İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE TÜRK İNKILÂP TARİHİ

10. Baskı

Editör: Prof. Dr. Cemil ÖZTÜRK İMPARATORLUKTAN ULUS DEVLETE TÜRK İNKILÂP TARİHİ ISBN 978-605-318-594-9 DOI 10.14527/9786053185949 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2017, PEGEM AKADEMİ Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca tanınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevrimiçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazarlara ait 1000 in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir. 1. Baskı: Eylül 2005, Ankara 10. Baskı: Ekim 2017, Ankara Yayın-Proje: Özlem Sağlam Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek Kapak Tasarımı: Pegem Akademi Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105 Yenimahalle/ANKARA (0312 394 55 91) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 26687 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: 0312 430 67 50-430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24-434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ Türk Đnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşu, insanlık tarihinin en büyük kırılma noktalarından birinde gerçekleşmiştir. Öyle ki, dünyanın yer altı ve yer üstü zenginliklerinden daha büyük pay koparmak için XIX. yüzyıldan beri büyük bir siyasî, askerî ve ekonomik savaşım içine giren Batılı emperyalist güçler, Türk Đnkılâbı nın filizlendiği ve onun önderinin büyük bir kahraman ve lider olarak tarih sahnesine çıktığı Birinci Dünya Savaşı nda son kozlarını oynamışlardır. Bu savaş, dünya siyasî düzeninde tarihin o zamana kadar kaydetmediği şiddette büyük bir depreme yol açmıştır. Zira, bu savaşın ardından üç büyük imparatorluk, Alman Đmparatorluğu, Avusturya Macaristan Đmparatorluğu ve Osmanlı Đmparatorluğu çökmüş; Çarlık Rusyası nda ise rejim yıkılmış, yerine komünizme dayalı Sovyetler Birliği kurulmuştur. Milyonlarca insanın yaşamına mal olan bu savaşta kazanan tarafta olan Đngiltere, Fransa ve Đtalya, emperyalist paylaşım projelerine uygun olarak, savaş öncesi hedeflerine ulaşmışlardır. Paylaşılan coğrafya ise, hem stratejik önemi, hem de zengin petrol bölgelerinin varlığı başta olmak üzere, sahip olduğu doğal zenginliklerle Osmanlı toprakları olmuştur. Türk milleti, asırlardır vatan bildiği üç kıtaya yayılmış bu coğrafyayı savunabilmek için, bir milyondan fazla evlâdını feda etmiştir. Birinci Dünya Savaşı nın sonunda Türk milleti, 1911 de başlayan Trablusgarp Harbi nden beri süren savaşlarda yalnızca koca bir imparatorluğu değil, bütün maddî ve manevî varlığını da kaybetmiştir. Savaş sonunda imzalanan ateşkes ve barış antlaşmaları, Osmanlı yönetimi ve müttefikleri tarafından tam bir teslimiyetle kabullenilmiştir. Đşte, tüm umutların tükendiğinin sanıldığı, pek çok siyasetçi ve aydının Đngiltere veya Amerika Birleşik Devletleri nin himayesi altına girmeyi savunmaya başladığı bir dönemde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün yeniden ayağa kaldırdığı Türk milleti, verdiği Millî Mücadele sonunda kendisine dayatılan esaret zincirlerini kırmıştır. Bu nedenle Yakup Kadri [Karaosmanoğlu] nin deyimiyle Millî Mücadele, Türk ün Đkinci Ergenekon udur. Çünkü, böylece Türk milletini Anadolu dan söküp atmayı ve nihayet Orta Asya ya sürmeyi, hiç değilse Đç Anadolu bozkırına hapsetmeyi hedefleyen gizli antlaşmalar suya düşmüş, Osmanlı Đmparatorluğu nun yıkıntıları üzerinde tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurulmuştur. Millî Mücadele ve Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşuyla, Türk milletinin tarihinde yepyeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönemde, Atatürk ün önderliğinde gerçekleştirilen Türk Đnkılâbı ile Türkiye, kendisi gibi geri kalmış bir tarım ülkesinde ilk kez görülen büyük bir çağdaşlaşma projesini iii

uygulamaya koymuştur. Bu proje sayesinde Türkiye, her şeyden önce üniter bir ulus devlet olarak yapılanmış, hemen her alanda büyük atılımlar yapmış, geçirdiği evrimlerle demokratik ve lâik bir hukuk devleti olmayı başarmıştır. Elbette, kaydedilen gelişmelere karşın Türkiye, henüz Atatürk ün çağdaş uygarlığın üzerine çıkma hedefini gerçekleştirmiş değildir. Nihaî hedefe ulaşabilmek için Atatürk ün tek manevî mirasım dediği akıl ve bilim yolunda yürümeye devam edilmelidir. Birinci Dünya Savaşı öncesindekilere benzer siyasî, askerî ve ekonomik rekabetin büyük bir ivme kazandığı, coğrafyamızın büyük paylaşım kavgalarına gebe olduğu günümüzde Türk İnkılâbı ve onun yönünü belirleyen Atatürkçü düşünce sistemi, Türk milleti için Cumhuriyet tarihinde hiç olmadığı kadar önemli hale gelmiştir. Elinizdeki kitap, Osmanlı İmparatorluğu nun çöküşü, Millî Mücadele ve Türk İnkılâbı ile Cumhuriyet in Atatürk sonrasında geçirdiği evrimi irdeleyerek, okuyucuya günümüzdeki gelişmeleri doğru okuma/değerlendirme ve geleceğe yönelik bir bakış açısı oluşturmada katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Sözlerime son verirken kitabın ortaya çıkması sırasındaki özverili çalışmalarından dolayı Prof. Dr. Tülay Âlim Baran, Dr. Edip Başer, Prof. Dr. Süleyman Beyoğlu, Dr. Handan Diker, Prof. Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, ve Doç. Dr. Arzu M. Nurdoğan a teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca Sayın Servet Sarıkaya nın şahsında kitabın basım ve yayımını büyük bir istek ve titizlikle gerçekleştiren Pegem Akademi ailesine de teşekkür etmeyi zevkli bir görev kabul ediyorum. Genel olarak okuyuculara ve özellikle de Mustafa Kemal Atatürk ün Türk bağımsızlığını ve Türkiye Cumhuriyeti ni emanet ettiği gençliğimize faydalı olması ümidiyle İstanbul - Göztepe, Ekim 2015 Prof. Dr. Cemil Öztürk Editör iv

EDİTÖR VE YAZARLAR* Tülay Âlim Baran, Prof. Dr. Edip Başer, Dr. Süleyman Beyoğlu, Prof. Dr. Handan Diker, Dr. Vahdettin Engin, Prof. Dr. Cezmi Eraslan, Prof. Dr. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Müdürü. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü A.B.D. Emekli Öğretim Üyesi. : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölüm Başkanı. : Yeditepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yarı Zamanlı Öğretim Üyesi : Marmara Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Cumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalı öğretim üyesi. Arzu M. Nurdoğan, Doç. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Ana Bilim Dalı öğretim görevlisi. Cemil Öztürk, Prof. Dr. : Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi * Editör ve yazarlar soyadlarına göre sıralanmıştır. v

İÇİNDEKİLER Ön Söz... iii Editör ve Yazarlar... v Đçindekiler... vi Kısaltmalar... xiii Giriş... 1 BĐRĐNCĐ KISIM TARĐHÎ ZEMĐN 1. BÖLÜM BATI UYGARLIĞININ YÜKSELĐŞĐ Arzu M. Nurdoğan (9 35) Giriş... 9 Avrupa nın Avrupalaşma Süreci Rönesans ve Reform... 11 Rönesans... 11 Reform... 13 Aydınlanma Çağı... 14 Fransız Đhtilali... 16 Sanayi Devrimi... 19 Avrupa da Demokratik Devrimler Süreci... 22 Ulus Devletlerin Đnşası... 24 Sömürgecilik Çağı... 27 Büyük Savaş ve Sarsıntıları... 28 Kaynakça... 33 2. BÖLÜM OSMANLI ĐMPARATORLUĞU NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESĐ: TÜRKĐYE CUMHURĐYETĐ NĐN TARĐHÎ TEMELLERĐ Vahdettin Engin (37 91) Modernleşme Yolunda Đlk Adımlar... 37 III. Selim ve Reformları... 39 Nizam-ı Cedit in Kuruluşu... 41 Đkamet Elçiliklerinin Açılması... 43 Reformların Sonu... 44 II. Mahmud Dönemi... 45 Alemdar Mustafa Paşa ve Đcraatları... 45 II. Mahmud Reformları... 47 Tanzimat Dönemi Reformları... 50 vi

Tanzimat ve Islahat Fermanları...50 Tanzimat ve Merkezi İdare...54 Tanzimat ve Eğitim...55 Vilayetler Kanunu ve Taşra İdaresi ve Merkeziyetçilik...58 Yeni Osmanlılar ve I. Meşrutiyet in İlânı...59 II. Abdülhamid Dönemi...63 İttihat ve Terakki Cemiyeti...66 Devleti Kurtarmaya Yönelik Fikir Akımları...68 İkinci Meşrutiyet Dönemi...71 II. Meşrutiyet in İlânı...71 İttihat ve Terakki İktidarı Politikaları...72 II. Meşrutiyet Dönemi nde Muhalefet...74 31 Mart Olayı...75 Trablusgarp ve Balkan Savaşları...78 I. Dünya Savaşı...81 Kapitülâsyonların Kaldırılması...82 I. Dünya Savaşında Cepheler...83 Kaynakça...90 İKİNCİ KISIM YENİDEN DOĞUŞ/MİLLİ MÜCADELE 3. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE Süleyman Beyoğlu (95 124) Mondros Ateşkes Antlaşması nın Uygulanması: Osmanlı İmparatorluğu nun Tasfiyesi ve Yurdun İşgali...95 Mütareke Döneminde Kurulan Cemiyetler, Yurdun İşgaline Tepkiler...98 Genel Durum...98 Millî Mücadeleye Yararlı Cemiyetler...99 Millî Mücadeleye Zararlı Cemiyetler...103 Osmanlı Hükümetinin Tutumu...104 Mustafa Kemal Paşa nın Tepkisi ve Anadolu ya Geçişi...106 Mustafa Kemal in İstanbul daki Çalışmaları ve Samsun a Çıkışı...106 Amasya Genelgesi...109 Millî Uyanış ve Kongreler...111 Erzurum Kongresi...111 Sivas Kongresi...113 Diğer Kongreler...115 Amasya Görüşmeleri ve Protokolleri...116 Meclis-i Mebusan ın Yeniden Açılması ve Misak-ı Millî nin İlânı...118 Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Açılması...120 Kaynakça...123 vii

4. BÖLÜM TAM BAĞIMSIZLIĞA GİDEN YOL: TÜRK KURTULUŞ SAVAŞI Süleyman Beyoğlu (125 162) Kuvâ-yı Milliye...125 Kuvâ-yı Milliyeye Karşı Tepkiler ve İç İsyanlar...125 Sevr Antlaşması: İmparatorluğun Tasfiyesi...128 İtilâf Devletleri Arasında İttifakın Çözülmesi...131 Ermenilerin Doğu Anadolu daki İşgaline Son Verilmesi...132 Güney ve Batı Anadolu da Silâhlı Direniş...133 Güney Cephesi...133 Yunan Taarruzu Karşısında Kuvâ-yı Milliye...136 Diğer Yerlerdeki Kuvâ-yı Milliye Faaliyetleri...138 Kuvâ-yı Milliye den Düzenli Orduya...140 Megali İdea nın İflâsına Doğru...141 Birinci İnönü Savaşı...141 İçte Anayasal Düzenleme: 1921 Teşkilat-ı Esasîye Kanunu...142 Londra Konferansı...142 Moskova Antlaşması...144 İkinci İnönü Savaşı...144 Zaferlerden Geri Çekilişe: Kütahya ve Eskişehir Muharebeleri...146 Sakarya Savaşı ve Sonrasındaki Gelişmeler...147 Ankara İtilâfnamesi...148 Başkomutanlık Meydan Savaşı...149 Kurtuluş Savaşı nda İnsan Zayiatı...152 Millî Mücadele nin Malî Kaynakları...153 Silâhlı Direnişten Diplomatik Mücadeleye...155 Mudanya Ateşkes Antlaşması...155 Lozan Konferansı ve Barış Antlaşması...156 Lozan Barış Antlaşması nın Önemi...159 Kaynakça...161 ÜÇÜNCÜ KISIM TÜRK İNKILÂBININ YAPILANMASI 5. BÖLÜM SİYASAL ALANDA YENİDEN YAPILANMA Cezmi Eraslan (165 188) Saltanatın Kaldırılması...165 Cumhuriyet Halk Fırkası nın Kuruluşu...168 Cumhuriyet in İlânı...169 viii

Cumhuriyet Kavramı ve TBMM Hükümeti Rejimi...169 Cumhuriyet in İlânı...172 Halifeliğin Kaldırılması...173 İslâm Geleneğinde ve Osmanlı Devleti nde Halifelik Kurumu...173 Hilâfetin Kaldırılması...174 Son Adım İçin Zeminin Hazırlanması...175 Yeni Anayasal Rejim: 1924 Anayasası...179 Siyasal İnkılâplara Karşı Tepkiler ve Çok Partili Sisteme Geçiş Denemeleri...180 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası...181 Şeyh Sait İsyanı...182 İzmir Suikastı...183 Takrir-i Sükûn Kanunu ve Rejimi...184 Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı...184 Menemen-Kubilay Olayı...186 Kaynakça...187 6. BÖLÜM LÂİK HUKUK SİSTEMİNİN KURULUŞU Handan Diker (189 203) Kavramsal Çerçeve...189 Osmanlı Hukuk Sistemi...189 Ulusal Egemenliğe Dayalı Lâik Devlet Düzeninin Kurulması...192 Ulusal Egemenliğin Gerçekleştirilmesi...193 Devlet Düzeninin Lâikleşmesi...194 Temel Yasaların Yapılması...201 Kaynakça...203 7. BÖLÜM SOSYAL VE KÜLTÜREL YAŞAM Tülay Âlim Baran (205 239) Sosyal Yaşamın Yeniden Yapılanması...205 Giyim Kuşamın Çağdaşlaşması...207 Tekke, Zaviye ve Türbelerin Kapatılması...211 Milletler Arası Zaman, Rakam ve Ölçü Birimlerinin Kabulü...213 Bayram ve Ulusal Tatil Günlerinin Düzenlenmesi...215 Soyadı Kanunu ve Eski Unvanların Yasaklanması...215 Kültürel Gelişmeler...217 Cumhuriyetin Fikir Temeli: Millî Kültür...217 Tarih Çalışmaları ve Türk Tarih Kurumu...218 Dil Çalışmaları ve Türk Dil Kurumu...222 Sanat Yaşamı...225 Kaynakça...238 ix

8. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM VE BİLİM Cemil Öztürk (241 266) Giriş...241 Osmanlı Mirası...242 Sistemin Temelleri...244 Atatürk ün Eğitim Görüşü...245 Anayasa: Teşkilât-ı Esasiye Kanunu...246 Cumhuriyet Halk Partisi Programları...246 Hükümet Programları...247 Maarif Kongresi ve Heyet-i İlmiye Kararları...248 Eğitimde Çağdaşlaşma...248 Tevhid-i Tedrisat Kanunu: Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi...249 Karma Eğitim...251 Harf İnkılâbı ve Millet Mektepleri...253 Okul Öncesi, İlk ve Ortaöğretimde Gelişmeler...256 Okul Öncesi Eğitim...256 İlköğretim...257 Ortaöğretim...258 Yüksek Öğretim ve Bilim...261 Dârülfünun Reformu: İstanbul Üniversitesi nin Kuruluşu...261 Yüksek Öğretimdeki Diğer Gelişmeler...263 Kaynakça...264 9. BÖLÜM EKONOMİK GELİŞMELER Cemil Öztürk (267 292) Giriş...267 Yarı Sömürgelikten Tam Bağımsızlığa...267 Osmanlı Mirası...267 Millî Mücadele nin Tam Bağımsızlık Misyonu...270 Sevr Modeli: Bir Emperyalizm Projesi...271 Lozan Antlaşması: Tam Bağımsız Türkiye nin Tescillenmesi...272 Liberal Sanayileşme ve Kalkınma Politikası Yılları (1923 1929)...274 Devralınan Ekonomik Miras...275 Türkiye İktisat Kongresi...275 Âşar Vergisinin Kaldırılması...277 Maliye Politikası...277 Sanayileşme ve Finans Sektörü...278 Ulaşım Politikası ve Demir Yolu Seferberliği...280 Ekonomik Bağımsızlığın Tamamlanması...281 Devletçi Sanayileşme ve Kalkınma Dönemi (1930 1938)...282 Ekonomi Politikasında Köklü Değişimin Nedenleri...282 x

Devletçiliğin Karakteristik Özelliği...284 Devletçiliğe Geçiş...285 Sanayileşme...285 Tarım...287 Yabancı Sermaye, Millîleştirme ve Dış Borçlar...287 Özel Sektörün Gelişmesi...288 Ulaştırma...288 Dış Ticaret...289 Genel Değerlendirme...289 Kaynakça...290 10. BÖLÜM ATATÜRK TÜRKİYESİ NİN DIŞ POLİTİKASI Cezmi Eraslan (293 310) İngiltere ile İlişkiler ve Musul Sorunu...294 Yunanistan ile İlişkiler...295 Türk-İtalyan İlişkileri...296 Türk-Sovyet İlişkileri...297 Türk-Fransız İlişkileri ve Hatay Meselesi...297 Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne Girişi...303 Balkanlar ve Orta Doğu da İş Birliği ve Barış Kuşağı Oluşturma Politikası...303 Balkan Paktı...304 Sâdâbat Paktı...306 Boğazlarda Egemenliğin Tamlanması: Montreux Boğazlar Sözleşmesi...307 Kaynakça...310 11. BÖLÜM TÜRK İNKILÂBININ DAYANDIĞI TEMEL İLKELER Handan Diker (311 327) Atatürkçülük: Tanımı ve Doğası...311 Atatürk İlkeleri...316 Cumhuriyetçilik...316 Milliyetçilik...318 Halkçılık...320 Devletçilik...321 Lâiklik...323 İnkılâpçılık...325 Kaynakça...327 xi

DÖRDÜNCÜ KISIM ATATÜRK TEN SONRA TÜRKİYE 12. BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI NDAN XXI. YÜZYILA TÜRKİYE Tülay Âlim Baran Edip Başer (331 370) Siyasal Yaşam... 331 Ekonomik Gelişmeler... 336 Hukuk... 342 Günlük Yaşam... 345 Dış Politika... 348 Genel Olarak... 348 İkinci Dünya Savaşı... 350 Savaş Sonrası... 353 Avrupa Birliği Üyeliği... 358 Türk-Amerikan İlişkileri... 359 Ulusal Güvenlik... 362 Küreselleşme Sürecinde Ulus Devlet ve Değişen Güvenlik Stratejileri... 362 Ulusal Güvenlik Kavramı Hakkında Genel Görüş ve Anlayış... 363 Kaynakça... 369 13. BÖLÜM ÇAĞDAŞ GELİŞMELER IŞIĞINDA ATATÜRKÇÜ DÜŞÜNCE SİSTEMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Cemil Öztürk Edip Başer Tülay Âlim Baran (371 378) Çağdaş Gelişmeler Işığında Atatürkçü Düşünce Sistemi Üzerine Bir Değerlendirme... 371 Kaynakça... 378 BEŞİNCİ KISIM EKLER EK-1... 381 EK-2...382 EK-3...383 EK-4...384 xii

GİRİŞ Cemil Öztürk Bu kitap, Osmanlı İmparatorluğu nun enkazı üzerinde bir ulus devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşunu ve verdiği çağdaş uygarlık düzeyini yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu itibarla kitabın konusu, esasen bir imparatorluktan ulus devlete geçişin öyküsüdür. Söz konusu tarihî geçiş, yalnız iç dinamiklerin etkisiyle değil, fakat aynı zamanda Batı emperyalizminin dünyayı ve Osmanlı coğrafyasını paylaşma kavgasının bir ürünü olan Birinci Dünya Savaşı nın ve müteakiben İmparatorluğun çöküşünün sonucu olarak gerçekleşmiştir. Türk milleti, bu çöküşün ardından Türkiye Cumhuriyeti ni kurabilmek için XX. yüzyılın ilk antiemperyalist savaşını vermiş ve bu savaştan büyük bir zaferle çıkarak, dünyanın tüm mazlum milletlerine Batının emperyalist güçlerinin yenilebileceğini göstermiştir. Türk milletinin I. Dünya Savaşı nın ardından verdiği ve Türk İstiklâl Harbi ni de içine alan büyük antiemperyalist savaşıma Millî Mücadele denir. Millî Mücadele nin aslî hedefi, Misak-ı Millî de ilân edilmiştir. Kongreler döneminde de vurgulanan bu hedef, tam bağımsız yeni bir Türk Devleti kurmaktır. Tam bağımsızlık, devletin her alanda hiçbir yabancı gücün güdüm ve/veya denetiminde olmamasıdır. Türkiye, Lozan Barış Antlaşması ile bu niteliğe sahip bir devlet haline gel(ebil)miştir. Lozan Barış Antlaşması ile tam bağımsızlığını geri alan Türkiye, son yüzyılın büyük dâhisi Gazi Mustafa Kemal Atatürk ün önderliğinde, büyük bir çağdaşlaşma mücadelesine girişmiştir. Bu mücadele süreci, Türk İnkılâbı olarak adlandırılmıştır. Bundan dolayı, 1934 yılında Millî Mücadele yi ve Türk İnkılâbı nı Türk gençliğine öğretmek amacıyla üniversitelerde verilmeye başlanan derse de Türk İnkılâp Tarihi adı verilmiştir. Bu kitaba İmparatorluktan Ulus Devlete Türk İnkılâp Tarihi adının verilmesi, bir yandan sözü edilen geleneğe bağlı kalma, diğer yandan da Türk İnkılâbı nın iki boyutuna, yani imparatorluktan ulus devlete geçiş süreci ve çağdaşlaşma evresine vurgu yapma amacını taşımaktadır. Bu bölümde, elinizdeki kitabın etkili bir şekilde kullanılmasını sağlamak üzere, önce bir kavramsal çerçeve oluşturulmuş, daha sonra kitabın yapısı/plânı betimlenmiş ve nihayet kullanıcılar için pedagojik önerilere yer verilmiştir.

2 Türk İnkılâp Tarihi Kavramsal Çerçeve Türk İnkılâp Tarihi ve Cumhuriyetimizin tam olarak anlaşılabilmesi için bazı kavramların yeterince bilinmesi gerekmektedir. Aşağıda bu kavramlardan bazıları hakkında kısa açıklamalara yer verilmiştir. Ulus Devlet Lozan Barış Antlaşması ile uluslar arası diplomatik meşruiyet kazanan Türkiye Cumhuriyeti nin en belirgin özelliği ulus devlet olmasıdır. İmparatorluklardan farklı olarak, ortak bir vatan üzerinde tek bir milletin varlığını öngören ulus devlet [nation state] modeli Batı da doğmuştur. Türkiye, Fransa modeline göre oluşmuş bir ulus devlettir. Fransa, farklı etnik ve dinî kökenlerden gelen tüm yurttaşlarını birer Fransız olarak kabul eder. Türkiye Cumhuriyeti de Atatürk ün Türkiye Cumhuriyeti ni kuran Türk, Kürt, Çerkez, Laz Türkiye halkına Türk milleti denir. şeklindeki sözleriyle özetlenen millet [ulus] anlayışında görüldüğü gibi, tüm yurttaşlarını Türk milletinin birer mensubu olarak kabul eder. Aynı şekilde Amerika Birleşik Devletleri [ABD] de bir ulus devlettir ve yerli halkın yanı sıra dünyanın farklı ülkelerinden göç etmiş tüm yurttaşlarının Amerikan ulusu nu [American nation] meydana getirdiğini öne sürer. Tüm ulus devletler, farklı alt kültürlere mensup yurttaşlarını bir üst kültür/kimlik etrafında birleştirir. Atatürk ün önderliğinde Türk İnkılâbı nın en büyük hedefi, bir ulus devlet kültürü oluşturmaktır. Atatürk Türkiye Cumhuriyeti nin temeli kültürdür. diyerek, kültürün önemine işaret etmiştir ve hiç kuşkusuz bu millî kültürdür. Atatürk Türkiyesi için millî kültür, millî birlik ve bütünlüğün de güvencesidir. Bu bakımdan kültür birliğinin bozulmasını, millî birlik ve bütünlük için bir tehdit olarak görür. Üniter Devlet Türkiye Cumhuriyeti nin ulus devlet niteliğini pekiştiren bir başka önemli özelliği de üniter devlet [unitary state: tekil devlet] olmasıdır. Üniter devlet, federal devletlerden farklı olarak, ülke yönetimiyle ilgili yetkileri/kuvvetleri merkezde toplar. Türkiye bu bakımdan da Fransa ya benzer. Fransa da da merkezî yönetimin yetkileri, yerel yönetimlerinkilerle kıyaslanamayacak kadar fazladır. Buna karşılık, birer ulus devlet olan Almanya ve ABD ise federal yönetim yapısına sahiptir. Bu ülkelerde yerel hükümet ve parlâmentolar vardır. Kısaca Türkiye ve Fransa tipi siyasî yapılar merkeziyetçi, Almanya ve ABD tipi siyasî yapılar adem-i merkeziyetçi yani yerinden yönetimcidir. Fransa, yerel yönetimlerin fazla güçlenmesinin millî bütünlü-

Giriş / Cemil Öztürk 3 ğünü tehdit edeceğini kabul eder. Nitekim, Avrupa Birliği [AB] nin yerel yönetimlerin güçlendirilmesi yönündeki bazı taleplerini, bu gerekçeyle reddetmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de Osmanlı dönemindeki acı deneyimlerin de etkisiyle merkeziyetçiliği benimsemiş, üniter devlet yapısının zayıflamasına yönelik gelişmeleri, millî birlik ve bütünlüğü için bir tehdit olarak algılaya gelmiştir. Lâiklik - Sekülerizm Türkiye Cumhuriyeti nin belirleyici niteliklerinden birisi de lâik olmasıdır. Lâiklik, kimi zaman sekülerizm ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Bu iki kavram, terminolojik olarak birbirleriyle yakın anlamlara sahip olsalar bile, tarihî gelişim süreç ve özellikleri bakımından iki farklı gelenek/modeli temsil etmektedirler. Lâiklik, Fransa da gelişen din - devlet ilişkileri geleneğini, sekülerizm ise aynı konuda İngiltere ve ABD deki uygulamaların örnek olarak verilebileceği Anglosakson modelini adlandırmada tercih edilmektedir. Türk lâikliği, Anglosakson tipi sekülerizmden farklıdır. Her ikisi de temelde devlet işlerinin akla ve bilime dayandırılmasını öngörürken, seküler yapıda din ve devlet arasında daha liberal ilişkiler vardır. Örneğin ABD de kamusal yaşamda dinî semboller kullanılır; İngiltere de devlet başkanı olan kraliçe aynı zamanda sembolik de olsa- Anglikan Kilisesi nin de ruhanî lideridir. Bununla beraber, devlet din eğitimini tamamıyla halka bırakmıştır. İbadethanelerin yapılması ve din adamlarının maaşları halk/vakıflar tarafından finanse edilir. Türk lâikliğinde ise devlet, bu kitapta görüleceği gibi, devlet işleri ve kamusal alanın düzenlenmesinde yalnız aklı ve bilimi rehber edinmekle beraber, seküler sistemden farklı olarak Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla- dinî yaşamın düzenlenmesinde aktif rol alır. İnkılâp, Reform ve İhtilâl Burada son olarak değinilmesi gereken temel kavramlar, inkılâp [devrim] ve reform [ıslahat]dur. İnkılâp, bir toplumdaki çağın gereksinimlerini karşılamayan, bozulmuş mevcut düzen ve/veya kurumların kısa sürede zorla yıkılıp, yerine çağdaş olan yenisinin kurulmasıdır. Dünyada birçok inkılâp türü vardır: Fransız İnkılâbı, Amerikan İnkılâbı, Sanayi İnkılâbı gibi. Türk İnkılâbı bunların birçok özelliğini bir arada barındırdığı için, kendine özgüdür. İnkılâp, ihtilâl ve reform sözcükleriyle karıştırılmamalıdır. İhtilâl, bir düzenin zorla değiştirilmesi amacıyla mevcut olanı yıkmak için güç kullanma aşamasıdır; bu aşamada henüz yeni düzeni kurma söz konusu değildir. Türk İnkılâbı nda, ihtilâl ile inkılâp iç içe girmiştir. Çünkü, Millî Mücadele

4 Türk İnkılâp Tarihi yıllarında bir yandan mevcut düzene baş kaldırılırken, diğer yandan da yeni düzenin temelleri atılmıştır. Reform ise, mevcut düzenin içinde aksayan bir kurumun düzeltilmesi girişimidir. Meselâ, Osmanlıların XVIII. yüzyılın sonlarından beri yapmış olduğu düzenlemeler, birer reform yani ıslahattır: III. Selim ıslahatları, II. Mahmut ıslahatları gibi. Kitabın Yapısı/Plânı Bu kitap, dört kısımdan oluşmaktadır. Her kısım, Türk İnkılâbı nın oluşum, gelişim ve evrimini konu alan bölümleri içermektedir. Birinci Kısım, genel olarak Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti nin tarihsel temellerini anlatmaktadır. Bu bağlamda, I. Bölüm Türkiye deki çağdaşlaşma hareketlerini büyük ölçüde etkileyen Batı uygarlığının yükselişi ile emperyalizmin doğuşu ve gelişimini, II. Bölüm Osmanlı İmparatorluğu nun Batı emperyalizmi karşısındaki var olma ve çağı yakalama mücadelesini konu almaktadır. Bu bölümler, Türk İnkılâbı nın tarihsel derinliğinin ve bu özelliğinin sağladığı yaşama ve kendini yenileme dinamizminin anlaşılması bakımından büyük önem taşımaktadır. İkinci Kısım, hem I. Dünya Savaşı ndan yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu nun tarihe gömülüşünü, hem de Mustafa Kemal Atatürk ün önderliğinde Batı emperyalizmine karşı verilen bir ölüm kalım savaşından sonra tam bağımsız bir ulus ve üniter devlet olarak Türkiye Cumhuriyeti nin doğuşunu konu alan iki bölümden meydana gelmektedir. Burada ele alınan süreç, kimi tarihçilere göre, Türk İnkılâbı nın ihtilâl aşamasını oluşturmaktadır. Üçüncü Kısım, Atatürk Döneminde Türk İnkılâbı nın farklı alanlarda nasıl geliştiğini ve Atatürkçü Düşünce Sistemi nin/kemalizmin dayandığı temel ilkeleri irdelemektedir. Bu Kısım ı meydana getiren bölümlerde konular, konuyla ilgili diğer kitapların büyük bir kısmı gibi kronolojik olarak değil, tematik olarak ele alınmıştır. Böylece, okuyucuların belli alanlarda kavram geliştirebilmeleri, konuları kendi kronolojik derinlik ve bütünlüğü içinde kavrayabilmeleri sağlanmak istenmiştir. Dördüncü Kısım, Atatürk ten sonra Türkiye Cumhuriyeti nin gelişimini ve çağdaşlaşmanın evrimini konu almaktadır. Bu kısım, Türk gençliğinin ve genel okuyucuların Türk İnkılâbı yla elde edilen Cumhuriyet kazanımlarının Atatürk ün vefatından sonra nasıl bir evrim geçirdiğini kavramalarına yardımcı olmayı amaçlamaktadır.

Giriş / Cemil Öztürk 5 Kullanım Yöntemi Üzerine Öneriler Bu kitabın hedef kitlesi, genelde Türk İnkılâbı ve Türkiye Cumhuriyeti tarihine ilgi duyan tüm okurlar olmakla birlikte, özelde yüksek öğretim kurumlarında öğrenim gören öğrencilerdir. Bu nedenle, burada, yıllarca Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi dersi vermiş bir öğretim üyesi ve bir sosyal bilimler eğitimi uzmanı olarak, söz konusu dersin öğretimi ve bu çerçevede elinizdeki kitabın etkili kullanımı hakkında bazı önerilerde bulunmak istiyorum. Bilindiği gibi, XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren dünya Bilgi Çağına girmiştir. Gelişen bilgi ve bilişim teknolojisi, bilginin üretim ve paylaşım hızına, insanlık tarihinde görülmemiş bir ivme kazandırmıştır. Artık, bilginin ömrü kelebeğinki kadar kısadır. İnsanlığın bilgi birikimi, her beş yılda bir ikiye katlanmaktadır. Dahası, en gizli bilgiler dahi metropollerin en varlıklı kimselerinden, bir bilgisayara ve internet erişimine sahip küçük bir köyün sakinlerine kadar, binlerce kişi tarafından aynı anda paylaşılabilmektedir. Bu olanaklar, eğitimde 1980 lere kadar teoride değilse bile, uygulamada egemen olan geleneksel eğitimsel paradigmaları tahtından indirmiştir. Bilginin kitap sayfalarında ve zihinlerde depolandığı yıllardaki öğretmen merkezli, ezbere dayalı öğretim stratejileri işlevini/etkinliğini kaybetmiştir. Çünkü, hem ezberlenen bilgi kalıcı olmadığı gibi günlük yaşamdaki sorunları çözmede de kullanılamamakta, hem de öğrenciler okulda öğrendiklerinden çok farkı içerikteki bilgileri, bilgi teknolojileri ve özellikle de internetaracılığıyla kısa zamanda edinebilmektedir. Öğrenciler, kimi zaman daha cazip görsel ve işitsel ortamlarda sunulan bu bilgiler ile okulda öğrendikleri arasında çelişkiye düşebilmektedir. Bu çelişkilerin sürüp gitmesi, bazen öğrencilerin duygu ve düşünce dünyasında okula ve orada öğrendiklerine olan inançlarını yitirmelerine yol açmaktadır. Bu durum, günümüz gençliğinin sıkça yaşadığı bir olgudur. Öte yandan, sosyal yapılandırmacı/inşâcı [social constructivism] yaklaşımın da işaret ettiği gibi, öğrencilerin bilişsel ve duyuşsal gelişimlerinde, sosyal ve kültürel çevrenin etkisi çok önemli bir yere sahiptir. Buna göre, öğrencilerin Cumhuriyet in temel değerlerine yönelik bilgi ve tutumları, sadece okullardaki derslerde biçimlenmemektedir. Belki de en az onun kadar, öğrencinin sosyal/kültürel çevresi etkili olmaktadır. Bu açıklamalar da gösteriyor ki, Bilgi Çağı ve Küreselleşmenin etkilerini hızla göstermeye başladığı, sosyal hareketlilik ve etkileşmenin ivme kazandığı günümüzde, geleneksel bilgi ve değer aktarımına yönelik eğitim ve/veya öğretimin etkisi son derece zayıftır. Onun yerine, bu kitabın kullanıldığı dersler; öğrencilerin öğrenme/öğretme sürecine etkin katılımını ön-

6 Türk İnkılâp Tarihi gören ve temele bilimsel yöntemi alan bir bilim ve yansımalı inceleme alanı olarak vatandaşlık eğitimi yaklaşımlarıyla işlenmelidir. Atatürk ün bıraktığım tek manevî miras akıl ve bilim yoludur özdeyişi de bize bu yaklaşımların doğru birer tercih olacağını göstermektedir. Kısaca bilgi toplumu ve küreselleşme çağında öğrenciler, bilimsel yöntemi kullanabilen, mantıklı ve doğru kararlar alabilen, eleştirel ve analitik düşünebilen, empati kurabilen, kendisine, ailesine, ülkesine ve insanlığa yönelik olumlu tutum ve değer geliştirebilen bireyler olarak yetiştirilmelidir. Böyle bir derste, elinizdeki kitap, ezberletilecek bir öğretim materyali değil, söz konusu beceri ve değerleri kazandırmaya yönelik öğretim etkinliklerinde kullanılabilecek araçlardan yalnızca biri olabilir. Hiç kuşkusuz, bu derslerin etkinliğinde, öğretim elemanlarının kendilerini meslekî bilgi ve beceri bakımından eğitimdeki yeni değerlere göre sürekli olarak yenilemeleri, önemli bir rol oynayacaktır.

1. BÖLÜM BATI UYGARLIĞININ YÜKSELİŞİ Arzu M. Nurdoğan GİRİŞ Başlangıçta Avrupa yoktu. Öyle görünüyor ki Hristiyan âleminin kurulmasından; 1 isyanların, işgallerin, evrimlerin ve bölünmelerin etkisiyle ulus devletlerin ortaya çıkmasına kadar pek çok olaydan sonra bu kavram literatüre girmiştir. Esasen Avrupalılık kültürü, Yunan ve Roma ilk çağından beslenerek, kendi rönesanslarını geçirmiş olan Bizans ve İslâm gibi komşu kültürlerle bir arada var olmuş ve onlarla etkileşime girmiş kültürlerden yalnızca biridir. 2 Batı yı teknolojik değişimin yavaş, feodal toplumun kapalı niteliğinden ve insan yaşamına ilişkin sabit ve teokratik kavrayışından kurtarıp, ona güçlü bir Avrupalılık kimliği kazandıran ilk belirleyici etken, yeryüzünün iskâna müsait tüm bölgelerini Avrupalılara açan Coğrafî Keşifler di. Nitekim, XV. yüzyılda Avrupalıların okyanus ötesi keşifleri için, çağının en ileri kuramsal bilgilerini kullanmaya başlaması, bazı alanlarda değişim ve dönüşümün hızını artırmış; böylece Orta Çağ geleneğinden belirgin bir kopuşun göstergesi olmuştu. Uzak coğrafyalarla bir kez temas kurulmasından sonra Avrupalılar, giderek artan sayıdaki girişimlerle deniz aşırı ülkelere yelken açmışlardır. Ticarî amaçlar, ganimet hırsı, işgal arzusu veya dini ideallerle yolculuklar yapmışlardı. Bu tür keşif seferleri sonucunda dünyanın yuvarlak, Pasifik ve Atlantik in ayrı okyanuslar olduğu ve Amerika nın bu ikisinin arasında yer aldığı konusunda XVI. yüzyılda artık hiç kuşku duyulmuyordu. Yeni kıtaların ticarî fırsatlarından ve zenginliklerinden ilk yararlananlar Portekizliler ve İspanyollardı. Öte yandan Hollândalılar ve İngilizler sömürgecilik hareketine daha geç katılmış olmakla birlikte, tüm dünyaya yayılmış koloniler ağı ile bunlar arasındaki en önemli bağlantı olan deniz yolları üzerinde söz sahibi olduklarını kanıtlamakta gecikmediler. Batı Avrupa nın XVI. yüzyıl başlarından itibaren denizlerde kurduğu üstünlük ve 1 Hagen Schulze, States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998, s. 27-45. 2 Avrupa ve Avrupalılık kimliğinin oluşmasında ayrıntılı bilgi için bkz. Heinz Gollwitzer, Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18. und 19. Jahrhunderts, München 1964.

Batı Uygarlığının Yükselişi / Arzu M. Nurdoğan 33 KAYNAKÇA Abernethy, David B. The Dynamics of Global Dominance: European Overseas Empires, 1415-1980, New Haven 2000. Absalom, Roger. Italy since 1800: A Nation In The Balance, London 1995. Albrecht-Carrie, Rene. Europe after 1815, New Jersey 1961. Allen, Louis. Japan: The Years of Triumph: From Feudal Isolation to Pacific Empire, Chertsey 1971. Anderson, M. S. Europe in the Eighteenth Century, 1713-1783, London 1961. Baker, Keith M. Inventing the French Revolution, Cambridge 1994. Bittner, Rüdiger. What is Enlightenment?, What is Enlightenment? Eighteenth-Century Answers and Twentieth-Century Questions, (Ed. James Schmidt), California 1996, s. 345-358. Carr, William. A History of Germany, 1815-2002, London 2004. Cook, Chris. Britain in the Nineteenth Century, 1815-1914, London 1999. Cooper, John M. The United States, The Origins of World War I, (Ed. Richard F. Hamilton & Holger H. Herwig), Cambridge 2003, s. 415-442. Curry, Anne. The Hundred Years War, New York 2003. Doyle, William. Origins of the French Revolution, Oxford 1999. Dunn, John. Modern Revolutions. An Introduction to the Analysis of a Political Phenomenon, Cambridge 1989. Dupré, Louis. The Enlightenment and the Intellectual Foundations of Modern Culture, New Haven 2004. Eliot, Charles W. French and English Philosophers: Descartes, Rousseau, Voltaire, Hobbes: Part 34, Harvard Classics, New York 2004. Engelberg, Ernst, Bismarck: das Reich in der Mitte Europas, Berlin 1990. Evans, Robert J.W. Austria, Hungary, and the Habsburgs: Essays on Central Europe C. 1683-1867, Oxford 2006. Gladstone, Jack A. The Comparative and Historical Study of Revolutions, Revolutions. Theoretical, Comparative and Historical Studies, (Ed. Jack A. Gladstone), California 2002, s. 1-17. Gollwitzer, Heinz. Europabild und Eropagedanke: Beiträge zur deutschen Geistesgeschichte des 18. und 19. Jahrhunderts, München 1964. Goubert, Pierre. The Course of French History, (Çev. M. Ultee), London 1991. Grendler, Paul F. The Universities of the Renaissance and Reformation, Renaissance Education Between Religion and Politics, Aldershot 2006, s. 1-42. Hale, John R. Renaissance Europe 1480-1520, London 1971. Hale, John R. The Civilization of Europe in the Renaissance, London 1993. Hall, Richard C. Bulgaria, Romania and Greece, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig), Cambridge 2003, s. 389-414. Hamilton, Richard F. The European Wars:1815-1914, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 45-91.

34 Türk İnkılâp Tarihi Hammerstein, Notker. Aufklärung und katholisches Reich. Untersuchungen zur Universitätsreform und Politik katholischer Territorien des Heiligen Römischen Reichs deutscher Nation im 18. Jahrhundert, Berlin 1977. Hearder, Harry. Italy in the Age of the Risorgimento, 1790-1870, London 1983. Herwig, Holger H. Why Did It Happen, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 443-468. Hobsbawm, Eric. Industry and Empire. The Birth of the Industrial Revolution, London 1999. Hof, Ulrich Im. Das gesellige Jahruhundert. Gesellschaft und Gesellschaften im Zeitalter der Aufklärung, Münih 1982. Huxley, Aldous. Brave New World, London 1932. Hyam, Ronald. Britain s Imperial Century, 1815-1914: A Study of Empire and Expansion, Basingstoke 2002. Israel, Jonathan I. Enlightenment Contested. Philosophy, Modernity, and the Emancipation of Man, 1670-1752, Oxford 2006. Jayne, K. G. Vasco da Gama and His Successors 1460-1580, Whitefish 2007. Jelavich, Barbara. History of the Balkans, Vol. II, Cambridge 1991. Jelavich, Barbara. & Jelavich, Charles. The Establishment of The Balkan States, 1804-1920, Vol. VIII, Washington 1993. Jones, Peter M. Reform and Revolution in France. The Politics of Transition, 1774-1791, Cambridge 1995. King, Margaret L. The Renaissance in Europe, London 2003. Kochan, Lionel. & A. Richard. The Making of Modern Russia, London 1983. Landes, David S. The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial Development in Western Europe from 1750 to the Present, Cambridge 1969. Lloyd, Trevor O. The British Empire 1558-1995, Oxford 1984. Maddison, Angus. A Comparison of Levels of GDP Per Capita in Developed and Developing Countries, 1700-1980, Journal of Economic History, 43/1 (Mart 1983), s. 27-41. Mann, Golo. Deutsche Geschichte des 19. und 20. Jahrhunderts, Frankfurt 1989. Markoff, John. Violence, emancipation, and democracy: the countryside and the French Revolution, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. G. Kates), New York & London 2006, s. 166-198. May, Ernest R. Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power, Chicago 1991. Monypenny, William F. & Buckle, George E. The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfield, New York 1912. Nationalism in Eastern Europe, (Ed. F. Peter Sugar & Ivo J. Lederer, Washington 1969. Nauert, Charles G. Humanism and the Culture of Renaissance Europe, Cambridge 2006. Pettegree, Andrew. Reformation and Culture of Persuation, Cambridge 2005. Porter, Bernard. The Lion s Share: A Short History of British Imperialism, 1850-1995, London & New York 1999.

Batı Uygarlığının Yükselişi / Arzu M. Nurdoğan 35 Riall, Lucy. The Italian Risorgimento: State, Society and National Unification, London: Routledge, 1994. Rich, David A. Russia, The Origins of World War I, (Ed. R. F. Hamilton & H. H. Herwig, Cambridge 2003, s. 188-226. Rich, Norman M. Age of Nationalism, 1850-1890, New York 1976. Schulze, Hagen. States, Nations and Nationalism, Massachusetts 1998. Soboul, Albert. The French Revolution in the history of the comtemporary world, The French Revolution. Recent debates and new controversies, (Ed. Gary Kates), New York, London 2006, s. 17-32. Starobinski, Jean. Montaigne in Motion, (Çev. A. Goldhammer), Chicago 1982. Stavrianos, L.S. Balkans Since 1453, New York 2000. Stearns, Peter N. The Industrial Revolution in World History, Colorado 2007. Stephens, H. Morse. Europe. 1789-1815, London 1893. Strachan, Hew. The First World War, Volume I:To Arms, Oxford 2003. Takii, Kazuhiro. The Meiji Constitution: The Japanese Experience of the West and the Shaping of the Modern State, (Çev. David Noble), Tokyo 2007. Taylor, Alan J.P. The Habsburg Monarchy 1809-1918, London 1990. Turner, Edward R. Europe 1789-1920, New York 1922. Wallace, Peter G. The Long European Reformation, New York 2004. Weber, Adna F. The Growth of Cities in the Nineteenth Century: A Study in Statistics, New York 1899. Wright, Anthony D. The Counter-reformation: Catholic Europe and Nonchristian World, London 1982.

2. BÖLÜM OSMANLI İMPARATORLUĞU NUN DEVAMLILIK VE MODERNLEŞME MÜCADELESİ: TÜRKİYE CUMHURİYETİ NİN TARİHÎ TEMELLERİ Vahdettin Engin MODERNLEŞME YOLUNDA İLK ADIMLAR Osmanlı İmparatorluğu, Viyana bozgununa (1683) kadar Avrupa dan her bakımdan üstün olduğundan oradaki gelişmelere itibar etmemişti. Esas itibarıyla Avrupa karşısında hissedilen üstünlük duygusu bunu engellemişti. Ama, bir taraftan da kaybedilen veya sonu belirsizlikle biten savaşlar sonucu ülke güçten düşüyor, toprak kayıplarına uğranılıyordu. Bu durum Osmanlı devlet adamlarının önceleri askerî, daha sonra ise başka alanlarda da geri kalındığı düşüncesini benimsemeye yöneltti. Geri kalmışlığın kısmen de olsa- kabul edilişinden sonra Osmanlı yöneticileri Batıdaki gelişmeleri izlemeye ve bunları devleti güçlendirmek için yapılacak reformlarda örnek almaya başladı. 1 Lale Devri (1718 1730), Avrupa daki gelişmelerin Osmanlılar tarafından keşfedilmesi ve örnek alınmaya başlaması bakımından önemli bir dönüm noktası oldu. Bu reform döneminin başlamasında Sultan III. Ahmet in damadı Sadrazam Nevşehirli İbrahim Paşa önemli belirgin bir rol oynadı. İbrahim Paşa eğlenceye düşkünlüğü ile tanınmıştı. Ama esas olarak sanatkâr ve entelektüel bir kişiliği vardı. Aynı zamanda çok zeki bir diplomattı. Saray politikasını beceriyle yönlendirdi. Damat İbrahim Paşa Avrupa ülkelerindeki gelişmelerin farkındaydı. Bu sebeple büyük Avrupa başkentlerine elçiler gönderdi. 1719 da Viyana ya, 1720-21 de Paris e, 1722-23 de Moskova ya elçiler gitti. Bu elçiler aslında ticaret anlaşmaları için görüşmeler yapmak amacıyla gönderilmişlerse de kendilerine, bulundukları yerlerde gözlemler yapmak, oradaki teknolojik gelişmeler ve sosyal hayat hakkında bilgi edinerek bunlar arasında Osmanlı ülkesinde uygulanabileceklerin tes- 1 Osmanlı devlet adamları ve aydınlarının Batının üstünlüğünü kabul edişi ve bu psikolojik evrimin Batılılaşma sürecindeki rolü için bkzz. Bernard Lewis, Modern Türkiye nin Doğuşu, (Çev.: Metin Kıratlı), Ankara 1996 6, s. 41 vd..

90 Türk İnkılâp Tarihi konusu uygulamalar, peş peşe meydana gelen Trablusgarp, Balkan ve I. Dünya Savaşlarından olumsuz etkilenmiştir. Savaşların getirdiği insan kaybının ve ağır maddî yükün telâfisi ileriki yıllarda çok zor olmuştur. Bununla beraber, özellikle III. Selim den itibaren başlayan modern ve güçlü bir Türk devleti oluşturma çabalarının ve bu uğurda hayata geçirilen uygulamaların, Türkiye Cumhuriyeti nin zeminini oluşturma konusundaki yapıcı katkıları, bu tarihi süreç içinde önemle vurgulanması gereken unsurlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Arşiv Belgeleri KAYNAKÇA Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y.MTV, No. 3/12; DH.EUM.3.ŞB., No. 18/12. Kitap ve Makaleler Akarlı, Engin Deniz, II. Abdülhamid, Hayatı ve İktidarı,Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 253-265 Akarlı, Engin Deniz, Belgelerle Tanzimat Osmanlı Sadrazamlarından Âli ve Fuad Paşaların Siyasi Vasiyyetnamaleri, İstanbul 1978. Akçura, Yusuf, Osmanlı Devletinin Dağılma Devri, Ankara 1985. Akyıldız, Ali, II. Abdülhamid in Çalışma Sistemi, Yönetim Anlayışı ve Bâbıâli yle (Hükümet) İlişkileri, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 286-297 Akyıldız, Ali, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İstanbul 2004. Akyıldız, Ali, Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul 1993 Akyüz, Yahya, Türk Eğitim Tarihi (Başlangıçtan 1993 e), İstanbul 1992 4, 1993 4. Albayrak, Muzaffer - Tuncay Yılmazer, Sorularla Çanakkale Muharebeleri, I, İstanbul 2007. Berkes, Niyazi, Türkiye de Çağdaşlaşma, İstanbul 2007 11 Beydilli, Kemal, "1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanları Hakkında", 150. Yılında Tanzimat, İstanbul 1990, s. 21-28 Bilim, Cahit Yalçın, Osmanlılarda Eğitimin Çağdaşlaşması Askeri Okullar, Osmanlı, V, Ankara 1999, s. 237-244 Bolay, Süleyman Hayri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türk Düşünce Tarihi, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 515-566. Çapa, Mesut, Osmanlı Devleti nin Kuruluş Yıldönümü Kutlamaları (1913-1922), Uluslararası Osmanlı Tarihi Sempozyumu Bildirileri, İzmir 1999 içinde. Engin, Vahdettin, 11 Haziran 1914 İstanbul'da Müstesna Bir Gün, Popüler Tarih, Mayıs 2003, s. 64-68 Engin, Vahdettin, Osmanlı Devleti nin Demiryolu Siyaseti, Türkler, XIV, Ankara 2002, s. 462-469 Engin, Vahdettin, II. Abdülhamid ve Dış Politika, İstanbul 2005.

Türkiye Cumhuriyeti nin Tarihî Temelleri / Vahdettin Engin 91 Engin, Vahdettin, Mekteb-i Sultanî, İstanbul 2003. Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi, Ankara 1982. İnuğur, M. Nuri, Basın ve Yayın Tarihi, İstanbul 1993. Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, V, VII, Ankara 1983 4. Karal, Enver Ziya, Selim III ün Hat-tı Hümayunları, Ankara 1988 2.. Karamursal, Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara 1989 2. Kıllıoğlu, İsmail, Hukuk Felsefesi Açısından Devlet ve Tanzimat, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s. 288-301 Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, İstanbul 1980. Kodaman, Bayram, II. Meşrutiyet Dönemi, Türkler, XIII, Ankara 2002, s. 165-192. Kuran, Ercümend, Avrupa da Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri 1793-1821, Ankara 1988. Lewis, Bernard, Modern Türkiye nin Doğuşu, (Çev. Metin Kıratlı), Ankara 1996 6. Mardin, Şerif, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), İstanbul 1983 2. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En uzun Yüzyılı, İstanbul 1983. Özdemir, Hikmet, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık ve Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Ankara 2004 2. Öztürk, Cemil, Selim Sabit Efendi nin Yetiştiği Dönemde Osmanlı Devleti nde Eğitim: Modern Eğitimin Doğuşu, Uluslararası Vize Tarih ve Kültürü Sempozyumu (Vize, 28 Nisan 2000), İstanbul, s. 53-80 Öztürk, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Ankara 1996. Öztürk, Cemil, Türkiye de Dünden Bugüne Öğretmen Yetiştiren Kurumlar, İstanbul 2005 2. Ramsaur, E. E., Jön Türkler ve 1908 İhtilali, (Çev. Nuran Yavuz), İstanbul 1982 2. Shaw Stanford J. - Ezel Kural Shaw, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, (Çev.: Mehmet Harmancı), II, İstanbul 1982. Suvla, Refii Şükrü, Tanzimat Devrinde İstikrazlar, Tanzimat, I, İstanbul 1940, s. 263-288 Taner, Tahir, Kapitülasyonlar Nasıl İlga Edildi, Prof. Muammer Raşid Seviğ e Armağan, İstanbul 1956, s. 623-657 Tanör, Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, İstanbul 2000 6. Tevfik, Ebüzziya, Yeni Osmanlılar Tarihi, I-III, (Sad. Z. Ebüzziya), İstanbul 1973. Topuz, Hıfzı, Türk Basın Tarihi, İstanbul 2003. Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye de Siyasal Partiler, I, İstanbul 1984. Türköne, Mümtaz er, Tanzimat Fermanı ve Sadık Rı fat Paşa, Osmanlı, VII, Ankara 1999, s. 275-287. Üçok, Coşkun, Siyasal Tarih (1789 1960), Ankara 1980 3. Yazıcı, Nevin, Osmanlılık Fikri ve Genç Osmanlılar Cemiyeti, Ankara 2002.

3. BÖLÜM MİLLÎ MÜCADELE NİN ÖRGÜTLENMESİ VE KUVÂ-YI MİLLİYE Süleyman Beyoğlu MONDROS ATEŞKES ANTLAŞMASI NIN UYGULANMASI: OSMANLI İMPARATORLUĞU NUN TASFİYESİ VE YURDUN İŞGALİ 1917 yılında Almanya nın Atlas Okyanusu ndaki Amerikan bandıralı ticaret gemilerini torpillemesi sonucu yaşanan krizle beraber Amerika Birleşik Devletleri [ABD] de I. Dünya Savaşı na dâhil olmuştu. ABD nin savaşa katılmasıyla İtilâf Devletleri ekonomik ve askerî bakımdan üstün bir güç tarafından takviye edilmiş oldu. İttifak Devletlerinin ise hemen bütün ihtiyaçlarını Almanya karşılamaktaydı. Ancak Almanya nın da ekonomisi ve askerî durumu zayıflamıştı. Bu sebeple İtilâf Devletlerinin savaşı sürdürecek gücü kalmamış, birçok cephede savaş aleyhlerine gelişmeye başlamıştı. Nitekim Bulgaristan yaptığı bir ateşkesle savaştan çekilmişti. Böylece İstanbul ve Boğazlar bölgesi işgal tehdidi altına girdi. Almanya ile Osmanlı İmparatorluğu nun karadan bağlantısı kesildi. Bulgaristan ve Osmanlı Devleti nin savaştan çekilmesinin bir diğer nedeni de ABD Başkanı Wilson un açıkladığı ilkelerdi. Ayrıca Osmanlı Ordularının Filistin ve Irak cephelerinde İngilizlere karşı başarısızlıkları ateşkes isteğine yol açtı. Bu gelişmelerle beraber savaşın sorumlusu ve yürütücüsü olan İttihat ve Terakkî kabinesi 8 Ekim 1918 de istifa etti. Yeni kurulan Ahmet İzzet Paşa Hükümeti İngilizlerle görüşerek ateşkes girişiminde bulundu. Osmanlı hükümeti, İngilizlerle görüşmelerinde Kutü l-amere de esir edilen İngiliz Generali Towsnhend i de ara bulucu olarak görevlendirmişti. Towsnhend in temasları olumlu sonuçlanınca, ateşkesin Limni Adası nın Mondros limanında yapılması kararlaştırıldı. 4 Temmuz 1918 tarihinde Osmanlı tahtına oturan Sultan Vahdettin ateşkes görüşmelerine Şûra-yı Devlet Reisi ve aynı zamanda eniştesi olan Damat Ferit Paşa nın gönderilmesini istiyordu. İtilâf Devletleri ateşkes görüşmelerinde yönetimde bulunan krallara tahtlarından feragat etmeleri yönünde baskılar yapmaktaydı. Örneğin Bulgaristan da Kral Ferdinand

Millî Mücadele nin Örgütlenmesi ve Kuvâ-yı Milliye / Süleyman Beyoğlu 123 KAYNAKÇA 81. Yılında Lüleburgaz Kongresi (Ulusal Sempozyum 31 Mart 2001), Lüleburgaz 2001. Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, II, İstanbul 1992. Akdağ, Ömer, İstiklâl Savaşı nın İlk Safhasında Mitingler (Kasım 1918-Haziran 1919), Türkler, XV, Ankara 2002, s. 745 755. Arıburnu, Kemal, Millî Mücadele de İstanbul Mitingleri, Ankara 1975. Atalay, Bülent, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi nin Siyasî Faaliyetleri (1908 1923), İstanbul 2001. Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, I, İstanbul 2004. Atatürk le İlgili Arşiv Belgeleri (1911 1921 Tarihleri Arasına Ait 106 Belge), Ankara 1982. Babacan, Hasan, Mehmed Talât Paşa 1874-1921, Ankara 2005. Belgelerle Mustafa Kemal Atatürk (1916 1922), Ankara 2003. Berber, Engin, Sancılı Yıllar: İzmir 1918 1922 Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ankara 1997. Beyoğlu, Süleyman, Kuvâ-yı Milliye Hakkında Bazı Yeni Bilgiler, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5 (1996), 39 59. Bıyıklıoğlu, Tevfik, Trakya da Millî Mücadele, I, II, Ankara 1987. Borak, Sadi, Mustafa Kemal in İstanbul daki Çalışmaları (1899 16 Mayıs 1919), İstanbul 1983. Bostan, M. Hanefi, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti nin Doğu Karadeniz de Yaşayanların Türk Olduğuna Dair Bir Muhtırası, Millî Mücadelede Giresun Sempozyumu (6 7 Mart 1999), İstanbul 1999, s. 35 55. Budak, Mustafa, İdealden Gerçeğe Misak-ı Millî den Lozan a Dış Politika, İstanbul 2002. Bülent Tanör, Türkiye de Yerel Kongre İktidarları (1918 1920), İstanbul 1992. Çağlar, Günay, Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti ile Vilâyet-i Şarkîye Müdafaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti Erzurum Şubesi İlişkileri, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil- Edebiyat Sempozyumu (3 5 Mayıs 2001), I, Trabzon 2002, s. 679 696. Çapa, Mesut, Millî Mücadele Döneminde Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Trabzon 1998. Çelebi, Mevlüt, Millî Mücadele Dönemi Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara 1999. Demirel, Ahmet, Birinci Meclis te Muhalefet - İkinci Grup, İstanbul 1995. Dönmez, Cengiz, Millî Mücadeleye Karşı Bir Cemiyet: İngiliz Muhipleri Cemiyeti, Ankara 1999. Erol, Mine, Türkiye de Amerikan Mandası Meselesi 1919, Giresun 1972. Gencer, Ali İhsan Sabahattin Özel, Türk İnkılâp Tarihi, İstanbul 2001. Goloğlu, Mahmut, Erzurum Kongresi, Ankara 1968. Gökbilgin, Tayyip, Millî Mücadele Başlarken, II, Ankara 1965. Gökdemir, Ender, Cenûb-ı Garbî Kafkas Hükümeti, Ankara 1998. Göldaş, İsmail, Kürdistan Teâli Cemiyeti, İstanbul 1991. Güler, Ali, İşgal Yıllarında Yunan Gizli Teşkilâtları, Ankara 1988.

124 Türk İnkılâp Tarihi Güner, Zekai Orhan Kabataş, Millî Mücadele Dönemi Beyannameleri ve Basını, Ankara 1990. Güneş, İhsan, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi nin Düşünsel Yapısı (1920 1923), Eskişehir 1985. İlgürel, Mücteba, Millî Mücadele de Balıkesir Kongreleri, İstanbul 1999. İnönü, İsmet, Hatıralar, (Haz. Sabahattin Selek), I, İstanbul ty. Kasalak, Kadir, Millî Mücadele de Manda ve Himaye Meselesi, Ankara 1993. Özdemir, Hikmet, Amasya Belgelerini Yeniden Okumak, Amasya 2004. Öztoprak, İzzet, Türkiye nin İşgali ve Millî Direniş Hareketleri, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 583 605. Sakallı, Bayram, Millî Mücadele nin Sosyal Tarihi-Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, İstanbul 1997. Sarınay, Yusuf - Hamit Pehlivanlı, Abdullah Saydam, Pontus Meselesi ve Yunanistan ın Politikası (Makaleler), Ankara 1999. Sarınay, Yusuf Tahir Sünbül, Emperyalizm ve Büyük Hayal, Ankara 1999. Sonyel, Salahi R., Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, I, Ankara 1973. Şahingöz, Mehmet, Millî Mücadele de Protesto ve Mitingler, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 726 744. Tansel, Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, I, İstanbul 1991. Tansel, Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, II, İstanbul 1991. Turan, Mustafa, Yunan Mezalimi 1919-1923, Ankara 2006. Türk İstiklal Harbi-I (Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı), Ankara 1982. Türkgeldi, Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948. Türkmen, Zekeriya, Mustafa Kemal in Samsun a Çıkışı, Türkler, XV, Ankara 2002, s. 905 927. Yalçın, Durmuş ve diğerleri, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, I, Ankara 2000. Yalçın, E. Semih - Salim Koca, Mustafa Kemal Paşa nın Anadolu ya Geçişi, Ankara 2005.