Investigation on Relationship Enviromentl and Life of Zebra Mussel, Dreissena polymorpha ( Pallas 1771)

ZEBRA MİDYENİN [Dreissena polymorpha ( Pallas 1771)] YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR Meltem İdem ELİBOL 1 Selma ÜSTÜNDAĞ 1 Hasan ÇEVLİK 1 DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı Su Ürünleri Şube Müdürlüğü 06100 Yücetepe, ANKARA ÖZET: Zebra midye [Dreissena polymorpha ( Pallas 1771)], tatlısu ekosistemlerinde yaşayan en önemli tutunucu-kirletici canlılardan biridir. Bu iki kapakçıklı (bivalvia) yumuşakçalar tutundukları yüzeylerde oluşturdukları biyokütle ile su akışını aksatma yada tamamen engelleme, korozyona yol açma, su filtre ya da eleklerini tıkama, kapalı sulama sistemlerinde tıkanmalara neden olma, teknelerin ağırlığını arttırarak dengelerini bozma ve yakıt harcamalarını artırma, teknelerin motor aksamları içine girerek sağlıklı çalışmalarını engelleme, sucul ekosistemde doğal olarak bulunan diğer canlıların yaşamını kısıtlama gibi bir çok önemli soruna neden olarak hem teknik ve ekonomik hem de ekolojik anlamda zararlı olabilmektedir. Zebra midye ile mücadelenin başarılı olabilmesi için yaşam döngüsünün ayrıntılı olarak bilinmesi gerekmektedir. Bu çalışmada Kesikköprü Baraj Gölü ndeki zebra midyelerin yaşamı ile suyun fiziksel ve kimyasal nitelikleri ile yaşamsal etkenler arasındaki ilişkiler incelenmiştir. Anahtar Kelimeler: Zebra Midye, yaşam döngüsü, hidroelektrik santral, Kesikköprü Baraj Gölü ABSTRACT: Investigation on Relationship Enviromentl and Life of Zebra Mussel, Dreissena polymorpha ( Pallas 1771) Zebra mussel, [Dreissena polymorpha ( Pallas 1771)], is one of the most important fouling organisms in freshwater ecosystems. Infestations by zebra mussels have been caused significant problems (e.g.reduction of water flow, corrosion, clogged water filter and sieve, obstructed the closed irrigation systems, etc) in both raw water intakes and man-made structures such as water treatment facilities, power plants and industrial facilities, etc). The life cycle of zebra mussel should be known to be succesful to fight with it. In this study the relationship between the life cycle of zebra mussel and physical and chemical characteristics of Kesikköprü Dam Lake have been examined. Keywords: Zebra Mussel, life cycle, hydroelectric power plant, Kesikköprü Dam Lake 317

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK 1. GİRİŞ Sucul bitki ve hayvan topluluklarının, insanlar tarafından çeşitli amaçlarla inşa edilmiş su yapıları ile su taşıtlarının yüzeylerine tutunmaları ve gelişmelerini buralarda sürdürmeleri, sorunlar yaratmaktadır. Bu sorunlar canlıların neden olduğu kirlenme ya da kısaca kirlenme olarak tanımlanmaktadır. Sorunlara neden olan canlılardan bir bölümü Dreissenidae familyasında bulunan türler ve özellikle Zebra midye [Dreissena polymorpha (Pallas,1771)] dir. Zebra midye Hazar Denizi havzasındaki Ural Irmağı ve kollarındaki bir tür topluluğundan Rus bilimci ve kâşif Pyotr Simon Pallas tarafından tanımlanmıştır. Zebra midye konusundaki araştırmalara, midyenin son 150 yılda, doğal yayılış alanlarından Avrupa daki tatlı sulara bulaşmasıyla başlandığı, 1988 de Kuzey Amerika ya girmesiyle de çalışmaların yoğunlaştığı anlaşılmaktadır (Sprung and Borcherding, 1991). Zebra midye kirlenme sorunları yanında, sucul ekosistemlerde de sorunlar yaratmaktadır. Sorunların temel nedeni, midyenin yoğunluk ve kütlelerinin çok yüksek düzeylere (örneğin yoğunlukların 30000 100000 adet/m 2 ye, canlı kütlesinin (biomass) tüm omurgasız dip canlılarının kütlesinin 10 katına) ulaşabilmesidir. (ZMIS, 2001; Anonymous, 2001 a). Zebra midyenin, Kuzey Amerika da yol açtığı ekonomik kayıplar yaklaşık 5 milyar dolar/yıl olarak hesaplanmıştır. Bu nedenle midye, üzerinde çok yoğun araştırmalar yapılan zararlılardan biri olma konumunu sürdürmektedir. A.B.D de Zebra midye dışında, Asya kökenli bir tür olan Corbicula fluminea (Müller, 1774) nın da kirlenmeye neden olduğu kaydedilmektedir (ZMIS, 2001). Türkiye de midye sorunlarının ilk kez, Kovada I Hidroelektrik santralında 1964 yılında oluştuğu, daha sonra Kovada II Hidroelektrik Santralının tünel ve cebrî borularının midyelerle kaplandığı ve debide düşmeler görüldüğü kaydedilmiştir (DSİ,1969). Arşivlerde yapılan taramalarda, Kovada I ve II HES lerde sorunların daha sonraki yıllardaki durumu konusunda bilgi sağlanamamıştır. Uzun yıllar sonra, 2000 yılında Birecik Barajı nda sorunların yeniden görülmesi ve Atatürk Baraj ve HES te de 1997 den bu yana sorun oluştuğunun bildirilmesi üzerine DSİ Genel Müdürlüğü nce çalışmalar yapılmıştır (Anonymous, 2005). Çalışmalar sonucunda, zararlının savaşımına yönelik temel yaşamsal ve çevresel veriler derlenmiş, sorunların oluşma nedenleri konusunda belirli sonuçlara ulaşılmıştır. 2. ZEBRA MİDYENİN TANISI VE YAŞAM ÇEMBERİ Zebra Midyenin Zoolojik Sistemdeki Yeri Alem (regnum) : Animalia Dal (phylum) : Mollusca Sınıf (classis) : Bivalvia 318

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Takım (ordo) Üst Familya Familya (familia) Cins (genus) Tür (species) : Cardiida (Ferussac,1822) : Dreissenaceae : Dreissenidae (Andrusov,1897) : Dreissena (Van Beneden) : Dreissena polymorpha (Pallas,1771) Zebra Midyenin Tanısı Zebra midyenin bulaşmalarının belirlenmesi ve savaşımının yapılabilmesi için kesin tanısının yapılması gerekir. Bu amaçla midye kabuğunun niteliklerinden yararlanılır. Zebra midyede kabuğun karın bölümü çukurdur ya da yassılaşmıştır. Kabuğun keskin açılı kenarlarında, omurga oluşmuştur. Zebra ya da çizgili midyeler, adlarını kavkı ya da kabukları üzerinde bulunan açık ve koyu renkli kuşak ya da şeritlerden almıştır. Canlının tür adı olan çok biçimli (polymorpha) sözcüğünün de yansıttığı gibi, kabuklar üzerinde bulunan kuşakların oluşturduğu desenler hem renk ve hem de biçim açısından çok değişkendir. Kuşakların renkleri siyahtan kahverengiye kadar değişebilmektedir. Zebra midyenin tipik bir niteliği, diğer Dreissenidae familyası türlerinde de olduğu gibi, taban ya da karın bölümünden çıkan çok sayıdaki güçlü tutunma iplikçikleridir. Çok değişik, ancak uygun sert tutunma ortamlarına tutunarak, diğer birçok midye türünün (Unionidae familyası türleri gibi) aksine tutunma ortamının içinde değil, üstünde yaşarlar Zebra Midyenin Yaşam Döngüsü Zebra midyenin yaşam dönemleri; ergin, yumurta, kirpikli larva (trochophore), özgürce yüzen larvalar (veligers), plantigrade ve genç ergin (juvenile) dir. Zebra midyenin yaşam döngüsü Şekil 1. de gösterilmiştir. Ergin, plantigrade ve genç ergin dönemler bir ortama tutunmuş olarak yaşayan, genellikle devinmeyen ya da çok sınırlı olarak hareket edebilen dipsel dönemlerdir. Zebra midyenin yumurtaları küresel biçimli ve beyaz renklidir. Yumurtalar, ergin dişilerin su verme borucuğu aracılığıyla su içine bırakılmaktadır. Kirpikli larva, midyenin suda özgürce yüzen dönemlerinin ilki olmakla birlikte, kabukları ile kirpikli yüzme organının bulunmaması ve beslenmesinin yumurtadan sağladığı besinlere bağlı olması nedeniyle, özgürce yüzen larva olarak nitelendirilmemektedir. Kirpikli larva, kirpikleri aracılığıyla hareket etmektedir. Özgürce yüzen larva terimi, midyelerin larva dönemleri için kullanılmaktadır. Kirpikli larvadan temel farkı kirpikli yüzme organının ve kabuklarının bulunmasıdır. Bu dönem, yapısal niteliklerine göre: D-biçimli ya da düz menteşeli (D-shaped; straight-hinged), gagalı (umbonal) ve ayaklı (pediveliger) olmak üzere 3 e ayrılmaktadır. Plantigrade; ayaklı larvaların başkalaşımı sonucu oluşan, küresel biçimli, beyaz renkli, çok sayıda tutunma iplikçiği ile ortama tutunmuş olarak bulunan dönemdir. Genç midye döneminde plantigrade başkalaşım geçirerek üç köşeli ya da midye biçimini almaktadır. Genç midyeler eşeysel olgunluğa eriştiklerinde ise ergin olarak adlandırılmaktadır. Boyları 8 9 mm ye ulaşan genç midyelerin eşeysel olgunluğa ulaştıkları ve ergin döneme geçtikleri kabul edilmektedir. 319

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK Şekil 1. Zebra midyenin yaşam döngüsü (ZMIS, 2001) 3. MATERYAL VE METOT Kesikköprü Baraj Gölü nde yapılan çalışmalarda, öngörülen amaçlara ulaşılabilmesi için uygulanan yöntem ve gereçler aşağıda özetlenmiştir. Çalışma Alanının Tanıtımı Kesikköprü Barajı ve Hidroelektrik Santralı (HES), Ankara ili Bala ilçesi, Kesikköprü beldesinde, Ankara ya yaklaşık 110 km uzaklıkta, Kızılırmak üzerinde, Hirfanlı Baraj ve HES in mansabı ve Kapulukaya Baraj ve HES in membaında bulunmaktadır. Elektrik enerjisi üretimi ve sulama suyu sağlama amaçlıdır. Gelecekte içme suyu amaçlı olarak kullanılması da söz konusudur. Barajdan su alan Köprüköy Sulamasının sulama alanı toplam 6 600 ha dır. Kesikköprü HES in Kurulu gücü 76 MW, toplam enerji üretimi 250 GWh/yıl dır. Örnekleme Noktalarının Seçimi Baraj Gölü nde larva dönemlerinin izlenmesi için 1. örnekleme noktası, Ersu balık çiftliği kafeslerinin ortasında, 2. örnekleme noktası kafeslerin dışında ve baraj gövdesi tarafında ve 3. örnekleme noktası kafeslerin sağ tarafında seçilmiştir. Midyenin yerleşik dönemlerini geçirmek üzere hangi derinlik ve yüzeyleri tercih ettiğini izlemek amacıyla 3, 6 ve 12 m derinliklere tahta levhalar; 3 ve 6 m derinliğe fayans levhalar ve 6 m derinliğe demir bloklar sarkıtılmıştır. İzleme çalışmalarında balık kafeslerindeki PVC şamandıralar, göl kıyısındaki taşlar ve kıyısal kuşakta gelişen su bitkilerinden de yararlanılmıştır. Örneklerin Alınması ve Değerlendirilmesi Örnekler Nisan 2001 Nisan 2002 tarihleri arasında, Kasım, Aralık, Ocak, Şubat aylarında bir kez, diğer aylarda haftalık olarak alınmıştır.tüm örneklemeler sırasında hava 320

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA durumu (sıcaklık, rüzgâr, bulutluluk) ile su rengi ve ışık geçirgenliği kaydedilmiştir (Çevlik vd.,2003). Çalışma yapılan alanda göl suyunun fiziksel ve kimyasal niteliklerinin saptanabilmesi için 1. ve 2. örnekleme noktalarından su derinliklerine bağlı olarak su sıcaklıkları (ºC), ph, çözünmüş oksijen (DO) (mg/l), tuzluluk (ppt), spesifik elektriksel iletkenlik (μs/cm), toplam çözünmüş katılar (TDS), oksijen doygunluğu (%) yerinde ölçülmüştür. Ölçümlerde YSI 6920 Model Water Quality Monitoring System kullanılmıştır. Yerinde yapılan ölçümlere ek olarak, örnekleme noktalarından alınan su örnekleri Su Ürünleri Şube Müdürlüğü Kimya lâboratuar ında analiz edilmiştir. Su örneklerinin analizinde standart analiz yöntemleri kullanılmıştır. Gölün besin maddeleri düzeyinin saptanmasında klorofil-a değerlerinden yararlanılmıştır. Klorofil-a ölçümleri için su örnekleri, aynı gün lâboratuvara getirilerek Etanol Yöntemi ile analiz edilmiştir (Jespersen, A. M. ve Christoffersen, K. 1987.). Gölün besin maddeleri düzeyinin belirlenmesinde, klorofil-a yanında ışık geçirgenliği değerlerinden de yararlanılmıştır. Işık geçirgenlikleri, 20 cm çaplı Seki Disk ile ölçülmüştür. Gölün besin maddeleri düzeyi ya da verimlilik açısından durumu, klorofil-a yoğunlukları ve seki-disk değerlerinden yararlanılarak (OECD, 1982) ye göre belirlenmiştir. Göl sularındaki planktonların (zebra midyenin planktonik larvaları dâhil) türleri ve yoğunluklarının saptanabilmesi için her istasyonda 6 m derinlikten yüzeye doğru 6 0 m arasındaki su sütunundan, çapı 17 cm ve göz açıklığı 55 μ olan plankton kepçesi ile dikey çekiş yöntemi ile su örnekleri alınmıştır. Örnekler 100 ml lik plastik şişelere konularak, % 4 lük formaldehit ile tespit edilmiştir. Alınan plankton örneklerinin sayım ve değerlendirilmesi, Su Ürünleri Şube Müdürlüğü Biyoloji Laborâtuvarı nda yapılmıştır. Örnekler önce Imhoff hunilerinde çöktürülerek, çökelti hacmi ölçülmüştür. Çökelti, içindeki canlı yoğunlukları göz önüne alınarak, 100 ya da 250 ml ye seyreltildikten sonra, Hensen pistonlu pipeti ile alınan 1 ml lik örnekteki canlılar ve türleri inverted mikroskopta ( x 20 ya da 40 büyütme) sayılarak, 1 ml deki canlı sayısı doğrudan sayım metodu ile belirlenmiştir (APHA, 1975)..Plankton yoğunlukları adet/m 3 olarak hesaplanmıştır. Zebra midyenin yerleşik dönemleri (plantigrade, genç ergin ve ergin), dönemlerin başlangıç ve bitiş tarihleri, yoğunlukları ve yıllık değişimlerinin izlenmesinde kullanılan tahta, fayans ve demir levhalarla, şamandırayı oluşturan tahta levhalar, 1 er haftalık aralıklarla yapılan sayım ve gözlemler sırasında sudan çıkarılarak, üzerine yerleşmiş plantigrade ve genç ergin dönemindeki canlılar, bir büyüteç yardımı ya da çıplak gözle sayılmıştır. Sayımlar sırasında, 1 hafta boyunca tutunmuş olan tüm midyeler bulundukları yerden uzaklaştırılmıştır. Levhalar sayım ve temizleme işleminin tamamlanmasından sonra yeniden suya sarkıtılmıştır. Farklı türde ve farklı derinliklerdeki levhalara yerleşen midyelerin yoğunlukları (adet/ m_/hafta) hesaplanmıştır. Değerlendirmelerde: 14.08.2001 tarihine kadar 6 m derinlikteki levhalara yerleşen canlı yoğunlukları; bu tarihten sonra şamandıradaki tahta levhalara yerleşen midyelerin ortalama yoğunlukları kullanılmıştır. Yerleşik dönemlerin boy ve ağırlıkları süreli olarak alınan örneklerde, genellikle 25 birey üzerinde ölçülmüştür. 321

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK Farklı yerleşme yerlerine yerleşmiş plantigrade, genç ergin ve ergin midyelerin yoğunlukları, yerleşme yerinin belirli bir kesimindeki midyelerin sayılarak, adet/m 2 ye çevrilmesi yöntemi ile bulunmuştur. Zebra midyenin göl tabanının farklı yerlerindeki dağılışının, yoğunluklarının, boyut ve ağırlıklarının saptanması amacıyla, düzenli olmamakla birlikte dip örnekleri alınmıştır. Örneklerin alınmasında, taban ya da tarama alanı 15 cm x 15 cm = 225 cm 2 olan Eckman- Dredge örnekleme kabı kullanılmıştır. Alınan çamur örnekleri göz açıklığı 500 μ olan elekte yıkandıktan sonra, elekte kalan midyeler sayılmış ve yoğunlukları hesaplanmıştır. öldeki su bitkileri, balık ve kuş türlerinin saptanması için özel çalışma yapılmamış, sadece diğer çalışmalar sırasında saptanan türler kaydedilmiştir. 2001 yılında midyenin doğal düşmanları: Gölde ve midyelerde yapılan gözlemler ve her gözlem tarihinde toplanarak A.Ü. Veteriner Fakültesine gönderilen midyelerde, Fakültenin ilgili uzmanlarınca yapılan çalışmalarla saptanmaya çalışılmıştır. 4. SONUÇLAR 4.1. Zebra Midye Yaşam Dönemlerinin İzlenmesi Ergin Kesikköprü Baraj Gölü nde ergin zebra midye boyları: Yüzeysel sularda yaşayanlarda ortalama 22,47 mm (en az 12,0 - en çok 31,0), dip sularda yaşayanlarda ortalama 16,98 mm (en az 12,0 - en çok 24,0) olarak ölçülmüştür. Midye ağırlıkları ise: Yüzeyde yaşayanlarda ortalama1784,06 mg (en az 130,0-en çok 3770,0); dipte yaşayanlarda ortalama 752,27 mg (en az 190,0 - en çok 1920,0) olarak belirlenmiştir Boy ve ağırlığın: Midyenin yaşına ve yaşama yerinin niteliklerine (derinlik, besin maddeleri bolluğu, su sıcaklığı vb.) göre değiştiği anlaşılmaktadır. Boy ve ağırlıkları verilen ergin midyelerin yaşları saptanmamış olmakla birlikte, Ersu Balık Çiftliği kafeslerinden toplanan midyelerin en çok 4 yaşlı oldukları bilinmektedir. Baraj Gölü nde 2001 yılında yeni döl erginleri 31.07.2001 de görülmeye başlanmıştır. Yeni ergin zebra midye boyları (02.10.2001): yüzeysel sularda yaşayanlarda ortalama 12,00 mm (en az 10,0 - en çok 16,0), dip sularda yaşayanlarda ortalama 11,52 mm (en az 9,0 - en çok 18,0) olarak ölçülmüştür. Midye ağırlıkları ise (02.10.2001): Yüzeysel sularda yaşayanlarda ortalama 219,20 mg (en az 100,0 - en çok 500,0), dip sularda yaşayanlarda ortalama 202,40 mg (en az 70,0 - en çok 350,0) olarak ölçülmüştür. Farklı yaşama ortamlarında ergin ve genç ergin dönemdeki midyelerin seyri ve yoğunlukları ile ilgili sayım ve gözlemlerinin sonuçları, 1. Tutunma yerlerinde yeni döl erginleri ile farklı yaştaki erginler bir arada bulunmaktadır. Geçmiş yıllara ait erginlerin boylarının (11.09.2001) ortalama 26 mm (en az 21-en çok 30), yeni döl erginlerinin boylarının (11.09.2001) ortalama 11,8 mm (en az 8,0-en çok 13) olması, canlının hızla geliştiğinin göstergesi olarak kabul edilebilir. 2. Yüzeyde bulunan kafeslere tutunmuş olarak gelişen midye boy ve ağırlıkları, göl tabanındakilere göre önemli derecede yüksektir. Canlı ağırlıkları ve yoğunlukları göz önüne alındığında yüzeyde gelişen midyelerin üreme yeteneklerinin, dipte gelişenlere göre yüksek olacağı kuşkusuzdur. Bu durum, baraj göllerine yerleştirilen yapay tutunma ortamlarının, midye yoğunluklarının artışına neden olabileceği biçiminde yorumlanabilir. 322

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA 3. Geçmiş yıllara ait yaşlı ergin midye yoğunlukları, yaşama yerlerine göre (balık kafeslerinde; göl tabanında) büyük değişiklikler göstermektedir. Ölüm oranları ise yüzeydeki kafeslerde bulunan ergin midyelerde düşük, göl tabanındakilerde çok yüksektir. 4. Baraj Gölü nde yeni döle ait ilk ergin midyeler (boyutları temel alınarak) Temmuz ayı sonundan itibaren görülmeye (31.07.2001) başlamıştır. Yumurtadan ergin döneme kadar geçen süre (1.üreme dönemi için) yaklaşık 16 haftadır. 5. Larva yoğunlukları temel alınarak yapılan değerlendirmeler sonucunda: Geçmiş yıllara ait erginlerin aynı yıl içinde 2 üreme dönemi (2 yumurtlama dönemi), Temmuz ayı sonunda olgunlaşan yeni erginlerin ise, 1 üreme dönemi (1 yumurtlama dönemi) geçirdikleri, yeni erginlerin bıraktıkları yumurta sayılarının sınırlı olduğu anlaşılmaktadır. 6. Baraj Gölü nde 3 m den daha derinlerde ergin canlı ve ölü midyeye rastlanmamakta, göl alt kıyı kuşağı ve göl tabanında 16 31 m derinlikler arasında midye bulunmaktadır. Bu durum Baraj Gölü nde su düzeyinin durağan olmasından kaynaklanmaktadır. Yumurta Baraj Gölü nde yapılan izleme çalışmaları sırasında, örneklerin alınmasında kullanılan ağ göz aralıklarının büyük (55 μ) olması ve midye yumurtalarının suda bulunan diğer canlıların yumurtalarından ayırt edilmesindeki güçlükler nedeniyle, yumurta saptanamamıştır. Ergin midyelerin yumurtalıklarında yapılan gözlemlerde ise çok yoğun ve beyaz renkli yumurtalar görülmüştür. Kirpikli Larva Dönemin süresinin çok kısa olduğu ve doğal koşullarda çok zor saptandığı kaydedilmektedir (ZMIS,2001). Gölde yapılan izleme çalışmaları sırasında alınan su örneklerinin incelenmesinde de tanı güçlükleri nedeniyle, bu dönemdeki canlılar saptanamamıştır. Özgürce Yüzen Larva Dönemleri D-biçimli larva, yapılan izleme çalışmaları sırasında alınan su örneklerinde çok yoğun olarak saptanan, ilk dönem olmuştur. Canlı örneklerde yapılan incelemelerde larvanın kirpikli yüzme organını kullanarak hareket ettiği gözlenmiştir. Alınan örneklerde bu döneme ait larva boyları ortalama 92,0 μ (en az 70 - en çok 110) olarak ölçülmüştür. Baraj Gölü nde larva yoğunluklarının izlenmesi konusunda yapılan çalışmalar sonucunda: 1. 2001 yılı Nisan-Eylül döneminde midyelerin gölde 3 kez yumurta bıraktıkları (3 üreme dönemi), buna koşut olarak göl sularında 3 kez larva patlaması oluştuğu, 2. Göldeki ilk larva patlamasının Nisan ortalarından, Mayıs sonuna kadar (11.04.2001 30.05.2001) yaklaşık 6 hafta sürdüğü; 2. üreme dönemi bitiş tarihi ile 3. üreme dönemi başlangıç tarihinin kesin olarak belirlenemediği, bu dönemlerin yaklaşık olarak 2 ve 11 hafta dolayında olduğu, 3. Gölde Nisan-Eylül döneminin tümünde, yoğunluklar arasında çok büyük farklar olmasına karşılık, larvaların göreceli olarak yüksek yoğunluklarda bulunuş sürelerinin 2. üreme döneminde 1 hafta, 1. ve 3. üreme dönemlerinde 2 hafta sürdüğü, 4. Larva yoğunluklarının örnekleme noktaları ve farklı üreme dönemlerine göre değiştiği, dönemler arasındaki yoğunluk farklarının çok büyük olduğu; 2.üreme döne- 323

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK minde, 1.üreme dönemine göre yoğunluk artışının % 72,29 a ulaştığı; 3.dönem yoğunluklarında ise ilk döneme göre % 85,89; 2. döneme göre % 57,97 oranında azalma olduğu belirlenmiştir. Plantigrade Dönemi Baraj Gölü nde göle yapay olarak yerleştirilen tutunma yerlerinde ilk görüldüğünde, tanısında kuşkuya düşülmüştür. Bu dönem büyük ölçüde balık yumurtalarına benzemektedir. Kirpikli yüzme organı bulunmamaktadır. Canlı, daha ayaklı larva döneminde salgılanmaya başlanan ve ergin dönemdekilere göre daha uzun olan tutunma iplikçikleri ile tutunma yerine yerleşmiş durumdadır ve ağız çevresinde labial palpler bulunmaktadır. Baraj Gölü nden farklı tarihlerde toplanan plantigrade dönemindeki canlıların boyları arasında önemli farklılıkların bulunmadığı gözlenmiştir. Plantigrade dönemdeki canlıların boyları ortalama 1,12 mm (en az 0,84 en çok 1,48) olarak ölçülmüştür. ZMIS, 2001 te erken ve geç plantigrade dönemleri ile ilgili olarak verilen tanımlar, Kesikköprü de saptanan plantigrade dönemden bir ölçüde farklıdır ve boyları da aynı kaynakta verilen 500 μ dan büyüktür. Kesikköprü Baraj Gölü nde 1.üreme dönemine ait larvaların plantigrade dönemine geçişleri, larvaların görülmesinden yaklaşık 6 hafta sonra saptanmıştır. Baraj Gölü nde yapılan gözlemlerde: Su içine yapay olarak sarkıtılmış farklı derinliklerdeki taşlar, tahta, fayans ve demir levhalar ile bunların sarkıtılmasında kullanılan naylon iplerle; geçmiş yıllara ait canlı ve ölü midyelerin kabukları ve su altı bitkileri üzerinde plantigrade ve genç ergin döneminde midye saptanmıştır. Plantigrade dönemi ile ilgili sayım ve gözlemlerin sonuçlarına göre: 1. Plantigrade ya da ilk yerleşik döneme geçişin Mayıs ayı son haftasında başladığı ve larva dönemine koşut olarak Ekim ayı ortalarına kadar sürdüğü, 2. Larvaların plantigrade döneme geçişlerinin kısa süreler içinde ve toplu olarak gerçekleştiği, 3. Gölde ergin üreme dönemleri ve larvaların en yüksek düzeye ulaşmalarına koşut olarak, 3 kez plantigrade dönemi beklenmesine karşılık, 2. plantigrade döneminin çok kısa sürede ve çok düşük yoğunlukta belirlenebildiği, 3.plantigrade dönemi yoğunluklarının da, larva yoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde gerçekleştiği, 4. Plantigrade dönemi yoğunluklarının, farklı üreme dönemleri ve tutunma yeri derinliklerine göre değiştiği, 5. Plantigrade dönemdeki yüksek yoğunlukların doğal tutunma yerlerinde (taşlar, su bitkileri, geçmiş yıllara ait ergin midyelerin üzeri vb.) oluştuğu, tutunma yeri olarak pürüzlü, köşeli vb. korunaklı yerlerin tercih edildiği, 6. Plantigrade dönemi yoğunluklarının sudaki veliger dönemi yoğunluklarına göre çok düşük düzeyde bulunduğu, bu durumun larvadan plantigrade döneme geçişte büyük kayıplar olduğunu gösterdiği, ayrıca izlemede kullanılan tahta levhaların tutunma yeri olarak tercih edilmediği, bu nedenle izleme çalışmalarında tutunma yeri olarak larvaların tercih ettiği malzemenin kullanılmasının (örneğin: PVC levhalar) gerektiği, 7. Midyenin plantigrade döneme geçişi için en uygun çevresel koşulların 1. üreme döneminde görüldüğü, 324

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Plantigrade döneminin, midyenin çıplak gözle görülebilen ilk dönemini oluşturduğu ve gelecekte yapılacak izleme çalışmalarına, kolaylığı göz önüne alınarak, bu dönemde başlanabileceği, sonucuna varılmıştır. Genç Ergin Dönemi Baraj Gölü nde genç midyelerin gelişme hızı ile ilgili olarak yapılan gözlem ve ölçümlerde, doğal tutunma yerlerine (kayalar, ergin midyelerin üzeri vb.) yerleşmiş olan midyelerin boylarında, tutunma yerindeki yoğunlukları ve tutunma yerinin derinliklerine de bağlı olarak, farklılıklar olduğu gözlenmiştir. Baraj Gölü nde genç midye boyları (26,06 24.07.2001): Midyenin düşük yoğunlukta bulunduğu yerlerde ortalama 5,39 mm (en az 3,82 - en çok 7,03); yüksek yoğunlukta bulunduğu yerlerde ortalama 2,71 mm (en az 1,78 - en çok 3,50) olarak ölçülmüştür. Genç ergin döneminin saptanmasından sonra, bu dönemdeki canlı yoğunlukları hızla ve yaklaşık 2 hafta sonra en yüksek düzeye (380 adet/m_/hafta) ulaşmıştır. Bu tarihte, göl sularında 1.üreme dönemine ait plantigrade dönemdeki canlılar çok düşük düzeye inmiştir. Midyenin plantigrade döneminden genç ergin dönemine geçişinin de, larvadan plantigrade döneme geçişte olduğu gibi, toplu halde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Temmuz sonlarından sonra suda 1. Üreme dönemine ait genç ergin kalmamıştır. Kesikköprü Baraj Gölü nde genç ergin döneminin seyri ve yoğunlukları ile ilgili sayım ve gözlemlerin sonuçlarına göre: 1. Genç ergin döneme geçişin Haziran ayı ortalarında başladığı ve plantigrade döneminin bulunuşuna bağlı olarak Ekim ayı son haftasına kadar sürdüğü, 2. Plantigrade lerin genç ergin döneme geçişlerinin kısa süreler içinde ve toplu olarak gerçekleştiği, 3. Gölde ergin üreme dönemlerine ve larvaların en yüksek düzeye ulaşmalarına koşut olarak, 3 kez genç ergin dönemi beklenmesine karşılık, 2. genç ergin döneminin çok kısa bir dönem olarak ve düşük yoğunlukta saptanabildiği, 3. genç ergin döneminde de yoğunlukların, larva ve plantigrade yoğunluklarına bağlı olarak düşük düzeyde gerçekleştiği, 4. Farklı üreme dönemlerine ait plantigrade lerin genç ergin dönemine geçişlerinin farklı derinliklerde gerçekleştiği, 5. Genç ergin dönemdeki (1.üreme dönemi) canlı yoğunluklarının, tutunma yerlerine göre büyük ölçüde değiştiği ve en yüksek yoğunlukların doğal tutunma yerlerinde (taşlar, su bitkileri, geçmiş yıllara ait ergin midyelerin üzeri vb.) oluştuğu, tutunma yeri olarak pürüzlü, köşeli vb. korunaklı yerlerin tercih edildiği, 6. Genç ergin dönemi yoğunluklarının tahta levhalarda düşük düzeyde olmasına karşılık, suya sarkıtılan doğal taşlarda çok yüksek olduğu, bunu PVC şamandıraların izlediği, 1 ergin üzerinde de ortalama 6,68 (en az 0-en çok 15) adet genç ergin bulunduğu görülmüştür. 7. Genç ergin döneminin, midyenin çıplak gözle görülebilen 2. dönemini oluşturduğu ve gelecekte yapılacak izleme çalışmalarına, kolaylığı göz önüne alınarak, erken genç ergin dönemden başlanabileceği, sonucuna varılmıştır. 8. Kıyısal kuşaktaki taşlara ve tabana plantigrade, genç ergin ve erginlerin 3 m den daha fazla derinliklerde yerleştiği gözlenmiş, kıyılarda ölü midye kabukları da bulunamamıştır. 325

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK 4.2. Suyun Fiziksel ve Kimyasal Nitelikleri Baraj Gölü su niteliklerinin Zebra midyenin gelişme ve sorun oluşturma gücü üzerindeki etkisinin değerlendirilebilmesi için; dış ülkelerde yapılan çalışmalar sonucunda saptanan eşik değerleri Çizelge 1 de derlenmiştir (Claudi ve Mackie, 1994; ZMIS, 2001). Çizelge 1. Zebra Midyenin Gelişme ve Sorun Oluşturma Yeteneği ile Su Nitelikleri Arasındaki İlişkiler (Claudi ve Mackie, 1994; ZMIS, 2001) Gelişme Sıcaklık (ºC)* ph Ca++ (mg/l) DO (mg/l) Tuzlulu k (ppt) Canlı Kalması Olanaksız <-2,0 >40 0 6,8 5 6 Zayıf Gelişme 0 8 28 30 6,9 7,4 10 11 Orta Düzeyde Gelişme 9 12 25 27 7,5 7,8 25 26 İyi Gelişme 13 17 21 24 7,9 8,0 >35 En İyi Gelişme 18 20 >8,0 Sorun Oluşturma Eşikleri Sıcaklığın 12 ºC den fazla olduğu ay sayısına göre Sorun Oluşturma Tehlikesi Düşük < 1 < 6,79 < 20,99 < 4,59 >3 ppt Sorun Oluşturma Tehlikesi Orta 1 3,99 6,8 7,39 21 54,99 4,6 8 1 3 ppt Sorun Oluşturma Tehlikesi Yüksek > 4 7,4 8,99 > 55,99 > 8 0 1 Sorun Oluşturma Tehlikesi Düşük 9,0 10,0 * Sıcaklık hem düşük ve hem de yüksek düzeylerde gelişimi etkilemektedir Sağlıklı bir değerlendirmenin yapılabilmesi için baraj göl sularının en az bir yıl süre ile sıcaklık, ph, Ca ++ ve DO değerlerinin ölçülmesi gerekmektedir. Baraj sularımız tatlı sular olduğundan tuzluluk değerlerine gerek duyulmamıştır. Ayrıca Türkiye deki sular Ca ++ açısından oldukça zengin olduğundan değerlendirmeler sadece su sıcaklıkları, DO ve ph değerlerine dayanılarak yapılmıştır. Bu değerler eşik değerler ile (Çizelge 1) kıyaslandığında; Baraj Gölü nün su sıcaklıkları (ortalama en düşük değer) incelendiğinde farklı dönemlerin Zayıf-En iyi Gelişme için uygun, sorun oluşturma tehlikesinin yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Suyun ph ı (ortalama en düşük değer) göz önüne alındığında, Kesikköprü Baraj Gölü nde farklı dönemlerin Zayıf-Orta gelişme için uygun, sorun oluşturma tehlikesinin orta- yüksek olduğu sonucuna varılmıştır. Su sıcaklıkları ve ph birlikte değerlendirildiğinde: Kesikköprü Baraj Gölü nde sorun oluşma tehlikesinin bulunduğu sonucuna varılmıştır. Gerçek durumda ise: Baraj Gölü nde midye bulunmasına karşılık sorun bulunmamasının nedeni ise düşük ph olarak değerlendirilmiştir. Yaşamsal Etkenler Zebra midye yaşamı ve topluluk yoğunluklarını etkileyen yaşamsal etkenler; besin maddeleri ve doğal düşmanlar olarak değerlendirilmektedir. Besin Maddeleri 326

I. BALIKLANDIRMA VE REZERVUAR YÖNETİMİ SEMPOZYUMU 7-9 ŞUBAT 2006, ANTALYA Zebra Midyenin ana besinleri özgürce yüzen bitkisel ve hayvansal planktonlardır. Diğer besin kaynakları bakteriler, canlı artıkları ve organik maddelerdir. Besin maddelerinin nicelikleri yanında niteliklerinin de gelişmeyi etkilediği bilinmektedir. Baraj Gölü nde klorofil-a değerleri ortalama 8,06 _gr/l (en az 1,34 en çok 22,59) olarak saptanmıştır. Göl besin maddelerince zengin olarak sınıflandırılmıştır (OECD,1982). Besin maddesi düzeyleri yıl içinde önemli düzeyde değişmektedir. Gölde iki kez plankton patlaması saptanmıştır. Bunlardan ilki Nisan ayında (10.04.2001) gerçekleşmiş olup klorofil-a düzeyi ortalama 17,17 _gr/l dir. İkinci patlama Ağustos ayı (21.08.2001) sonlarındadır ve klorofil-a düzeyi 14.65 _gr/l dir Suda midye larvası bulunan 3 ayrı dönemde besin maddeleri açısından gölün besin maddeleri düzeyi; 1. dönemde ötrofik, 2. dönemde mezotrofik, 3. dönemde ötrofik olarak değerlendirilmiştir. Gölde her 3 dönemde de yeterli besin maddesi bulunduğu anlaşılmaktadır. Doğal Düşmanlar Doğal düşmanlar, zararlı canlıların gelişmesini engelleyen ya da onları öldüren yararlı canlılardır. Doğal düşmanlar: Avcılar, asalaklar ve çekişiciler olarak sınıflandırılmaktadır. Baraj Gölü nde midyenin doğal düşmanları konusunda ayrıntılı çalışma yapılamamış, literatürden derlenen doğal düşmanların Türkiye de bulunup bulunmadığının araştırılmasıyla yetinilmiştir. Baraj Gölü nde ergin ve genç midyelerde, asalaklar açısından A.Ü.Veteriner Fakültesi nde yapılan araştırmalarda, midyenin manto boşluğunda bulunan canlılar: Aspidisca sp, Spirostomum sp, Pinnularia nobilis, Capsellira sp, Difflugia sp., ve Chromadora canadensi olarak belirlenmiştir. Ancak bu türlerin midye yaşamı üzerindeki etkisi konusunda değerlendirme yapılamamıştır. Baraj Gölü nden toplanan midyelerde, Su Ürünleri Laborâtuvarında yapılan incelemelerde asalak bir canlı olan Bucephalus polymorphus (Baer,1827) saptanmıştır. B.polymorhus ile bulaşık midyelerde asalak sayıları çok yüksek olmakla birlikte, bulaşık midye yüzdesinin ortalama % 39,20 (en az 20 en çok 50) düzeyinde kaldığı görülmüştür. Juvenile dönemdeki midyelerde bulaşma oranları ortalama % 5,0 (en az 0 - en çok 20) tir. Avrasya da Zebra midye asalağı olduğu bildirilen 25 adet asalak türünden, sadece 1 adedi (B. polymorphus) ülkemizde ve Kesikköprü Baraj Gölü nde bulunmaktadır (Molloy vd.,1997) Avrasya da Zebra midye larvalarının avcısı (Molloy vd.,1997) olduğu bildirilen 10 adet balık türünün tümü ile, yerleşik dönemlerin avcısı olduğu bildirilen 28 adet balık türünden, 18 adedi ülkemizde de bulunmaktadır. Baraj Gölü nde bulunan Atherina boyeri (Risso,1810) nin zooplanktonla beslendiği ve gölde yaygın olarak bulunduğu göz önüne alındığında, veliger, plantigrade ve juvenil leri tüketmesi mümkün görülmektedir. Atatürk Barajı Su Ürünleri İstasyonundaki alabalıkların mide içeriğinde de midye saptanmıştır. Avrasya da yapılan çalışmalarda, avcı olarak kaydedilen kuş türü sayısı 21 adet olup bunların tümü ülkemizde de bulunmaktadır. Bu kuşlardan hangilerinin Kesikköprü Baraj Gölü nde de [martı ve sakarmeke (Fulica atra) dışında] bulunduğu bilinmemektedir. Ancak Baraj Gölü Önemli Kuş Alanı değildir. Çekişici canlılar, yerleşme yerleri ile besin maddeleri ve oksijen açısından midye ile çekişerek, onların gelişimini engelleyen ya da ölümüne neden olan canlılar olarak 327

ZEBRA MİDYENİN YAŞAMI ve ÇEVRESEL İLİŞKİLERİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR ELİBOL, ÜSTÜNDAĞ, ÇEVLİK tanımlanmaktadır. Avrasya da yapılan çalışmalarda midye ile çekiştiği kaydedilen (Molloy vd.,1997) 7 canlı türünden, 1 tür (Cladophora) ülkemizde de bulunmaktadır. Yeşil alg türleri (Spirogyra) Kesikköprü Baraj Gölü nde Zebra Midye ile çekişme durumundadır. Avrasya da saptanan (Molloy vd.,1997) çekişici sünger cinslerinden Spongilla nın, Kesikköprü Baraj Gölü nde bulunan türü Spongilla lacustris (L.) dir. Gölde saptanan diğer sünger türünün tanısı yaptırılamamıştır. Midyenin farklı sınıflarda bulunan ve Avrasya ve Kuzey Amerika da saptanmış olan 10 avcısından (Molloy vd.,1997), ilk belirlemelere göre 3 türü [Kerevit (Astacus leptodactylus); Yengeç, Su sıçanı (Rattus norvegicus)] ülkemizde de bulunmaktadır. Doğal düşmanların Türkiye koşullarında Zebra midye topluluklarının denetlenmesinde belirli ölçüde etkili oldukları anlaşılmaktadır. Ancak bu konuda ayrıntılı çalışmalar yapılması gerekmektedir. Zebra Midye yaşamı ve topluluk yoğunluklarını etkileyen yaşamsal etkenler; besin maddeleri ve doğal düşmanlar olarak değerlendirilmektedir. 5. KAYNAKLAR Anonymous, 2001 a. Dreissena polymorpha (Pallas 1771). (http://www.nas.er.usgs.gov/zebra.mussel/docs/sp-amlount.htmt). Anonymous, 2001 b. Zebra Mussels in Ireland. (http:// www.marine.ie / frc/ exotic/ zebra/ general. html-ssi) Anonymous, 2005. Hidroelektrik Santrallarda Sorun Yaratan Zebra Midye Araştırmaları. T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara.) APHA, 1975. Standart Methods for the Examination of Water and Wastwater, American Public Health Association, 14th edition. Washington Çevlik, H., S. Üstündağ, ve M. İdem Elibol, 2003. Kesikköprü Baraj Gölü Limnolojik Araştırma Raporu. T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara. Claudi, R., and G. L. Mackie, 1994. Practical Manual for Zebra Mussel Monitoring and Control. Lewis Publishers Boca Raton, Ann Harbor, London, Tokyo. DSİ, 1969. Kovada II. Hidroelektrik Santralında Midye Sorunu ve Su Mecralarının Midye Üremesinden ve Korozyondan Korunmasıyla İlgili Olarak Yapılan Elektroşimik Tecrübelerin Neticeleri. T.C.Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, DSİ Genel Müdürlüğü, İşletme ve Bakım Dairesi Başkanlığı, Ankara. Jespersen, A. M. and Chrıstoffersen, K. 1987.Measuramenrs of chlorophyl a from phytoplankton using ethanol as extraction solvent. Arch. Fur. Hydrobiol.,109,445-454. Molloy, D.P., A.Y. Karatayev, L. E. Burlakova, D. P. Kurandino and F. Laruelle, 1997. Natural Enemies of Zebra Mussels: Predators, Parasites, and Ecological Competitors. Reviews in Fisheries Science, 5 (1): 27 97. OECD, 1982. Eutrophication of Water. Monitoring, Assessment and Control. 2. rue Andre-Pascal, 75775 Paris Cedex 16,France. Sprung, M. and J. Borcherding, 1991. Physiological and Morphometric Changes in Dreissena polymorpha (Mollusca: Bivalvia) During Starvation Period. Malacologia 33 (1-2): 179-191. ZMIS, 2001. Zebra Mussel Information System. U.S. Army Engineer Research and Development Center (ERDC),Waterways Experiment Station. 30909 Halls Ferry Road. Vicksburg, MS 39 180,USA. 328