AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA HASTA BAKIM PERSONELİNİN ROLÜ

Haziran 2013 Yayın Hazırlık Kurulu: Prof. Dr. Ahmet AKICI 1 Yard. Doç. Dr. Sevim ULUPINAR 2 Marmara Üniversitesi 1 Tıp Fakültesi Tıbbi Farmakoloji ABD, 2 Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü Hemşirelik Öğretimi ABD

İÇİNDEKİLER AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA HASTA BAKIM PERSONELİNİN ROLÜ... 4 İLAÇ NEDİR?... 5 AKILCI İLAÇ KULLANIMI NEDİR?... 6 AKILCI OLMAYAN İLAÇ KULLANIMI NEDİR?... 7 AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR NELERDİR?... 9 Akılcı İlaç Kullanımında Birey Olarak Özel Yaşantınızda Dikkat Edilecek Temel İlkeler... 9 Akılcı İlaç Kullanımında Hasta Bakım Personeli Olarak Rollerimiz Nelerdir?... 12 İlaçların Taşınması, Saklanması... 13 İlaçların Uygulanması ve Takip İşlemleri... 14 İlaç Atığı ve İmhası... 18 NOTLAR... 22 3

AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA HASTA BAKIM PERSONELİNİN ROLÜ Hasta bakım personelinin akılcı ilaç kullanımındaki rolünü içeren bu eğitim materyalinde ele alınacak ana konular şunlardır: İlaç Nedir? Akılcı İlaç Kullanımı Nedir? Akılcı Olmayan İlaç Kullanımı Nedir? Akılcı İlaç Kullanımında Dikkat Edilecek Hususlar Nelerdir? 4

İLAÇ NEDİR? Akılcı ilaç kullanımını kavramanın kolay yolu ilacın ne olduğunun doğru bilinmesiyle başlar. İlaç, hastalıkların tedavisinde, önlenmesinde ya da teşhisinde kullanılan sağlıkla ilgili temel bir üründür. Piyasaya çıkmadan önce kapsamlı araştırmalara ve sıkı kontrollere tabi tutulur. Bu aşamaları geçen ilaç, yetkili taraflarca onaylandıktan sonra kullanıma sunulur. İlaç, doktor tarafından hastaya özel olarak seçilip reçete edilir, eczanede doktor reçetesiyle satılır ve eczacı tarafından hastaya sunulur. Hastanelerde ise ilaç doktorun istemi (order) veya reçetesi yoluyla hastane eczanesinden ya da klinikteki ilaç muhafaza yerinden temin edilerek hastaya uygulanır. Bunların dışında başka şekilde kullanılması, yarar yerine zarar verebilir ve önemli sağlık sorunlarına yol açabilir. İlaç, sağlık merkezinde doktor tarafından reçeteye yazılan ve eczanede eczacı tarafından hastaya sunulan bir üründür. İlaç kullanımının söz konusu olduğu her durumda, kısaca AİK diye tanımlanan akılcı ilaç kullanımı ndan da söz edilmektedir. 5

AKILCI İLAÇ KULLANIMI NEDİR? Akılcı ilaç kullanımı hastalıkların tedavisinde; Bireyin kendisine ve hastalığına özgü uygun ilacı, Yeterli miktarda, Yeterli sürede, Doğru kullanım şekliyle, Uygun maliyette almasıdır. Dünya sağlık otoritelerinin yaptığı bu tanıma uygun hareket edilerek ilaç kullanılması, ilaçtan beklenen yararın tam olarak sağlanması için bir zorunluluktur. Akılcı ilaç kullanımı, ilacın üretiminden eczaneye ulaşmasına; doktor tarafından reçeteye yazılıp hasta tarafından kullanılmasına; ilaç atıklarının kurallarına uygun şekilde imhasına kadar geçen süreçteki tüm doğru ları kapsar. Akılcı ilaç kullanımının karşısındaki en büyük tehlike, ilaçların akılcı olmayan şekilde kullanılmasıdır. 6

AKILCI OLMAYAN İLAÇ KULLANIMI NEDİR? Akılcı ilaç kullanımı dışında kalan uygulamalar akılcı olmayan ilaç kullanımı olarak tanımlanır. Akılcı olmayan ilaç kullanımı, hem dünyada hem ülkemizde önemli bir sorundur. İlaçların yaklaşık %50 sinin akılcı olmayan şekilde, uygunsuz kullanıldığı bildirilmektedir. Bunun hem ekonomik hem de tıbbi yönden çok ciddi olumsuz sonuçları vardır. İlaçlar ancak akılcı/bilinçli kullanılırsa beklenen yararı gösterir. Akılcı kullanılmadığında ilacın çare değil, yeni sorunlar getireceği unutulmamalıdır. En fazla karşılaşılan akılcı olmayan ilaç kullanımı örnekleri şunlardır: Gereksiz yere fazla ilaç yazılması, Uygunsuz antibiyotik kullanımı, Grip vb. viral enfeksiyonlarda antibiyotik kullanılması, Ağrı kesicilerin, vitaminlerin gereksiz ve yanlış kullanımı, Gereksiz yere pahalı ilaç kullanımı, Halkın reçetesiz satılan ilaçlarla kendi kendini uygunsuz tedavisi, Yeni çıkan ilaçları kullanmada aceleci davranılması, İlaç uygulaması sırasında sağlık çalışanlarının hatalı uygulamaları, İlaç taşıma, bulundurma, saklama yerleri ile ilgili kurallara uygun davranılmaması vb. 7

8 Günümüzde önemli bir halk sağlığı sorununa dönüşmüş olan bu sorunun çözümünde tüm sağlık çalışanlarına önemli sorumluluklar düşmektedir. İlaç kullanımı konusunda siz de akılcı/bilinçli davranınız ve çevrenizdekileri bu konuda duyarlı olmaya davet ediniz. Akılcı ilaç kullanımındaki temel ilkeleri benimseyerek, hem özel hayatınızda hem de çalışma yaşantınızda bunun gereklerini uygulamaya geçiriniz.

AKILCI İLAÇ KULLANIMINDA DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR NELERDİR? Akılcı İlaç Kullanımında Birey Olarak Özel Yaşantınızda Dikkat Edeceğiniz Temel İlkeler Yakınlarınıza, çevrenizdekilere ilaç önermeyiniz, onların önerileri doğrultusunda ilaç kullanmayınız. Bir sağlık çalışanı olarak bu tutumunuz çevrenizdeki diğer bireylere örnek olmanız açısından da ayrı bir önem taşımaktadır. Gereksiz yere evde bulundurulan ilaçlar, ilaç israfına yol açmanın yanı sıra zehirlenme riski dahil bir çok soruna davetiye çıkarabilir. Sağlık çalışanlarının ilaca erişim kolaylığı bakımından vb. eğilimlerle evde ilaç bulundurma riski oldukça yüksektir. 2012 yılında ülke genelinde ilaç israfının boyutunun araştırıldığı, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından yaptırılan bir araştırmada, evlerde ortalama 11 kutu ilaç bulunduğu, üstelik kişilerin evlerindeki mevcut her 10 ilaçtan 3 ünün farkında bile olmadıkları bildirilmiştir. İlaç kullanımı konusunda yaşanacak her türlü savurganlık ve akılcı olmayan uygulama, sürdürülebilir kaliteli sağlık hizmetini ve bu hizmetin geri ödenmesini tehdit eder. Tüm bu nedenlerden dolayı evde bulunsun anlayışıyla, doktora ilaç yazdırmayınız, eczaneden reçetesiz olarak ilaç almayınız. Toplumumuzda sık karşılaşılan akılcı olmayan ilaç kullanımı örnekleri arasında yer alan ağrı kesici, antibiyotik vb. ilaçların reçetesiz kullanımı alışkanlığından uzak durunuz. 9

Bitkisel ürün/gıda takviyesi ürün gibi ilaca alternatifmiş gibi pazarlanan ürünlerin bilinçsiz, kontrolsüz kullanımından kaçınınız. İlaçlar konusunda doktorunuz ve eczacınızın size aktardığı bilgilerden ve güvenilir bilgi kaynaklarından (ilacın kullanma talimatı, sağlık otoritelerinin bilgilendirmeleri, ilaçla ilgili kurumsal düzeyde bilgi sunan merkezler, hekim ve eczacının yönlendirdiği ilaç kullanımı ile ilgili internet adresleri vb.) yararlanınız. Ambalajı açılmış, kesilmiş, delinmiş, herhangi bir şekilde zarar görmüş hissi uyandıran ilaçlardan, tarihi geçmiş ilaçlardan uzak durunuz. 10

İlaç uygulamaları konusunda önce kendi sağlığınızı, sonra hastaların/yakınlarının ve diğer çalışanların sağlığını korumaya özen gösteriniz. İlaç israfına yol açmamaya dikkat ederek çevre sağlığına da katkıda bulunduğunuzu unutmayınız. İlaçların akılcı kullanımında, ilaçların üretilmesi aşamasından kullanılıp atıklarının imhasına kadar geçen süreçte ilgili herkesin farklı sorumlulukları vardır. Sağlık çalışanlarından sağlık kuruluşlarına, Sağlık Bakanlığı ndan geri ödeme kurumlarına, akademiden medyaya, sivil toplum kuruluşlarından hastalara ve halka kadar pek çok kişi ve kuruluşun akılcı ilaç kullanımında sorumluluğu bulunmaktadır. 11

Akılcı İlaç Kullanımında Hasta Bakım Personeli Olarak Rolleriniz Nelerdir? Hasta bakım personeli, akılcı ilaç kullanımı konusunda hekim, hemşire ve diğer sağlık çalışanlarının direktifleri ve kurum talimatları doğrultusunda hareket etmelidir. Sağlık kuruluşlarında çalışan tüm personelin akılcı ilaç kullanımı ile ilgili sorumlulukları vardır. Hiyerarşik bir düzen içinde sağlık kuruluşu yöneticileri, hekimler, hemşireler ve diğer sağlık çalışanlarının direktifleri ve kurum talimatları doğrultusunda hasta bakım personelinin de akılıcı ilaç kullanımı konusunda dikkat edeceği hususlar vardır. Sundukları sağlık hizmetlerini kurallara bağlı olarak başarıyla sürdüren hasta bakım personeli, hastalara pek çok bakımdan yardımcı olur. Tedavinin daha etkili olmasında, diğer sağlık çalışanlarıyla birlikte önemli görevler üstlenirler. Hasta bakım personeli, ilaçlar konusunda temel bilgi düzeyine sahip olmalı ve özellikle hekim/hemşire/ ebe/sağlık teknisyeni ve diğer muhataplarıyla iyi iletişim kurmalıdır. Hasta bakım personelinin, ilaçların taşınması, uygulanması, imhası ve takip işlemlerine ait değişik aşamalarda dikkat edeceği önemli hususlar vardır. 12

Hasta bakım personelinin, ilaçların taşınması, saklanması, ilacın hastaya uygulanması, imhası ve takip işlemlerine ait değişik aşamalarda dikkat edeceği önemli hususlar vardır. İlaçların Taşınması, Saklanması İstem yapılan/reçeteye yazılan ilaçların eczaneden alınıp servise getirilmesi sırasında karışıklıklara karşı dikkatli olunuz, taşıma işleminin gerektirdiği ilkelere titizlikle uyunuz. İlaçlar gelişigüzel yerlerde bulundurulamaz. İlaç muhafaza dolapları, nem/ısı ve ışığa duyarlılık gibi özellikler açısından uygun olmalıdır. Yetkililerin izni, gözetimi olmadan buralarda temizlik de dahil herhangi bir işlemde bulunmayınız. Hastane genel hijyenine ve ilaç bulundurulan yerlerin kurallarına göre hareket ediniz. İlaçları size bildirilen yerler dışına yerleştirmeyiniz. Olağan dışı durumlarda, hemşire ve diğer sağlık çalışanlarına danışarak mutlaka onları bilgilendiriniz. 13

İaçların saklandığı yer ve gereçleri amacı dışında kullanmayınız. Çalıştığınız birimde sık kullanılan soğuk zincir ürünleri (+2 C ile +8 C arasında korunan, kesinlikle dondurulmaması gereken ilaç, aşı vb.) hakkında bilgi sahibi olunuz. Bu tür ürünleri, taşırken veya yerleştirirken kullanım talimatı doğrultusunda hareket ediniz. İlaç dolaplarının temizliği sırasında, ilaçların yerlerini kendi inisiyatifiniz doğrultusunda hiçbir şekilde değiştirmeyiniz. İlaçların Uygulanması ve Takip İşlemleri Çalıştığınız servis/klinik/sağlık merkezinin ilaçlar konusunda değişik hassasiyetleri, kuralları olabilir. Örneğin, bilinçli olma sorunu yaşanabilen çocuk servisleri, psikiyatri, yaşlı hasta, nörolojik problemli hastaların ilaç kullanımı konusunda hata yapılması riski vardır. Bu bakımdan söz konusu hastalara hizmet sunarken olası suistimal, karışıklık vb. sorunlara karşı uyanık olunuz. Vardiya değişim saatleri, yemeğe gidiş saatleri ilaç uygulamaları ile ilgili hataların yapılma ihtimalinin artması bakımından kritik saatlerdir. Bilhassa bu saatlerde ilaç kullanımını ilgilendiren olası karışıklıklara karşı çok daha dikkatli olunuz. 14

Güç gerektiren zorlu ilaç uygulamalarında, uygulama yapan hemşire ve diğer sağlık çalışanına yardım ederken, bu uygulamanın gerektirdiği kurallara uygun hareket ediniz. Bu bakımdan sorun yaşamamak için çalıştığınız yerde sık karşılaşılabilen bu tür uygulamaların sizi ilgilendiren kurallarını önceden öğrenmeye çalışınız. Yatan hastanın taşınması, temizliği vb. hizmetleri sırasında görülen/hissedilen tedavi ile ilgili olağandışı durumları, derhâl ilgili sağlık çalışanlarına bildiriniz. Bazen hasta bakım personeli, bir ilacın yol açtığı ciddi yan etkiyi/karşıt etkiyi ilk fark eden kişi olabilir. Bu dikkatli yaklaşım, hastanın hayatını kurtaracak kadar önem taşıyabilir. Yanlış Doğru Yatan hastanın pozisyonunu değiştirmeye yardımcı olurken, hasta nakilleri sırasında hastanın devam eden ilaç uygulamasının etkilenmemesine dikkat ediniz. Damar yolu tıkanmasına bağlı oluşabilecek sorunlarla (serum setlerinin katlanması ve serum akış hızının kesilmesi/azalması/hızlanması vb.) karşılaştığınızda sorunu gidermeye çalışmayınız, hemen hemşireyi durumdan haberdar ediniz. 15

Rektal veya vajinal ilaç uygulamadan sonra bir süre belirli pozisyonda durulmasının gerekliliği gibi konularda dikkatli davranınız. Rektal, vajinal vb. ilaç uygulamalarının kuralları hakkında hasta bakım personelinin önceden bilgi sahibi olması, kendilerinden kaynaklanan yaşanabilecek sorunları önler. Hastaya ilaç uygulandığı sırada ve sonrasında ortamın, hastanın ve kendinizin kişisel hijyeninizi koruyunuz. Hastanın tedaviyi yanlış uygulaması ya da beyan etmeden tedaviyi reddetmesi gibi sorunlar, ilaç tedavisi sırasında yaşanabilecek gizli tehlikeler arasındadır. Hastanın tedavi reddi sorununu (temizlik sırasında kullanılmamış/ saklanmış ilaç bulma, çöpe/tuvalete atılmış ilacı görme vb.) ilk fark eden kişi siz olabilirsiniz. Bu durumu derhâl hemşire ve diğer sağlık çalışanlarına bildiriniz.! Bu tür sorunları ilk gören kişi siz olabilirsiniz. Dikkatiniz, hastalar için hayat kurtarıcı olabilir!!! 16

İlaç uygulaması ile ilgili herhangi bir anormal durum tespit edildiğinde, derhal hemşire ve diğer sağlık çalışanlarına bildirilmelidir. Sizden ilaç talep eden hasta/hasta yakınları olursa, bu gibi yanlış talepleri nazik bir dille reddediniz, bu durumu hemşire ve diğer sağlık çalışanlarına bildiriniz. Nedeni ne olursa olsun, kendi inisiyatifinizle hastaya veya yakınına asla ilaç vermeyiniz. Hastanede yatan hastaların özel diyetleri söz konusu olabilir. Bu konudaki kuralları ihlal edici davranmamalı, bu yönde hasta/yakınlarının talepleri olursa uygun dille geri çevirmelisiniz. Diyetin hastanın tedavisinin önemli bir parçasını oluşturduğu, bu konuda yapılacak ihlallerin hastanın tedavi ve takibini zora sokacağını unutmayınız. Daha çok sizleri ilgilendiren yönleri bulunan ilaç ve ilaç gruplarının, etkileri ve adlarının ne anlama geldiği konusunda bilgi sahibi olunuz. Örneğin: laksatif ilacın - dışkılamayı artırıcı olduğunu, diüretik ilacın - ödemi çözücü ve idrara sık çıkartıcı olduğunu, narkotik ilacın - uyuşturucu niteliği taşıdığını, özel reçeteye tabi olduğunu ve özel muhafazalı yerlerde saklandığını vb. bilmeniz gerekir. 17

İlaçların yan etkileri/karşıt etkileri konusunda bilinçli hareket ediniz. Örneğin, bazı ilaçlar hastanın kan basıncını aniden düşürüp baş dönmesi, denge kaybı ve düşmelere neden olabilir. Hasta düşerken o sırada başını sert bir yere çarparak kafa travması, yaralanmalar vb. olumsuz sonuçlar yaşayabilir. Bu gibi durumlara karşı dikkatli olunuz. Hastanın düşüp yaralanması vb. istenmeyen sorunları önleyici tedbirler alınız. Hastaların yürümesine, tuvalete gitmesine, başka bir yere nakline yardımcı olurken dikkatli olunuz. İlaç Atığı ve İmhası Atık, kullanıldıktan sonra değer yitimi yaşayan ve doğrudan kullanımı olmayan nesnelerdir. Sağlık kuruluşlarında tıbbi, radyoaktif, tehlikeli ve evsel atıklar gibi çeşitli atıklar oluşur. Bu atıkların kaynağında azaltılması, özelliğine göre ayrılması, toplanması, geçici depolanması, ara depolanması, geri kazanılması, taşınması, bertarafı ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü vb. işlemlerine atık yönetimi denir. Akılcı ilaç kullanımında ilaçların üretiminden tüketilip atılmasına ve imhasına kadar her aşamada uyulması gereken pek çok işlem vardır. Teknik donanım ve alt yapı eksiklikleri, konuyla ilgili bilgi açığının fazla olması nedeniyle ilaç atığı ve imhası konusunda pek çok sorun yaşanmaktadır. Usulüne uyulmadan yapılan atık yönetimi, ilaç uygulayıcısına, hastaya, kurum çalışanlarına, topluma ve çevreye zarar verir. Üstelik bu olumsuzluğun doğrudan ve dolaylı israf nedeni olduğu ve ciddi ekonomik kayıplara yol açtığı da bilinmektedir. 18

İlaç kullanımı konusunda çalışma arkadaşlarınızın dikkatinizi çeken hataları olursa, onları uygun dille uyararak bilinçlenmelerine katkıda bulunun. İlaç atıklarının taşınması ve imhası ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunuz, konuyla ilgili talimatlara uyunuz. Atıklar gelişigüzel yerlerde muhafaza edilemezler. İlaç ve ilaç artığı atıkların nerelerde biriktirilmesi gerektiği, nasıl atılacağı konularında sağlık kuruluşunun talimatlarını eksiksiz uygulayınız. Atıkları, uygun renkle kodlanmış torbalara atınız. Kesici delici atık kutularının dörtte üçü dolduğu zaman, atıkutularını kapatınız. Enfekte, patolojik atıklar, kırmızı renkte tıbbi atık torbasına konmalı ve Dikkat! Tıbbi Atık ibaresi ve logosu taşımalıdır. Kontamine olmamaları şartıyla serum ve ilaç şişeleri gibi cam ambalaj atıkları, kağıt, karton, plastik ve metal ambalaj atıkları mavi renkte plastik torbalara konmalıdır. Başta mutfak, bahçe ve idari birimlerden kaynaklanan atıklar olmak üzere kontamine olmamış atıklar siyah renkte evsel atık torbasına konmalıdır. Tehlikeli atık torbası, farklı renkte olmalıdır. 19

Tıbbi atıklar, kırmızı tıbbi atık logolu torba takılmış kovaya atılır. Kontamine olmamış, serum ve ilaç şişeleri gibi cam ambalaj atıkları, kağıt, karton, plastik ve metal ambalaj atıkları, mavi renkli torba takılan kovaya atılır. Evsel atıklar, siyah renkli torba takılan kovaya atılır. İşlenmesi veya atılması için taşınmadan önce, enfekte atık torbaları ve keskin atık kutularının kapalı olduğundan emin olunuz. Enjektör, kırık ampul vb. kesici delici atıkların taşınmasında kendinizin ve başkalarının yaralanması/bulaşması vb. risklere karşı son derece dikkatli olunuz. İlaç atıklarının imhasına dair kurallara titizlikle uyunuz. 20

Yanlış Doğru Toplanan atıklar, insan ve çevre sağlığını tehdit etmeyecek şekilde imha işlemine tabi tutulurlar. Bir tehlikeli atık olan ilaç imhası, lisanslı kuruluşlar tarafından yeterli ekipman ve alt yapıya sahip özel merkezlerde gerçekleştirilir. Amatörce sobada yakılması, kanalizasyona atılması, gömülmesi, diğer çeşit atıklarla karıştırılıp onların tabi olduğu şekilde imha edilmeye çalışılması gibi hatalı uygulamalardan kaçınmalısınız. Unutmayın! İlaç kullanımı kaynaklı sorunlarda sizin de payınız olabilir. Görevinizi yerine getirirken akılcı ilaç kullanımı ilkelerini benimseyerek hareket ediniz. 21

www.aik.sgk.gov.tr