst limiti 12 µg/l, bir üst kategori olan mezotrofik göllerdeki toplam fosforun üst limiti ise 24 µg/l değerindedir. Çizelge 4.2/23. Ermenek Baraj Gölü Trofik Seviye Durumu Parametre Trofik Ölçülen Değer Kategori Ortalama Toplam Fosfor Referans 152 µg/l Hipertrofik OECD 1982 (Fixed Boundary Sistem) Ortalama Secchi 4,36 m Mezotrofik Minimum Secchi 1,90 m Mezotrofik Ortalama Klorofil a Maksimum Klorofil a OECD 1982 (Fixed Boundary Sistem) OECD 1982 (Fixed Boundary Sistem) 2,47 µg/l Oligotrofik OECD 1982 (Fixed Boundary Sistem) 8,92 µg/l Mezotrofik OECD 1982 (Fixed Boundary Sistem) TSI (SD) 38,78 Oligotrofik Carlson 1977 TSI (CHL) 39,47 Oligotrofik Carlson 1977 TSI (TP) 76,59 Hipertrofik Carlson 1977 Baskın Bacillariohyta Fitoplankton Dinophyta Familyası Oligomezotrof Wetzel 2001 İndikatör Fitoplankton Dinobryon spp. Ceratium spp. Oligotrofik Mason (1991) Türleri Peridinium spp. Oligotrofik : Az verimli Mezotrofik : Orta verimli Ötrofik : Çok verimli Hipertrofik : Aşırı verimli TSI (SD) :Secchi disk değerine göre hesaplanan trofik durum indeksi TSI (CHL) :Klorofil A değerine göre hesaplanan trofik durum indeksi TSI (TP) :Toplam Fosfor değerine göre hesaplanan trofik durum indeksi 123

125 Yukarıda yapılan değerlendirmelere ilave olarak; DSİ ile ASAUM (Ankara Üniversitesi Su Ürünleri Araştırma ve Uygulama Merkezi) arasında yapılan işbirliği protokolü çerçevesinde, taşıma kapasitesinin belirlenmesine yönelik olarak Su Ürünleri Mühendisliği Bölümünde yapılan analizlerde, Ermenek Baraj Gölü nün toplam fosforu 20 µg/l nin altında tespit edilmiş bulunmaktadır. 124

126 Kritik Fosfor ve Azot Yükleri Göllerdeki aşırı beslenmenin (eutrophication) derecesi büyük oranda göl suyundaki besleyici konsantrasyonuna bağlıdır. Besleyiciler genellikle fosfor, azot, karbon ve silikanın çeşitli bileşiklerinden oluşmaktadır. Bu besleyicilerden birinin ortamda az miktarda bulunması, göldeki biyolojik üretkenliğin azalması veya tamamen durmasına neden olur ki bu da bitkisel büyümenin azalması, dolayısı ile göl koşullarının iyileşmesi anlamına gelmektedir. Gölde tüm besleyicilerin bol miktarda bulunması durumunda üretkenlik artmakta, su bitkileri aşırı gelişmekte ve alg patlamaları görülmektedir. Bu durum suyun kullanımını kısıtlamaktadır. Ilıman iklim kuşağında yer alan göllerde genellikle fosfor sınırlayıcı besin durumundadır. Sıcak iklim bölgelerinde ise genellikle inorganik azotun sınırlayıcı olduğu saptanmıştır. Karbon ve silika göllerde karbonat ve silikatlar halinde bol miktarda bulunmakta ve nadiren sınırlayıcı rol oynamaktadır (Anonim, 1984). Göllerde ve baraj göllerinde sınırlayıcı besin elementi tespit edilerek bu elementin göle girişi kontrol altına alındığında ötrofikasyonun önleneceği öngörülmekte ve bu yönde çalışılmaktadır. Kritik fosfor yükü, Vollenweider (1975, 1976) ya göre; L c (mg P/m 2.y) [P] λ,c q s (1+ Tw), (3) Yaklaşık eşitliği ile verilmektedir (Anonim 1982). L c [P] λ,c q s z Tw : Kritik yük (mg fosfor/m². yıl) : Kritik fosfor konsantrasyonu (mg/m³) : q s = (z/tw) Hidrolik yük (m/yıl) : Ortalama derinlik (m) : Hidrolik bekleme süresi (yıl) 125

127 [P] λ,c kritik fosfor konsantrasyonu, oligotrofikten ötrofik sulara doğru 10 ile 20 mg P/m 3 arasında kabul edilmektedir. Ermenek Baraj Gölü, morfoloji, çözünmüş madde miktarı ve diğer özelliklerine göre oligotrofik yapıya uygundur. Bu nedenle kritik fosfor konsantrasyonunu 10 mg/m 3 olarak kabul etmek gerekir. Buna göre kritik fosfor yükünün tahmin edilmesi için önerilen (3) eşitliği aşağıdaki şekilde düzenlenebilir: L CP = 10 q s (1+ Tw) (4) q s = Q ç /A = Ortalama çıkan akım/ortalama göl yüzey alanı Tw = V/ Q ç = Ortalama göl hacmi/ortalama çıkan akım olup Bölüm 2.3 ve 2.4 den A = 58,74 km 2 V = 4582,00 hm 3 Bölüm 2.4 den Q ç = 1 332,60 hm 3 q s = Q ç /A = 1332,60 / 58,74 = 22,69 m/yıl Tw = V/ Q ç = 4582,00 / 1 332,60 = 3,44 yıl L CP = 10 x 22,69 (1+ 3,44) Kritik fosfor yükü, L CP = 647,74 mg/m 2.yıl. Sucul ortamda birincil üreticiler olan alglerin oluşumunda; (106 CO H 2 O 16 NO 3 + PO 4 Işık > C 106 H 180 O 45 N 16 P + 154,5 O 2 ) (5) Alg Fotosentez reaksiyonu gereğince alglerin yapısında molar olarak 16/1 oranında azot ve fosfor atomu bulunmaktadır. N/P oranı kütlesel olarak; 16 N/1 P = 16 x 14 /1x 31 = 7,2 olduğundan, 126

128 L CN = L CP x 7,2 = 647,74 x 7,2 Kritik azot yükü, L CN = 4 663,73 mg/m 2.yıl değeri elde edilmektedir. Kritik yük ile karşılaştırabilmek için göle gelen fosfor yükü aşağıdaki eşitlikten hesaplanmaktadır: Göle gelen toplam fosfor = giriş akımı yükü (TP y ) mg/m 2.yıl Q m 3 /yıl x giren sudaki TP mg/m 3 ortalama göl (6) / alanı A m 2 Ermenek Barajı üç farklı kaynaktan (Ermenek Çayı, Küçüksu Çayı ve Zeyve Kaynağı) beslendiği için bu kaynakların toplam fosfor yükünü ayrı ayrı hesaplamak gerekir. TP YE = Q EÇ x TP EÇ Burada; TP YE Ermenek Çayından gelen toplam fosfor yükü? Q EÇ Ermenek Çayı akımı = 1046,8 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/4) TP EÇ Ermenek Çayı toplam fosforu = 327 mg/m 3 (Çizelge 4.2/21) TP YE = 1046,8 x 10 6 m 3 /yıl x 327 mg/m 3 = , mg/yıl TP YK = Q KS x TP KS Burada; TP YK Küçüksu Çayından gelen toplam fosfor yükü? Q KS Küçüksu Çayı akımı = 99,91 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/5) TP KS Küçüksu Çayı toplam fosforu = 106 mg/m 3 (Çizelge 4.2/21) TP YK = 99,91 x 10 6 m 3 /yıl x 106 mg/m 3 = , mg/yıl TP YZ = Q ZÇ x TP ZK Burada; TP YZ Zeyve Çayından gelen toplam fosfor yükü? Q ZÇ Zeyve Çayı akımı = 87,08 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/5) TP ZK Zeyve Kaynağı toplam fosforu = 241 mg/m 3 (Çizelge 4.2/21) 127

129 TP YZ = 87,08 x 10 6 m 3 /yıl x 241 mg/m 3 = , mg/yıl Birim göl alanına gelen fosfor yükünü hesaplamak için besleyen kaynaklardan gelen toplam yükün göl yüzey alanına bölünmesi gerekir. Göle gelen toplam fosfor yükü (TPy) = TP YE + TP YK TP YZ A Göle gelen toplam fosfor yükü (TPy) = , mg/yıl , mg/yıl , mg/yıl 58,74 x 10 6 m 2 Göle gelen toplam fosfor yükü (TPy) = , mg/yıl 58,74 x 10 6 m 2 Göle gelen toplam fosfor yükü (TPy) = mg/ m 2 yıl Gelen fosfor yükünün niceliğini değerlendirebilmek için kritik fosfor yüküne oranlamak gerekir. Gelen fosfor yükü / kritik fosfor yükü oranı = / 647,74 = 9,83 Besleyen kaynaklarda ölçülen toplam fosfor analizleri dikkate alındığında; Baraj gölünün ötrofikasyondan korunması için hesaplanan ve aşılmaması gereken kritik fosfor yükünün, yaklaşık on katı aşıldığı görülmektedir. Bu durumun baraj gölünde bataklaşmış bir görüntü ve çok düşük su kalitesi sonucunu doğurması beklenir. Halbuki ölçülen ve gözlemlenen bir çok parametre baraj gölünün çok kaliteli bir su kütlesine sahip olduğunu göstermektedir. Bu yüzden, benzer sebeplerle göl içi örneklerdeki fosfor analizlerinde olduğu gibi, besleyen kaynaklardaki fosfor analizleri de trofik seviye belirlenmesi ve su kalitesi değerlendirmelerinde dikkate alınmayacaktır. 128

130 Baraj gölüne gelen toplam fosfor yükü hesabına benzer şekilde toplam inorganik azot yükü de hesaplanabilir: mg/m 2.yıl olarak göle gelen toplam inorganik azot yükü (TIN Y ) = giriş akımı m 3 /yıl x giren sudaki TIN mg/m 3 / ortalama göl alanı m 2 TIN YE = Q EÇ x TIN EÇ Burada; TIN YE Ermenek Çayından gelen toplam inorganik azot yükü? Q EÇ Ermenek Çayı akımı = 1 046,8 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/4) TIN EÇ Ermenek Çayı toplam inorganik azotu = mg/m 3 (Çizelge 4.2/17) TIN YE = 1 046,8 x 10 6 m 3 /yıl x mg/m 3 = mg/yıl TIN YK = Q KS x TIN KS Burada; TIN YK Küçüksu Çayından gelen toplam inorganik azot yükü? Q KS Küçüksu Çayı akımı = 99,91 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/5) TIN KS Küçüksu Çayı toplam inorganik azotu = mg/m 3 (Çizelge 4.2/17) TIN YK = 99,91 x 10 6 m 3 /yıl x mg/m 3 = , mg/yıl TIN YZ = Q ZÇ x TIN ZK Burada; TIN YZ Zeyve Çayından gelen toplam inorganik azot yükü? Q ZÇ Zeyve Çayı akımı = 87,08 x 10 6 m 3 /yıl (Çizelge 2.4/5) TIN ZK Zeyve Kaynağı toplam inorganik azotu = mg/m 3 (Çizelge 4.2/17) 129

131 TIN YZ = 87,08 x 10 6 m 3 /yıl x mg/m 3 = mg/yıl Göle gelen toplam inorganik azot yükü (TINy) = TIN YE + TIN YK TIN YZ A Göle gelen toplam inorganik azot yükü (TINy) = mg/yıl , mg/yıl mg/yıl 58,74 x 10 6 m 2 Göle gelen toplam inorganik azot yükü (TINy) = , mg/yıl 58,74 x 10 6 m 2 Göle gelen toplam inorganik azot yükü (TINy) = mg/ m 2 yıl Baraj gölüne gelen organik madde içindeki azotu ihmal ederek; Gelen azot yükü / kritik azot yükü oranı = / 4 663,73 = 8,26 Gelen organik madde içindeki azot analizi yapılmış olsa bu oranın daha da yüksek çıkacağı kuşkusuzdur. Gelen azot yükünün kritik değerin çok üzerinde olmasına rağmen ilerideki bölümlerde, çeşitli parametrelere göre Baraj Gölündeki verimliliğin mezotrofik düzeyi geçmediği görülecektir. Bu yüzden fosfor analizleri gibi azot analizleri de güvenilir bulunmadığından değerlendirme dışı bırakılacaktır. 130

132 Sınırlayıcı Besin Ötrofikasyon kontrolünde fosfor ve azot oranlarının belirlenmesi çok önemlidir. Fitoplankton ve sucul bitkilerin bünyelerindeki fosfor ve azot atom olarak 1P/16N oranındadır ve bitkilerin büyüme için bu oranda besine ihtiyaç duyacağı genel olarak kabul edilmektedir. Sudaki N/P oranı 16 dan büyük olursa, alglerin büyümesi için fosfor atomları yetersiz olur ve alg biyoması ortamdaki fosfor miktarı ile sınırlanır. Atomsal N/P oranı 16 dan küçük olursa alg büyümesi azot tarafından sınırlanır (Anonim, 1982). Anonim 1982 ye göre göllerde ötrofikasyonu sınırlayıcı besin tipinin tespitinde kullanılan kriterler Çizelge 4.2/24 te verilmiştir. Çizelge 4.2/24. N:P Oranlarına Göre Sınırlayıcı Besin Elementleri (Anonim, 1982) TN/TP Kütlesel Oranı TIN/DIP Kütlesel Oranı Sınırlayıcı Besin < 10 < 5 Azot Azot ve/veya Fosfor > 17 > 12 Fosfor Fosfor ve azot analiz sonuçları güvenilir bulunmadığından Ermenek Baraj Gölü için sınırlayıcı besin maddesi tespit edilememiştir. 131

133 132

134 4.3. Biyolojik Özellikler Biyolojik özellikler alt başlığı içinde, baraj gölünden alınan klorofil a, fitoplankton, zooplankton ve zoobentik örneklerin analizi ve değerlendirmesi yapılmıştır Klorofil A Klorofil a bütün fitoplanktonik canlılarda mevcut olan fotosentetik bir pigmenttir. Fotosentez ve kemosentez yolu ile besin maddesi üretimi klorofil sayesinde mümkün olmaktadır. Diğer bir ifadeyle göllerde birincil üretim (primer prodüksiyon) klorofilli plankton ve litoral bitkiler (göllerin sığ kesimlerinde bulunan bitkiler) tarafından gerçekleştirilmektedir (Anonim, 2005). Ekosistemlerde mevcut canlılardan birinin diğeri üzerinden beslenmesi sonucu besin zinciri adı verilen bir halka gerçekleşir. Bir tatlısu ekosisteminde besin zincirinin ilk halkasını fitoplanktonik canlılar ve bitkiler oluşturmaktadır. Klorofil a miktarı bu nedenle bir gölde fitoplankton biyokütlesinin ve verimliliğin en önemli göstergesidir. Çizelge 4.3/1. Ermenek Baraj Gölünde Klorofil A Değerleri (µg/l) 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL Ölçüm Sayısı Ortalama 3,10 2,19 2,14 2,47 Std. Sapma 2,69 1,61 1,55 2,07 En Küçük 0,73 0,60 0,80 0,60 En Büyük 8,92 5,57 5,31 8,92 133

135 Ermenek Baraj Gölünde 0,60 ile 8,92 arasında değişen klorofil a değerlerinin yıllık ortalamasının 2,47 µg/l olduğu görülmektedir (Çizelge 4.3/1). Yıllık ortalama klorofil değeri, Anonim, 1982 ve YSKYY, 2012 ye göre gölün oligotrofik seviyede olduğunu, en yüksek klorofil değeri ise Anonim, 1982 ye göre gölün mezotrofik seviyede olduğunu göstermektedir. Yıllık ortalamanın (2,47 µg/l) oligotrofik seviyenin üst sınırına (2,50 µg/l), en yüksek klorofil değerinin de (8,92 µg/l) mezotrofik seviyenin alt sınırına (8-25 µg/l) çok yakın olması baraj gölünün sözü edilen iki trofik seviyenin arasında olduğunu işaret etmektedir. Bu durum bazı kaynaklarda oligomezotrofik kategori ile ifade edilmektedir. µg/l Ortalama Klorofil A Değişimi 4,0 3,0 3,10 2,19 2,14 2,47 2,0 1,0 0,0 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE GÖL ORT. Şekil 4.3/1. Ermenek Baraj Gölünde Bölgelere Göre Klorofil A Değişimi 134

136 µg/l 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Klorofil A Değişimi 1. BÖLGE 2. BÖLGE 3. BÖLGE 2011 NİSAN 2011 TEMMUZ 2011 EKİM 2012 OCAK Şekil 4.3/2. Ermenek Baraj Gölünde Bölgelere Göre Zamanla Klorofil A Değişimi Örnekleme bölgelerine göre yıllık ortalama klorofil a değişimi incelendiğinde; 1. Örnekleme bölgesinin diğerlerine göre daha verimli olduğu görülmektedir. 2. Örnekleme bölgesi ile 3. Örnekleme bölgesi birbirine çok yakın olmakla birlikte verimliliğin, barajı besleyen ana kaynakların giriş yaptığı 1. Örnekleme bölgesinden baraj gövdesine doğru azaldığı görülmektedir. Bu değişim; su girişinin olduğu yerlerde göle giren besin elementlerinden dolayı verimliliğin yüksek olacağı, su çıkışına doğru verimliliğin azalacağı beklentisiyle uyum içindedir. Klorofil değerlerinin zamanla değişimi tüm örnekleme bölgelerinde birbirine benzemektedir. Nisan ayında tüm örnekleme bölgelerinde yüksek olan klorofil değerlerinin, diğer aylarda düşük ve birbirine yakın düzeyde seyrettiği görülmektedir. Buradan örnekleme bölgelerinin, aynı zaman diliminde benzer çevresel koşullara sahip olduğu sonucu çıkarılabilir (Şekil 4.3/2). 135

137 Fitoplankton Ermenek Baraj Gölü nde, Bacillariophyta dan 9, Chlorophyta dan 15, Chrysophyta dan 3, Cryptophyta dan 3 ve Dinophyta dan 4 tür olmak üzere toplam 34 fitoplankton türü teşhis edilmiştir (Çizelge 4.3/2). Örneklerde en sık rastlanan tür sentrik diatomlardan Cyclotella meneghiniana türüdür. Pennat diatomlardan Ulnaria acus Nisan ayında daha fazla bulunmuş ancak diğer türler sayıca belirgin bir varlık göstermemiştir. Yeşil alglerden Elakatothrix gelatinosa Temmuz, Ekim ve Ocak ayında sayıca daha fazla bulunmuş, Planctonema lauterbornii ise Temmuz ayından itibaren artış göstermiştir. Chrysophyta dan Dinobryon spp. örneklerde sürekli ve sayıca belirgin bir oranda bulunmuştur. Cryptophyta divizyonundan türlerde örneklerde sürekli bulunmuş, özellikle Ocak ayında oransal artış göstermişlerdir. Dinoflagellatlardan Ceratium ve Peridinium spp. ise tüm örneklerde bulunmuş ve fitoplanktonun değişmeyen bir üyesi olmuştur. Chrysophyta dan Dinobryon spp. ve Dinoflagellatlardan Ceratium ve Peridinium spp. türleri Mason (1991) tarafından oligotrofik göllerin karakteristik fitoplanktonu olarak bildirilmiştir. Ayrıca baraj gölünde Cyanophyta ve Euglenophyta filumlarından türlerin bulunmaması baraj gölünün oligotrofik özellik gösterdiğini desteklemektedir. Fitoplankton Kompozisyonu Fitoplankton kompozisyonunun örnek alınan tarihlerde sayıca ve biyokütle bazında değişimi incelendiğinde, sayıca Bacillariophyta nın baskın olduğu, ancak biyokütle bazında Dinophyta yani dinoflagellatların toplam fitoplanktonun %36-76 sını oluşturduğu belirlenmiştir (Şekil 4.3/3-4). Fitoplankton Bolluğu ve Biyokütle Ermenek Baraj Gölü nde fitoplankton bolluğu, en yüksek değeri Temmuz ayında 3. İstasyonda 2722x10 3 hücre/l olarak, en düşük değeri ise Ocak ayında 2. İstasyonda 581x10 3 hücre/l olarak tahmin edilmiştir (Şekil 4.3/5). Ermenek Baraj Gölü nde fitoplankton sayısının örnek alınan tarihlerde değişimi incelendiğinde, fitoplanktonun Temmuz 2011 de sayıca en yüksek değerine ulaştığı belirlenmiştir. Fitoplankton sayısı, Nisan, Ekim ve Ocak örneklerinde en yüksek 1. İstasyonda bulunurken, Temmuz ayında en yüksek bolluk 3. İstasyonda bulunmuştur. Ermenek Barajında ortalama fitoplankton biyokütlesi 1,1 mg/l olarak tahmin edilmiştir. Bu değer Mischke et al. (2002) ye göre iyi ekolojik kaliteyi göstermektedir. Fitoplankton türleri ve biyokütlesine göre baraj gölü oligotrofik besin düzeyindedir. 136

138 Çizelge 4.3/2. Teşhis Edilen Fitoplankton Türleri ve Örneklerde Bulunuşları (*) Bacillariophyta Nisan 2011 Temmuz 2011 Ekim 2011 Ocak 2012 Achanthidium minutissimum (Kütz.) Czarnecki Cyclotella meneghiniana Kütz Cymbella amphicephala Naegeli x - - x Gomphonema angustum Agardh - x - - G. parvulum Kütz. - x x - Nitzschia dissipata (Kütz.) Grun. + x x - Rhoicosphaenia curvata (Kütz.) Grun. x x x x Stephanodiscus hantzschii Grunow + x x x Ulnaria acus (Kütz.)M. Aboal Chlorophyta Carteria radiosa Korshikov Closteriopsis acicularis (G.M.Smith) H.Belcher et Swale x x - - Coelastrum sphaericum Naeg. x Cosmarium bioculatum Brebisson ex Ralfs x x x x Elakatothrix gelatinosa Wille Monoraphidium komarkovae Nyg M. minutum (Nägeli)Komárková-legnerová Oocystis borgei J. Snow - x + x O. parva W. & G.S.West - x - - Pandorina morum (O.F.Müller) Bory Planctonema lauterbornii Schmidle Scenedesmus linearis Kom. - x x - Sphaerocystis schroeteri Chodat - x - - Staurastrum cingulum (West et G.S.West) G.M.Smith - x - - Tetraedron minimum (A. Braun) Hansg. x + + x Chrysophyta Bitrichia chodatii (Reverdin) Chodat x Dinobryon divergens Imhof Dinobryon sociale var. americanum (Brunnthaler)H.Bachmann Cryptophyta Cryptomonas erosa Ehr C. marssonii Skuja Rhodomonas lacustris Pascher et Ruttner Pyrrophyta Ceratium hirundinella (O.F.Muller) Dujardin Peridinium lomnickii Woloszynska P. umbonatum F.Stein P. willei Huitfeldt-Kaas (*) +++; türün bolluğu 3 x 10 5 hücre/l den fazla, ++; türün bolluğu 3 1 x 10 5 hücre/l arasında, +; türün bolluğu 10 5 hücre/l den az, x; türün bulunuşu nadir, -; tür mevcut değil. 137

139 Fitoplankton kompozisyonu (%) Fitoplankton kompozisyonu (%) Sayı Nisan 2011 Temmuz 2011 Ekim 2011 Ocak 2012 Dinophyta Cryptophyta Chrysophyta Chlorophyta Bacillariophyta Şekil 4.3/3. Fitoplankton Kompozisyonunun Bolluk Bazında Değişimi Biyokütle Nisan 2011 Temmuz 2011 Ekim 2011 Ocak 2012 Dinophyta Cryptophyta Chrysophyta Chlorophyta Bacillariophyta Şekil 4.3/4. Fitoplankton Kompozisyonunun Biyokütle Bazında Değişimi 138

140 Fitoplankton sayısı (hücrex10 3 /L) Nisan 2011 Temmuz 2011 Ekim 2011 Ocak 2012 Şekil 4.3/5. Fitoplankton Bolluğunun İstasyonlara Göre Değişimi. 139

141 Zooplankton Ermenek Baraj Gölü nde Nisan Ocak 2012 dönemlerinde 3 adet örnekleme bölgesinde yapılan çalışmalarda 4 zooplankton grubuna ait 11 cins tespit edilmiştir (Çizelge 4.3/3). Çizelge 4.3/3. Ermenek Baraj Gölü nde Tespit Edilen Zooplankton Cinsleri CLADOCERA Bosmina sp Daphnia sp COPEPODA Cyclops sp Nauplius sp RHİZOPODA ROTiFERA Asplanchna sp Brachianus sp Filinia sp Keratella sp Polyarthra sp Trichocerca sp Difflugia sp Rotifera 66,21 % Dağılım Cladocera 18,56 Copepoda 15,16 Rhizopoda 0,07 Şekil 4.3/6. Ermenek Baraj Gölü Yıllık Zooplankton Kompozisyonu 140

142 Yıllık zooplankton kompozisyonu incelendiğinde % 66,21 ile Rotifera baskınlığı görülmektedir (Şekil 4.3/6). Baskınlığı ötrofikasyon belirtisi olan rotiferler, suyu filtre etme özelliğine sahiptirler (Cirik ve Cirik, 1991) ve ilkbahar başlarında en yüksek yoğunluğa ulaşmaktadırlar (Erençin ve Köksal, 1981). Herzig (1987) tarafından Rotifera türlerinin genellikle ötrofik göllerde, Copepoda türlerinin ise oligotrofik göllerde daha yoğun olarak bulundukları belirtilmektedir. Emir ve Demirsoy (1996) tarafından ise tatlı su ekosistemlerinde Rotifera türlerinin diğer zooplankton türlerine göre sayısal olarak fazla olmasının, besin düzeyinin yüksek olmasına, Rotifera türlerinin üreme başarısına ve en önemlisi Cladocera ve Copepoda populasyon artışının balıklar tarafından baskı altında tutulmasına bağlı olduğu bildirilmiştir (Ertosun, 2007). 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 0 10% 0% Nis.11 Tem.11 Eki.11 Oca.12 CLADOCERA COPEPODA ROTİFERA Şekil 4.3/7. Ermenek Baraj Gölünde Zooplankton Kompozisyonu değişimi 141

143 adet / m³ Nis.11 Tem.11 Eki.11 Oca.12 Göl Ortalaması Cladocera Copepoda Rhizopoda Rotifera Ortalama Şekil 4.3/8. Ermenek Baraj Gölünde Zooplankton Yoğunlukları Değişimi Ermenek Baraj Gölü rotifera baskınlığından dolayı her ne kadar ötrofik gibi görünse de yıllık ortalama zooplankton yoğunluğu bakımından fakir durumdadır. Zooplankton yoğunluğu Şekil 4.3/9 da önceki çalışma sonuçlarıyla birlikte verilmiştir. Ermenek Baraj Gölü nde ortalama adet /m³ olan zooplankton yoğunluğu; Yamula Baraj Gölü nde 2007 de adet /m³, Hirfanlı Baraj Gölü nde te adet /m³, Kesikköprü Baraj Gölü nde te adet/m³, Karacalar Baraj Gölü nde 2007 de adet /m³, Onaç II Baraj Gölü nde ise 2010 da adet/m³ bulunmuştur. Bu sonuçlar Ermenek Baraj Gölü nün trofik seviyesinin, ötrofik düzeyde bulunan Onaç II, Hirfanlı, Kesikköprü ve Karacalar Baraj Göllerine göre çok daha düşük düzeyde olduğunu göstermektedir. Ermenek Baraj Gölü nde zooplankton yoğunluğunun, mezotrofik karakterde olan Yamula Baraj Gölünün bile çok altında olduğu görülmektedir. 142

144 Şekil 4.3/9. Son Yıllarda Yapılan Etüt Sonuçlarına Göre Baraj Göllerinin Trofik Kategorileri ve Zooplankton Yoğunlukları 143

145 Zoobentos Ermenek Baraj Gölü nde Nisan Ocak 2012 arasında 3 zoobentos grubuna ait 3 cins tespit edilmiştir. Tespit edilen zoobentos cinsleri Çizelge 4.3/4 de verilmiştir. Çizelge 4.3/4. Ermenek Baraj Gölü'nde Tespit Edilen Zoobentos Cinsleri Ordo Cins Diptera Gastropoda Oligochaeta Chrinomus sp Planorbis sp Tubifex sp % Nis.11 Tem.11 Eki.11 Oca.12 Diptera Gastropoda Oligochaeta Şekil 4.3/10. Ermenek Baraj Gölü Zoobentos Kompozisyonu 144

146 adet/m² Nis.11 Tem.11 Eki.11 Oca. 12 Diptera Gastropoda Oligochaeta Şekil 4.3/11. Ermenek Baraj Gölü Zoobentos Yoğunlukları Ermenek Baraj Gölü nde etüt dönemlerine göre zoobentos kompozisyonu Şekil 4.3/10 da, zoobentos gruplarının yoğunlukları Şekil 4.3/11 de verilmiştir. Nisan 2011 hariç diğer etüt dönemlerinde Dipteranın yoğun olduğu görülmektedir. Ermenek Baraj Gölü nde baskın olan zoobentos grubu Diptera dır. Bu grupta da Chrinomus sp. tek başına kompozisyona hakimdir. Svenson vd. (1999) a göre genel olarak göldeki besleyicilik düzeyi arttıkça Chironomidae ve Gastropoda gibi makrofaunal grupların yoğunluğunda artış olmaktadır. Ryding and Rast (1989), ötrofik göllerde Chironomidleri baskın organizmalar olarak vermektedir (Ertosun, 2007). Ermenek Baraj Gölü bu sonuca göre ötrofik gibi görünse de birim alandaki zoobentos miktarı bakımından fakir durumdadır. Ermenek Baraj Gölü nde 406 adet/ m² olan zoobentos miktarı; Yamula Baraj Gölü nde 2007 de ortalama 276 adet /m², bu baraj gölünün mansabında yer alan Hirfanlı ve Kesikköprü Baraj Göllerinde ise te 3830 ve 9102 adet/m² bulunmuştur. Bu sonuçlar Ermenek Baraj Gölü nün trofik seviyesinin ötrofik düzeyde bulunan Hirfanlı ve Kesikköprü Baraj Göllerine göre çok daha düşük düzeyde olduğunu göstermektedir. Organik maddelerce çok kirlenmiş sularda Tubifex sp. populasyonu 920 cm² de 20 birey dolayındadır ( Tanyolaç 1993). Bu miktar m² de 217 bireye karşılık gelmektedir. Ermenek Baraj Gölü nde Tubifex sp. miktarı ise 9 adet/m² bulunmuştur. 145