TÜBİTAK-BİDEB Y.İ.B.O. ÖĞRETMENLERİ (FEN VE TEKNOLOJİ, FİZİK, KİMYA, BİYOLOJİ VE MATEMATİK) PROJE DANIŞMANLIĞI EĞİTİMİ ÇALIŞTAYI 2009 2 23 30 HAZİRAN 2009 Proje Adı KARBONMONOKSİT UYARICI VE ÖNLEYİCİ SİSTEM Proje Grubu ZEHİRSAVAR Proje Grubu Üyeleri Bayram ŞAŞİ Abdullah EĞDEMİR Hayriye ÇAVUŞOĞLU Proje Danışmanları Prof. Dr. Musa ŞAHİN Prof. Dr. Mustafa SOYLAK PROJE RAPORU Haziran 2009 TÜSSİDE-GEBZE
KARBONMONOKSİT UYARICI VE ÖNLEYİCİ SİSTEM PROJENİN AMACI GİRİŞ YÖNTEM SONUÇLAR VE TARTIŞMA TEŞEKKÜR KAYNAKLAR 2
PROJENİN AMACI Soba, şofben ve tüp gaz ocaklarından sızan karbon monoksit gazı zehirlenmelerini önlemek. GİRİŞ CO (Karbonmonoksit) zehirlenmeleri dünyadaki ölüm olaylarının önemli nedenlerinden biridir. Ülkemizde her yıl kış aylarında CO zehirlenmeleri artarak doruk yapmaktadır. Amerikan çevre koruma ajansı ve Dünya sağlık teşkilatı tarafından CO için önerilen 8 saatlik 9 ppm, 1 saatte en fazla alınabilecek doz ise 2 ppm olarak belirlenmiştir (1). Karbonun yetersiz oksijenle yanması sonucu karbon monoksit gazı oluşur. Karbon monoksit, solunduktan sonra akciğerler aracılığıyla kana geçer. Karbonmonoksit gazı kırmızı kan hücrelerinin içerisinde bulunan ve dokulara oksijen taşıyan hemoglobine oksijenden ortalama 200 kat daha hızlı bağlanır. Karbonmonoksitin hemoglobinle birleşmesi sonucu karboksihemoglobin (CO-Hb) oluşur. Vücudumuzda yer alan oksijen azalarak korbonmonoksit ile yer değiştirir. Kan dokulara yeterince oksijen taşıyamaz (1). Kalp, beyin ve diğer organlarımız çalışamaz hale gelir. Bu da hastalıklara ve en kötüsü ölümlere neden olur. CO gazı kokusuz, renksiz ve tatsızdır. Bu nedenle dünyada sessiz katil ("silent killer") olarak bilinir (1). KARBONMONOKSİT ZEHİRLENMELERİNİN BELİRTİLERİ NELERDİR? Şiddetli baş ağrısı Halsizlik Bulantı ve kusma Karın ağrısı Bilişsel işlevlerde azalma Sersemlik hissi Uyuşmalar Göz kararması Unutkanlık Huzursuzluk 3
Kişilik değişiklikleri Denge bozukluğu olarak görülmektedir (2) CO Zehirlenmelerinden Korunmak için Neler Yapmalıyız? Ev ve işyerlerinde doğal gaz ile kullanılan cihazların her yıl bakımlarını yaptırarak iyi durumda olduklarını kontrol edilmeli. Doğalgaz cihazlarına yeterli oksijen sağlanmalıdır. Onun için pencerelerden içeriye oksijen girmesini sağlayacak açıklıklar olmalıdır. Bunlar hiçbir zaman kapatılmamalıdır. Cihazın içerisine hava girişi sağlayan kısmı bloke edilmemelidir. Soba yakılan odalar sık sık havalandırılmalıdır. Baca ve soba borusu bağlantısının uygun bir biçimde yapıldığından emin olunmalıdır. Soba kurarken fazla dirsek kullanımından kaçınılmalıdır. Zorunlu olmadıkça dirsek kullanılmamalıdır. Bacalar dışarıya kaçak olmayacak şekilde bağlanmalıdır. Dışarıya kadar metal bir boru ile kaçak olmayacak şekilde gitmelidir. Bacaların ve boruların temiz ve tıkanıksız olduğunu garanti altına alınmalı. Sık sık baca tepmesi oluyorsa baca deliğinin uygun olup olmadığı kontrol edilmelidir. Rüzgâr yönüne göre yön değiştiren baca kapakları en uygunudur. Şofbenler standartlara uygun olmalı, oksijen yetersizliği olduğunda kendiliğinden sönen tipte olanlar seçilmelidir. En iyisi banyolarda bulunmaması mümkünse balkonlara ya da havadar mekânlara konulmalıdır. Şofbenle ilgili bozukluklar yeterli eğitim görmüş teknik elemanlarca yapılmalıdır. Banyo uygun bir şekilde havalandırılmalıdır. Kapalı veya yarı kapalı garajlarda motorlu taşıtları uzun süre çalışır durumda bırakılmamalı. Özellikle Lodoslu havalarda ölüm oranlarında artış gözlendiğinden dolayı bacalar standartlara uygun değilse soba yakılmamalı, yakılması zorunlu ise gece mutlaka söndürülmelidir. Karbon monoksit sensorleri kullanılmalı, karbon içeren yakıtların kullanıldığı odalara yerleştirilen bu cihazlar karbon monoksit gazını algılar ve alarm devreye girer. Çıkardığı kuvvetli ses sayesinde ev içerisinde yaşayan kişilerin uyarılmasını sağlar. Odada karbon monoksit gazı bulunduğu sürece müdahale edilmedikçe alarm devreden çıkmaz. Birçok 4
ülkede bu tip sensorların kullanılması mecburi tutulmaktadır. Ölçümleri PPM cinsinden yapıp gösterenler tercih edilebilinir. Ömrü 5 6 yıl olan bu cihazların, elektrik kesintilerinde de çalışabilmesi pilli olanları tercih edilmelidir (2). Projemizde öngördüğümüz sistem ile CO zehirlenmelerine karşı sürekli, etkili ve ekonomik müdahale şekli oluşturulması planlanmaktadır. Çalışmamızı önceki çalışmalardan ayıran en önemli yanı ise sensore bağlı çalışan fan sistemidir. Ses ile uyaran sensore fan bağlantısı yapılarak CO gazı ortamdan uzaklaştırılması amaçlanmaktadır. YÖNTEM Bizler proje ekibi olarak CO zehirlenmelerine karşı müdahale ve önlemlerde hızlı, kesin sonuç veren ve ekonomik olan bir sistem geliştirmeyi planladık. Planlanan sistemde ses ile ikaz veren CO sensoruna fan bağlantısı ile CO gazını ortamdan uzaklaştırmayı düşündük. Bunun için 9 ppm derişimindeki karışıma 60 sn içinde cevap veren hassasiyetteki sensor ve vantilatör kullanıldı. Basit elektrik devresi şeklindeki tasarlanan düzenek şekil :1 de fotoğraflandı. Şekil 1. Projede kullanılan düzeneğin fotoğrafı Sistem aşağıdaki parçalardan oluşmaktadır 1- Karbon monoksit sensoru 2-220 V ile çalışan fan 3- Elektrik kablosu 5
4- Karton kutudan yapılmış maket ev 5-3 adet 30x30 cam plaka 6- Yapıştırıcı (Tutkal ve bant) Şekil 2 de verilen ev maketi içersine CO sensoru ve hava tahliye fanı birbirine seri bağlanarak basit bir elektrik devresi oluşturuldu. Maket ev içersinde yakılan soba ile gaz çıkışı sağlandı. Ortamda yoğunluğu artan CO gazı CO sensörünün çalışmasını sağladı. Aynı anda fan da devreye girdi. Çalışan fan ortamdaki kirli hava karışımının tahliye kanalından dışarı atılmasını sağladı. Böylece kapalı ortamdaki CO gazı derişiminin azalması sağlandı ve CO sesorü otomatik olarak kapandı. Devredeki elektrik akımını kesen sensor fanın da sistem dışında kalmasını sağladı. Sistemin çalışma prensibi resimler ile aşağıda sunuldu. Şekil:2İçersinde CO sensorü ve hava tahliye fanı ile oluşturulan sistemin kurulu olduğu ev modeli 6
Şekil : 3 Kirli gaz oluşumu için yakılan soba Şekil:4 maket ev içersindeki CO derişimini artırma işlemi ve CO önleme sisteminin devreye girişi 7
SONUÇ Defalarca yapılan deneylerde görülmüştür ki; ev modeli içerisindeki CO artışına paralel olarak CO sensörü ortalama 45 sn de fanı çalışır hale getirmiş ve sesli uyarı vermiştir. Fan çalışarak ortamdaki kirli gaz karışımını ortalama 60 sn de tahliye kanalından dışarıya atmıştır. Bu sayede sensörün verdiği sesli uyarı ile insanlar uyanmasalar bile sensörün çalışmasıyla birlikte fan da çalıştığı için içerdeki CO gazı kısa sürede tamamen temizlenebileceği görülmüştür. Yapılan çalışmada CO zehirlenmelerine karşı etkili ve ekonomik bir ürün oluşturulduğu kanısına varıldı. Hazırlamış olduğumuz bu düzenek ile evlerdeki CO zehirlenmeleri sonucunda görülen can kayıpları en az sayıya düşürülebilir. ÇALIŞMA TAKVİMİ: Tarih 27 Haziran 2009 28 Haziran 2009 29 Haziran 2009 29 Haziran 2009 30 Haziran 2009 Yapılacak İşler Malzemelerin Temini Proje Uygulaması Proje Uygulaması Proje Raporunun Hazırlanması Proje Sunumu ve Grup İçi Değerlendirme TEŞEKKÜR Bu çalışma esnasında bizlere olan yardımlarından dolayı Prof. Dr. Mehmet AY başta olmak üzere Prof. Dr. Musa ŞAHİN ve Prof. Dr. Mustafa SOYLAK ve diğer emeği geçen herkese teşekkür ederiz. KAYNAKLAR 1. http://almanhastanesi.com.tr/makale/makaleler/co.htm 26.06.2009 tarihinde erişildi. 2. http://www.easguvenlik.com.tr/firsat.aspx?id=7 26.06.2009 8