TÜRKİYE ELEKTRİK İLETİM ANONİM ŞİRKETİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminde Uygulanacak Yük Tevzi İşletme Usulleri ve Arıza Halleri Yönergesi BİRİNCİ BÖLÜM Genel Hükümler Amaç Madde 1: Bu Yönerge, Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminin, Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) Genel Müdürlüğü tarafından yapılan işletmesinde Yük Tevzi İşletme Müdürlüklerinin, TEİAŞ İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlükleri ve sistem kullanıcıları ile ilgili çalışmalarını düzenler. Kapsam Madde 2: Bu Yönerge, TEİAŞ Genel Müdürlüğü tarafından işletilen Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminin işletilmesinden sorumlu Yük Tevzi İşletme Müdürlüklerinin, TEİAŞ İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlükleri ve sistem kullanıcıları ile ilgili çalışmalarında kullanılacak düzenlemeleri kapsar. Hukuki Dayanak Madde 3: Bu Yönergenin hukuki dayanağı; a) 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, b) Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi Ana Statüsü, c) Elektrik Piyasası Şebeke Yönetmeliği, d) Elektrik İletim Sistemi Arz Güvenilirliği ve Kalitesi Yönetmeliği, e) Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği, f) Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi İş Güvenliği Yönetmeliği, g) Elektrik Piyasası Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği, h) Elektrik Piyasası İthalat ve İhracat Yönetmeliği, i) Elektrik Piyasası Yan Hizmetler Yönetmeliği, dir. Kısaltmalar Madde 4: Bu Yönergede geçen; a) TEİAŞ : Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketini, b) İTİGM : İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlüğünü, c) YTİM : Yük Tevzi İşletme Müdürlüklerini, d) MYTİM : Milli Yük Tevzi İşletme Müdürlüğünü, e) BYTİM : Bölgesel Yük Tevzi İşletme Müdürlüklerini, f) ENTSO-E : Avrupa Elektrik İletim Sistemi İşletmecileri Birliğini, g) EDŞ : Kamu veya Özel Elektrik Dağıtım Şirketini, 1
h) EİH : Enerji İletim Hattını, i) TM : Trafo Merkezini, j) GİS : Gaz İzoleli Trafo Merkezini, k) YG : Yüksek Gerilimi, l) OG : Orta Gerilimi, m) AG : Alçak Gerilimi, n) RÖA : Röle ve Ölçü Aletlerini, o) PYS : Piyasa Yönetim Sistemini, p) Form YTİM/1 (Ek-1) :Yük Tevzi İşletme Müdürlüğü Çalışma İzni İsteği Formunu, r) Form YTİM/2 (Ek-2) :Yük Tevzi İşletme Müdürlüğü Çalışma İzni Formunu, s) Form YTİM/3 (Ek-3) :Yük Tevzi İşletme Müdürlüğü Manevra Formunu, t) Form İGF-1 : İş Güvenliği Formunu, u) Form İGF-2 : İş Bitirme Beyanı Formunu, ifade eder. A-) Birimler, Görevlileri, Görevleri: Yük Tevzi İşletme Müdürlükleri (YTİM): İKİNCİ BÖLÜM Tanımlar Madde 5 - Milli Yük Tevzi İşletme Müdürlüğü (MYTİM): Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminin üretim, iletim ve tüketim yönünden güvenli, kaliteli ve ekonomik olarak işletilmesini yapan, elektrik enerjisi arz ve talebinin gerçekleşmesini sağlayan (üretim-tüketim dengesi), Dengeleme Güç Piyasasını işleten, uluslararası enterkonneksiyon hatlarının işletilmesi ve hatlar üzerinden yapılan enerji alışverişlerinin koordinasyonundan sorumlu olan ve Bölgesel Yük Tevzi İşletme Müdürlükleri arasındaki koordinasyonu sağlayan İşletme Müdürlüğüdür. Madde 6 - Bölgesel Yük Tevzi İşletme Müdürlüğü (BYTİM): Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminin sınırları belirlenmiş bir bölgesinin üretim, iletim ve tüketim yönünden güvenli, kaliteli ve ekonomik olarak işletilmesini yapan, işletme manevralarının koordinasyon ve kumandasını MYTİM ile koordineli olarak yapan/yaptıran İşletme Müdürlüğüdür. Madde 7 - Yük Tevzici: Yük Tevzi İşletme Müdürlüklerinde sistem işletmesini sağlamakla görevli personele (mühendis, tekniker ve teknisyen) denir. İletim Tesis ve İşletme Grup Müdürlükleri (İTİGM): Madde 8 - İşletme ve Bakım Mühendisi: EİH, TM ve İletim Şalt Tesislerinin işletme ve bakımından sorumlu mühendistir. Madde 9 - Röle ve Ölçü Aletleri Mühendisi: TM lerde sekonder devreler ve sekonder teçhizatın kumanda devrelerinin bakım, ayar ve testlerinden sorumlu, SCADA Sisteminde saha bilgilerinin hatasız izlenebilmesi için gerekli çalışmaları yapan mühendistir. Madde 10 - Ölçüm Sistemleri Mühendisi: Akım ve gerilim trafolarının sekonder ölçü devreleri, sayaç ve skalar cihazlarının ölçüm, bakım, ayar ve testlerinden sorumlu mühendistir. 2
Madde 11 - Elektronik Mühendisi: İletişim teçhizatının ve elektronik koruma devrelerinin bakım ve ayarlarından sorumlu, SCADA Sisteminin sağlıklı (kesintisiz, hatasız bilgi izlenebilmesi) işleyebilmesi için gerekli tüm çalışmaları yapan mühendistir. Madde 12 - Test Mühendisi: Trafo ve primer şalt teçhizatı, topraklama sistemi ile güç kablolarının testlerinden sorumlu mühendistir. Madde 13 - Trafo Merkezi İşletme Teknisyeni: Trafo Merkezlerinin işletme şartlarını göz önünde tutarak BYTİM ve İTİGM talimatlarına uygun manevra yapan, çalışmalar öncesinde teçhizatı İGF-1 formu ile ekip şefi veya koordinasyon sorumlusuna teslim eden, çalışmanın bitiminde de ekip şefi veya koordinasyon sorumlusundan İş Güvenliği tedbirlerinin kaldırıldığını kontrol ederek İGF-2 formu ile teçhizatı teslim alıp, teçhizatın işletme haline geçmesi için BYTİM ve İTİGM ye bilgi vererek servise alınmasını sağlayan personeldir. Madde 14 - Ekip Şefi veya Sorumlusu: Yapılacak bir çalışmadan önce gerekli güvenlik önlemlerini alan veya aldırtan, sonra teçhizat üzerinde yapılacak çalışmaları yürüten, çalışmanın bitiminde de bu önlemlerin kaldırılmasını sağlayan veya isteyen, üzerinde çalışma yapılan teçhizatın servise alınabileceğini ilgili birimlere bildiren personeldir. Madde 15 - Koordinasyon Sorumlusu: Koordineli çalışmalarda aynı çalışma izni formu (Form YTİM-1) ile çalışan ekiplerin koordinasyonundan sorumlu personeldir. Santral İşletme Müdürlükleri: Madde 16 - Üretim Faaliyeti Gösteren Tüzel Kişiler: Üretim veya otoprodüktör lisansı almış tüzel kişilerdir. Madde 17 - Santral İşletme Mühendisi veya Sorumlusu: Bir santralın işletme faaliyetlerini yürüten mühendis veya sorumlu personeldir. Madde 18 - Santral Kumanda Operatörü: Santral işletme şartlarını göz önünde tutarak ilgili talimatlara ve Yük Tevzicinin isteklerine uygun manevra yapan personeldir. NOT: Bu bölümdeki tanımlar unvanları belirtilen personel ve birimler hakkında bilgi vermek maksadıyla yapılmış olup, personelin ve birimlerin görev ve sorumluluklarının sadece tanımlardaki kadar bulunduğu anlamını taşımaz. Yapılan işin niteliğine göre sorumluluk ve gerekli görev sınırları ilgili ünite amirlerince genişletilebilir. B-) İşletmede Sık Kullanılan Terimler: Madde 19 - Alçak Gerilim (AG): 1000 Volt ya da 1000 Voltun altında olan fazlar arası gerilimdir. Madde 20 - Yüksek Gerilim (YG): Etkin değeri 1000 Voltun üstünde olan fazlar arası gerilimdir. (OG: TEİAŞ sisteminde iletişim kolaylığı açısından 1000-36000 Volt arası Orta Gerilim olarak isimlendirilir.) 3
Madde 21 - Enterkonnekte Sistem: Elektrik İletim ve Dağıtım Sistemi dahil olmak üzere tüm kullanıcı sistemlerinden oluşan elektrik ağıdır. Madde 22 - Sistem İşletmecisi: Milli Yük Tevzi İşletme Müdürlüğüdür. Madde 23 - Kullanıcı: Üretim faaliyeti gösteren Tüzel kişileri ve/veya Dağıtım Şirketlerini ve/veya Toptan Satış Şirketlerini ve/veya Perakende Satış Şirketlerini ve/veya Serbest Tüketicileri ifade eder. Madde 24 - Trafo Merkezi (TM): Gerilim değişikliği yapılan trafo ve şalt teçhizatının bulunduğu yerdir. Madde 25 - GİS: Gaz İzoleli Trafo Merkezidir. Madde 26 - SCADA / EMS Sistemi: TEİAŞ Gözetimsel Kontrol ve Veri Toplama Sistemi / Enerji Yönetim Sistemidir. Madde 27 - Bara: Aynı gerilimdeki elektrik enerjisinin toplandığı ve dağıldığı düzenektir. a) Ana Bara : Teçhizatın kendi kesicisi ve ayırıcıları ile bağlı olduğu baradır. b) Transfer Bara : Teçhizatın transfer kesicisi veya ayırıcısı ile bağlı bulunduğu baradır. Madde 28 - Bank: Aynı gerilimdeki farklı veya aynı güçteki trafoların tek kesici üzerinden paralel çalıştırılması için yapılan düzenektir. Madde 29 - Fider: Bir EİH yi, bir trafoyu, bir senkron grubu bir bara grubuna bağlayan irtibatların ve cihazların tümüne denir. a) Transfer Fideri : Bir fiderin yerine geçebilen teçhizattır. b) Kuplaj Fideri : Aynı gerilimdeki iki ana barayı birbirine bağlayan teçhizattır. c) Transfer + Kuplaj Fideri: Transfer ya da kuplaj olarak kullanılabilen teçhizattır. Madde 30 - Enerji İletim Hattı (EİH): YG enerji iletiminde kullanılan havai hatlar ile güç kablolarından oluşan tesistir. a) Müşterek Hatlar: Farklı gerilimli hatların aynı direkler üzerinde bulunduğu hatlardır. b) Çok Devreli Hatlar: Aynı gerilimli birden fazla hattın aynı direk üzerinde bulunduğu hatlardır. c) YG Kablosu: Enerji iletmeye yarayan ve üzeri izole edilmiş, genel anlamda yeraltında kullanılan iletkendir. Madde 31 - Enterkonneksiyon: İki veya daha fazla ülke elektrik sisteminin birbirine bağlanmasıdır. 4
Madde 32 - Enterkonneksiyon Hattı: İki ülke elektrik sistemini birbirine bağlayan EİH dir. Madde 33 - Kesici: Kısa devre dahil olmak üzere elektrik devrelerinde açma / kapama yapan teçhizattır. a) Transfer Kesicisi: Bir fiderin kendi kesicisi yerine geçebilen ve ana barayı transfer baraya bağlayan kesicidir. b) Kuplaj Kesicisi: İki ana baralı sistemlerde baraları birbirine bağlayan/ayıran kesicidir. Madde 34 - Ayırıcı: Yüksüz elektrik devrelerini açıp, kapamak için kullanılan teçhizattır. a) Hat Ayırıcısı : EİH yi baraya bağlayan kesicinin hat tarafında bulunan ayırıcıdır. b) Bara Ayırıcısı: EİH yi veya trafoyu baraya bağlayan kesicinin bara tarafında bulunan ayırıcıdır. c) Transfer Ayırıcısı : EİH yi veya trafoyu transfer baraya bağlayan ayırıcıdır. d) Kuplaj Ayırıcısı : İki ana baralı sistemlerde baraları birbirine bağlayan/ayıran kesicinin iki tarafındaki ayırıcılardır. e) By-Pass Ayırıcısı: Tek baralı sistemde paralelindeki kesici kapalıyken açılıp kapatılabilen ayırıcıdır. f) Bara Bölümleyici Ayırıcısı: Aynı gerilimdeki iki barayı birbirine bağlayan/ayıran ayırıcıdır. g) Toprak Ayırıcısı: Gerilimsiz duruma getirilmiş elektrik devrelerini toprakla irtibatlamak için kullanılan ayırıcıdır. Madde 35 - Ototrafo: İletim Sisteminin farklı gerilim seviyeleri arasında geçişi sağlayan, primer sargının bir kısmının veya tamamının sekonder sargısı olarak da kullanıldığı ve her iki sargısı da aynı manyetik alanın etkisinde kalan teçhizattır. Madde 36 - Güç Trafosu: Elektrik enerjisinin frekansı sabit kalmak şartıyla gerilim ve akımın değerini belli oran dâhilinde değiştiren teçhizattır. Madde 37 - Parafudr: Elektrik sistemlerini aşırı gerilimlerden koruyan teçhizattır. Madde 38 - Akım Trafosu: Akımı belli bir oran dâhilinde değiştirip, YG devresinden izole ederek koruma ve ölçü devrelerine veren teçhizattır. Madde 39 - Gerilim Trafosu: Gerilimi belli bir oran dâhilinde değiştirip, YG devresinden izole ederek koruma ve ölçme devrelerine veren teçhizattır. Madde 40 - Kaplin Kapasitör (Gerilim Bölücü): İletişim, koruma ve ölçüm için kullanılan teçhizatın EİH ye bağlantısını sağlayan kondansatördür. 5
Madde 41- Şönt Kapasitör: Bağlı bulunduğu baranın gerilimini yükseltmek için kullanılan ve reaktif güç üreten kondansatör grubudur. Madde 42 - Seri Kapasitör: Uzun EİH ye seri olarak bağlanan ve hattın empedansını küçültmek için kullanılan kondansatör grubudur. Madde 43 - Hat Tıkacı (Trep): Ayarlandığı frekans bandına karşı büyük empedans göstererek işaretin bara tarafına geçmesini engelleyen (hat tarafına yönlendirilmesini sağlayan) paralel rezonans devresidir. Madde 44 - Reaktör: Bağlı bulunduğu hat, trafo veya baradan reaktif güç çeken (tüketen) ve gerilim düşürmek için kullanılan bobindir. Madde 45 - Röle: Sistemde oluşan arıza, aşırı yük, ısınma ve düşük frekans gibi durumlarda kesicilere açma/kapama kumandası veren ve sinyal üreten cihazdır. a) Zati Koruma Rölesi: Trafo, generatör ve reaktörü koruma amacı ile kullanılan rölelerin genel adıdır. (Diferansiyel, Bucholz, Kademe Bucholz, Termik Koruma, Basınç Ventili v.b.) b) Yük Atma Rölesi: EİH lerin ve/veya ototrafoların aşırı yüklenmesi durumunda röle koordinasyonunun sağlanması sonucu belirlenmiş güç trafolarını ve EİH leri servis harici ettiren röledir. c) Düşük Frekans Rölesi: Frekansın önceden belirlenen işletme değerlerinin altına düşmesi durumunda kademeli olarak sistemden yük atan röledir. d) Mesafe Koruma Rölesi: EİH lerdeki arızalarda akım ve gerilim bilgisini kullanarak empedanstaki değişime göre açmayı sağlayan röledir. e) Tekrar Kapama Rölesi: EİH lerdeki tek faz toprak arızalarında EİH nin tekrar enerjilenmesini sağlamak için kesiciye kapama kumandası gönderen röledir. f) Senkron Check Rölesi: Paralele girme ve ring kapatmalarda gerilimi, açı farkını ve frekansı karşılaştırarak sağlıklı kapama izni veren röledir. g) Bara - Kesici Arıza Koruma Sistemi: 380 kv ve 154 kv baralarda oluşan arızalarda teçhizatı korumak için baraya ait tüm kesicileri ve bağlı merkezlerdeki ilgili kesicileri açtıran koruma sistemidir. h) Genel Açma Rölesi: Trafo zati korumaları ve/veya bara diferansiyel röle çalışması halinde gerekli açmaları yaptıran ve kapatma devrelerini açan röledir. Madde 46 - Özel Koruma Sistemi: ENTSO-E bağlantı hatlarındaki yük akışlarının izin verilen sınırları aşması durumunda, yük akışlarının yönüne göre belirlenen tüketim trafolarının veya üretim santrallerinin bazı ünitelerinin otomatik olarak servis harici edilmesini sağlayan sistemdir. Madde 47 - Çalışma Bayrakları: Rölenin çalışması anında çalışan röleyi tespite yarayan, mekaniki veya elektriki olarak çalışan işaret düzeneğidir. a) Ani Çalışma Bayrağı : Rölenin ani çalıştığını belirten işarettir. b) Zamanlı Çalışma Bayrağı: Rölenin zamanlı çalıştığını belirten işarettir. c) Kademe Çalışma Bayrağı: Mesafe koruma rölelerinde arızanın bulunduğu bölgeyi belirten işarettir. 6
Madde 48 - Kuranportör: EİH ler üzerinden ses, koruma sinyalizasyonu ve bilgi iletişimi sağlayan radyo frekanslı alıcıverici cihazdır. Madde 49 - PAKS Sistemi: TEİAŞ Özel Otomatik Telefon Sistemidir. Madde 50 - Simpleks Sistem: EİH ler üzerinde belli frekans seviyesinde bas-konuş/bırak-dinle prensibiyle çalışan tek yönlü iletişim sistemidir. Madde 51 - Camper: Durdurucu ve nihayet direklerinde hattın devamını sağlayan iletken parçasıdır. C-) Tesislerin / Teçhizatın Durumu İle İlgili Terimler: Madde 52 - Serviste Olan Teçhizat: Amacına uygun çalışma durumunda olan teçhizattır. Madde 53 - Servis Dışı Teçhizat: Çeşitli sebeplerle (bakım, onarım, yedek, arıza v.b.) işletme dışı bırakılan teçhizattır. Madde 54 - Emre Amade Teçhizat: Servise girmeye hazır durumda bulunan teçhizattır. Madde 55 - Emre Amade Olmayan Teçhizat: Arıza, bakım, onarım, kontrol, test gibi nedenlerle servis dışı bulunan ve ihtiyaç anında servise alınamayan teçhizattır. Madde 56 - Sıcak Yedek: Sistemde mevcut üretim üniteleri ve trafolardan o anda alınabilecek toplam güç ile talep edilen güç arasındaki farktır. Madde 57 - Yedek Teçhizat (Duran Yedek): Serviste olan bir teçhizatın yerine alınmak üzere servis dışı bekletilen teçhizattır. Madde 58 - Boşta Gerilim Altında Teçhizat: Üzerinden enerji çekilmeyen, fakat bir tarafından gerilim tatbik edilmiş olan teçhizattır. Madde 59 - Topraklanmış Teçhizat: Gerilimsiz duruma getirildikten sonra toprakla irtibatlandırılmış teçhizattır. Madde 60 - Transfere Alınmış Teçhizat: Transfer bara üzerinden irtibatlandırılmış teçhizattır. Madde 61 - Ring Devre: En az üç merkezin ya da iki merkeze bağlı paralel iki EİH nin meydana getirdiği kapalı devredir. 7
D-) İşletmeye Yönelik İşlemlerle İlgili Terimler: Madde 62 - Manevra: Sistemin belirli kısımlarını devreye almak veya çıkarmak için kesiciler ve ayırıcılar ile yapılan işlemlerdir. Madde 63 - Boşta Gerilim Altına Almak: Gerilimsiz halde bulunan bir teçhizatın topraklamalar ile irtibatını kestikten sonra ayırıcı ve kesicilerini kapatarak teçhizatı gerilimli hale getirmektir. Madde 64 - Enerjilemek: Gerilim altına alınmış olan bir teçhizatın açık olan ucundan gerekli ise senkronizasyon şartlarını sağlayarak enerji alan veya veren bir sistem ile irtibatının sağlanmasıdır. Madde 65 - Servise Almak: Normal manevralar neticesinde veya arızi nedenlerle sistemden ayrılmış bir teçhizatın veya sistem parçasının tekrar çalışır halde sisteme bağlanmasıdır. Madde 66 - Paralele Almak: Birbirinden ayrı olarak gerilimli halde bulunan iki sistem parçasını veya üniteyi senkronizasyon şartlarını sağladıktan sonra birbirine bağlama işlemidir. Madde 67 - Ringin Kapatılması: Herhangi bir nedenle açılmış olan ring devrenin açık uçları arasındaki gerilim farkını ve faz açısını kabul edilebilir bir değere getirdikten sonra birleştirme işlemidir. Madde 68 - Salınım: Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminde hat açmaları, bazı generatörlerin servisten çıkmasıyla veya büyük güçteki yük değişimleriyle regülatörlerin kararlı çalışma haline gelmediği ilk anda gücün kararsız bir şekilde santrallar arasında paylaşımı ve sürekli değişimidir. Madde 69 - Sistem Oturması: Elektrik sisteminin tamamen veya kısmen istem dışı enerjisiz kalmasıdır. Madde 70 - Servis Harici Etmek: Çalışır haldeki bir teçhizatın veya sistem parçasının, kesici ve ayırıcılarını açmak suretiyle enerjili sistemden ayrılmasıdır. Madde 71 - Teçhizatın Gerilimsiz Bırakılması: Teçhizatı gerilim verilebilen her kaynaktan gözle görülür bir şekilde ayırmak, kesici ve ayırıcıları açmak, kartlama yapmak ve uyarı levhaları koymaktır. Madde 72 - Topraklama Yapmak: Gerilimsiz hale getirilmiş teçhizatın toprak ayırıcısını kapatarak veya topraklama donanımı kullanılarak toprakla irtibatlandırılmasıdır. Madde 73 - Mahalli Topraklama Yapmak: Çalışma mahallinin güvenliği için uygun teçhizat ve yöntemle yapılan topraklamadır. 8
Madde 74 - Koordineli Çalışma: Aynı çalışma izni formu ile belirlenen çalışma alanında birden fazla ekibin çalışmasıdır. Bu tür çalışmalarda çalışma izni istemeye yetkili personel tarafından bir koordinasyon sorumlusu belirlenir. Madde 75 - Gerilim Altında Çalışmalar: Enerjili bir teçhizat veya hattın yakınına, Yönetmeliklerde belirtilen güvenlik mesafelerine kadar sokulma zarureti olan çalışmalardır. Gerilim altındaki çalışmalarda ekip şefi veya ekip sorumlusu çalışmaları gözetler ve uyarır. Madde 76 - Primer Frekans Kontrolü: Sistem frekansının düşmesine veya yükselmesine tepki olarak ünite aktif gücünün hız regülatörü ile otomatik arttırılması veya azaltılması yoluyla sistem frekansının yeni bir denge noktasına getirilmesidir. Madde 77 - Sekonder Frekans Kontrolü: Sekonder frekans kontrolüne katılan üretim tesislerinin aktif güç çıkışının, MYTİM den otomatik olarak gönderilen sinyaller ile arttırılarak veya düşürülerek sistem frekansının nominal değerine ve komşu ülke elektrik şebekeleriyle olan toplam elektrik enerjisi alış verişinin programlanan değerine getirilmesidir. Madde 78 -Reaktif Güç Kontrolü: Ünitelerin generatör veya senkron kompansatör olarak çalışması sırasında sisteme reaktif güç vermesi veya sistemden reaktif güç çekmesi ile bağlı bulunduğu baranın gerilimini kontrol etmesi işlemidir. Madde 79 - Piyasa Yönetim Sistemi (PYS): Dengeleme mekanizması ve uzlaştırmaya ilişkin işlemlerin yürütülmesi amacıyla, Piyasa İşletmecisi, Sistem İşletmecisi, piyasa katılımcıları ve sayaçların okunmasından sorumlu iletim ve dağıtım lisansı sahibi tüzel kişilerin kullanımına sunulan ve küçük istemci yapısında çalışan uygulamalardır. Madde 80 - Yük Alma: Bir dengeleme biriminin sistem işletmecisi tarafından verilen talimatlar doğrultusunda, üretimini artırarak ya da tüketimini azaltarak sisteme enerji satması durumunu ifade eder. a) Yük Alma Talimatı: Dengeleme güç piyasasına katılan piyasa katılımcılarının yük almaları için ilgili piyasa katılımcılarına Sistem İşletmecisi ya da Piyasa İşletmecisi tarafından yapılan bildirimleri ifade eder. b) Yük Alma Teklifi: Dengeleme güç piyasasına katılan piyasa katılımcılarının yük almak amacıyla teklif ettikleri, fiyat, miktar ve geçerli olacağı zaman gibi bilgileri içeren teklifleri ifade eder. Madde 81 - Yük Atma: Bir dengeleme biriminin Sistem İşletmecisi tarafından verilen talimatlar doğrultusunda, üretimini azaltarak ya da tüketimini artırarak sistemden enerji alması durumunu ifade eder. a) Yük Atma Talimatı: Dengeleme güç piyasasına katılan piyasa katılımcılarının yük atmaları için ilgili piyasa katılımcılarına Sistem İşletmecisi ya da Piyasa İşletmecisi tarafından yapılan bildirimleri ifade eder. 9
b) Yük Atma Teklifi: Dengeleme güç piyasasına katılan piyasa katılımcılarının yük atmak amacıyla teklif ettikleri, fiyat, miktar ve geçerli olduğu zaman gibi bilgileri içeren teklifleri ifade eder. Madde 82 - Çalışma İzni İsteği: Devre dışı kalması halinde iletim ve/veya dağıtım sistemini etkileyen veya kullanıcılara elektrik enerjisi sağlanmasında kesintiye yol açan bir teçhizat üzerinde yapılacak bakım/onarım çalışmaları için çalışmalara başlamadan önce, yetkilendirilmiş bir kişinin BYTİM ye başvuruda bulunmasıdır. E-) Şemalar, Formlar ve Kartlar: Madde 83 - Tek-Hat Şeması: Şebekenin belli bir kısmındaki bara, iletken, güç trafosu ve kompanzasyon teçhizatı gibi elemanların bağlantısını gösteren tek faz diyagramdır. Madde 84 - Manevra Şeması: Şalt sahasındaki devrelerin bağlantılarını, numaralandırma ve isimlendirme ile şematik olarak gösteren diyagramdır. Madde 85 - Çalışma İzni İsteği Formu (Form YTİM-1): Çalışma izni gerektiren hallerde işe başlamadan önce çalışma izni istemeye yetkili elemanlar tarafından doldurulan ve BYTİM ye gönderilen formdur. (Ek-1) Form YTİM-1 i dolduran yetkili elemanlar İTİGM içindeki kendi birimi dışında ilgili işletme, röle, elektronik ve test birimlerine kendisi haber vererek çalışmalarının olup, olmadığını BYTİM ye iletecektir. Madde 86 - Çalışma İzni Verme Formu (Form YTİM-2): BYTİM tarafından, sistemin durumunu göz önüne alarak ve koordinasyonu sağlayarak, doldurulan ve ilgili birime iletilen formdur. (Ek-2) Madde 87 - Manevra Formu (Form YTİM-3): BYTİM lerin yaptıracakları manevralarda, TM İşletme Teknisyenlerinin takip edecekleri manevra sırasını belirtmek amacıyla manevraya başlamadan önce BYTİM tarafından doldurulan ve ilgili merkezlere iletilen formdur. (Ek-3) Madde 88 - İş Güvenliği Formu (Form İGF-1): TM İşletme Teknisyeni tarafından düzenlenen ve işi yapacak Ekip Şefi, Ekip Sorumlusu veya Koordinasyon Sorumlusuna çalışma yapılacak teçhizatta enerjinin kesildiğini, kilitleme, topraklama, kartlama ve çalışma alanını belirleyen işaretleme işlemlerinin yapıldığını belirten ve bu durumu karşılıklı olarak doğrulayan formdur. TM İşletme Teknisyeni, Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusu değişikliği durumlarında, İşletme Yetkilisi Olur u ile değişiklik BYTİM ye bildirilerek İGF-1 formundaki değişiklik bölümü doldurulacaktır. Madde 89 - İş Bitirme Beyanı Formu (Form İGF-2): Teçhizat üzerindeki çalışmayı yapan Ekip Şefi, Ekip Sorumlusu veya Koordinasyon Sorumlusu tarafından TM İşletme Teknisyenine hitaben düzenlenen ve çalışmanın bittiğini belirten ve bu durumu karşılıklı olarak doğrulayan formdur. 10
Madde 90 - Güvenlik Kartları: Bakım, onarım, arıza gibi nedenlerle servis dışı edilmiş teçhizat üzerinde çalışacak personelin güvenliğini sağlamak, yanlış manevrayı önlemek ve teçhizatı korumak için santral ve TM lerde kullanılması zorunlu kartlardır. F-) Haberleşme: Madde 91 - Haberleşme: YTİM lerin TM ler, santraller ve kendi aralarında haberleşmesi, genel olarak kuranportör ve paks ile yapılır. Bundan başka gerekirse telsiz ve sabit hat ile de haberleşme sağlanabilir. NOT: Yukarıdaki yöntemlerle haberleşmenin sağlanamadığı durumlarda, TM İşletme Teknisyeni ve sahada çalışan ekipler cep telefonları ile BYTİM nin kayıt altına alınabilen sabit telefonlarını arayabilirler. Kuranportör ve tüm haberleşme cihazlarının normal şekilde çalıştırılması İTİGM bünyesindeki Elektronik Birimlerince sağlanır. Normal mesai saatleri haricinde veya tatil günlerinde meydana gelecek arızaların giderilmesi için başvurulacak personelin adı ve bulunduğu yer Elektronik Müdürlüğü tarafından BYTİM ye önceden bildirilir. Madde 92 - Haberleşme Sistemlerinin Kullanılması: Türkiye Elektrik Enterkonnekte Sisteminin işletilmesinde haberleşme hayati bir önem taşır. İlgililer sistemdeki arızaların genişlemesini önlemek ve arıza süresini azaltmak için aşağıdaki hususlara kesinlikle uymalıdırlar. a) Lüzumsuz uzun konuşmalardan kesinlikle kaçınılmalı, iletilmek istenen mesaj en az kelimeyle ifade edilmelidir. b) Konuşmalar açık ve anlaşılır şekilde olmalı, yanlış anlamaların arıza ya da kazalara sebep olabileceği daima göz önünde tutulmalıdır. c) Manevralar sırasında talimat alan TM İşletme Teknisyeni bu suretle yapılacak işlemi anladığını ifade etmelidir. Madde 93 - Haberleşmede Öncelik: YTİM lerin konuşmaları öncelikli olup, kesebilir veya kestirebilir. YTİM ler gerekli olduğunda diğer konuşmaları Madde 94 - Ses Kayıtları: YTİM ile yapılan tüm telefon, kuranportör, paks ve telsiz görüşmeleri ses kayıt cihazı ile sürekli kaydedilmelidir. G-) Röle ve Ölçü Aletleri, Elektronik Aletler: Madde 95 - Röle ve Ölçü Aletleri (RÖA): TM lerde bulunan röle ve ölçü aletlerinin normal şekilde çalıştırılmasının temini İTİGM lerin bünyesinde bulunan RÖA birimine aittir. Bu konudaki bütün test, bakım ve ayar işlemleri bu birimlerdeki teknik elemanlarca yapılır. BYTİM işletme şartlarının değişmesinden dolayı röle ve ölçü aletlerinde yapılması gereken değişiklikleri RÖA birimine işin önem ve aciliyetine göre önceden bildirir. 11
Madde 96 - Röle Devrelerinde Çalışma ve Ayar Sahalarının Değiştirilmesi: Rölelerin tanzimi ve ayar değerlerinin değiştirilmesi için, RÖA birimi herhangi bir TM nin röleleri üzerinde çalışma yapacağında, hangi rölelerin servis dışı olacağını ve hangi rölelerin serviste kalarak koruma yapacaklarını BYTİM ye bildirerek çalışma izni ister. Bu çalışma; enerji üretimini, iletimini ve/veya kullanıcıların beslenmesini kısıtlayacak karakterde ise üçüncü bölüm de belirtilen şekilde (Çalışma İzni İsteği Gerektiren Çalışmalar) hareket edilir. Ayrıca BYTİM nin sistem karakteristiklerini tespit için faydalandığı ölçü aletlerinde yapılacak değişiklikler de RÖA birimi tarafından BYTİM ye zamanında bildirilir. Bu husus sistem işletmesinin güvenliği yönünden önemlidir. Madde 97 - Elektronik Aletler ve İşletilmesi: Elektronik birimlerinin teknik elemanları ses, koruma sinyalizasyonu ve bilgi iletiminde kullanılan cihazların (Kuranportör, Paks, Fiber Optik Hat Terminal Teçhizatları, Telsiz, RTU vb.) montajı, devreye alınması ve işletilmesi ile bu cihazların ve elektrik koruma devrelerinin güç ihtiyacını karşılayan redresörlerin arıza, bakım ve ayarlarını yaparlar. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Sistem Teçhizatı Üzerindeki Yapılacak Çalışmalar / Manevralar Madde 98 - Çalışma İzni İsteği Gerektiren Çalışmalar: a) Enerji Üretimini Kısıtlayan Çalışmalar: Serbest Elektrik Piyasası gereği bakım ve revizyona çıkacak üretim üniteleri önceden BYTİM ler tarafından MYTİM ye bildirilecek, MYTİM nin belirleyeceği tarihlerde bakım ve revizyonları yapılacaktır. Bakım ve revizyonlar için Çalışma İzni İsteği Formu (Form YTİM-1) doldurulacak, Manevra Formu (Form YTİM-3) doldurulmayacaktır. Örnek 1: KEBAN Santralının ana güç trafolarından birisi üzerinde bakım veya kontrol çalışmaları yapılacaktır. Örnek 2: İhtiyaç olmadığından servis dışı, emre amade olan Soma Santralının 1 no lu ünitesinin türbini, yataklarının kontrolü için açılacaktır. Bu ünitenin servise alınması gerektiğinde, servise alınma süresi normal servise alma süresine nazaran uzayabilecektir. Bu durumlarda Çalışma İzni İsteği Formu (Form YTİM-1) doldurulacaktır. Servis dışı bir ünitenin servise alınmasını, normal servise girme süresine nazaran geciktirmeyecek çalışmalar için çalışma izni isteğine gerek yoktur. b) Enerji İletimini Kısıtlayan Çalışmalar: Trafo, EİH ve bunlarla ilgili bütün ana ve yardımcı teçhizat üzerinde yapılacak çalışmalar doğrudan doğruya enerji iletimini kısıtlıyor veya kısıtlama ihtimalini yaratıyorsa çalışma izni isteği (Form YTİM-1) gereklidir. Örnek 1: Seyitömer-Işıklar EİH, hattaki kırık izolatörlerin değiştirilmesi için servisten çıkarılacaktır. Örnek 2: Seyitömer 380/154 kv ototrafo izolasyon testi için servis dışı bırakılacaktır. Örnek 3: Gölbaşı- Gökçekaya EİH ye ait rölelerin testi yapılacaktır. Bu durumlarda çalışma izni isteği (Form YTİM-1) gereklidir. 12
c) Kullanıcıların Beslenmesini Kısıtlayan Çalışmalar: 66 kv ve daha yüksek gerilimli merkezlerden beslenen TM lerde elektrik kesintisine doğrudan doğruya neden olacak veya kesinti ihtimalini doğurabilecek her türlü çalışma için çalışma izni isteğine gerek vardır. Çalışma İzni İsteği için İTİGM yetkilileri veya görevlendireceği yetkili kimse sistem kullanıcısı ile görüşerek gerekli mutabakatı sağlar ve çalışma izni isteğinde bu mutabakat belirtilir. OG den beslenen kullanıcılarda kesintiye doğrudan doğruya neden olacak çalışmalar için çalışma izni isteğine (Form YTİM-1) gerek yoktur. Yapılan işlem hakkında önceden BYTİM ye bilgi verilir. NOT: Kullanıcıların beslenmesini kısıtlayacak bir çalışma halinde daha önceden kullanıcılarla mutabakatı İTİGM yetkilileri veya yetki verdiği kimseler sağlar. Çalışma İzni İsteğinin Yapılması ve İznin Verilmesi: Madde 99 - Çalışma İzni İstemeye Yetkili Elemanlar: Çalışma izni isteği; sistem kullanıcıları ve İTİGM yetkilileri tarafından yapılır. Enterkonnekte Sistemi etkileyen çalışmalarda; üretim ve iletim tesislerinde çalışma izni istemeye yetkili elemanların isimleri İTİGM ve sistem kullanıcıları tarafından BYTİM ye yazılı olarak bildirilir. Yetkili elemanların değişmesi durumunda yeni isim listesi BYTİM ye yazılı olarak bildirilir. NOT: Sistem kullanıcıları dışında kalan kuruluşlar ve üçüncü şahıslar, çalışma izni gereken işler için doğrudan doğruya BYTİM ye müracaat edemezler. Ancak, işin yapılacağı yerdeki tesislerin sorumluları tarafından çalışma izni almak üzere BYTİM ye müracaat edilir. Madde 100 - Çalışma İzni İsteğinin Yapılması: a) Müracaat Zamanı: Önceden programlanmış işler için işin başlayacağı tarihten normal olarak bir hafta önce ilgili BYTİM den izin istenir. Bazı hallerde zorunlu nedenlerden dolayı bu süre daha kısa da olabilir. İşin koordinasyonuna ve önlemlerin alınabilmesine imkân vermek amacıyla en az 24 saat önceden müracaat edilmesi şarttır. Aksi halde çalışma izni verilmez. Ancak işin gidişatının tasarlanan gün süresini değiştirebileceği hususunu BYTİM göz önünde bulundurur. b) Müracaat Şekli: Çalışma izni isteyen yetkili elemanlar sözlü mutabakattan sonra FORM YTİM-1 i doldurarak ilgili BYTİM ye müracaat ederler. c) Çalışma İzninin Verilmesi: Yetkili elemanlarca Çalışma İzni İsteğinin sözlü mutabakattan sonra yazılı (Form YTİM-1) yapılmasını takiben BYTİM tarafından sistemde gerekli önlemler alınır, diğer birimlerle koordinasyon sağlanır ve mümkün olduğu kadar kısa zamanda müracaat eden yetkili kimseye mutabakat bildirilir. Bu mutabakatla ilgili bilgiler Çalışma İzni (Form YTİM-2) Formuna yazılır ve ilgili birime iletilir. İsteğin yerine getirilmesine sistemin şartları uygun değilse çalışma izni isteği talep eden yetkili ile anlaşarak çalışma başka bir tarihe ertelenir. 380 kv sistemdeki çalışmalarda izinler MYTİM tarafından verilir. Birden fazla Yük Tevzi Bölgesini irtibatlayan 154 kv EİH çalışma izni isteklerini ilgili BYTİM ler aralarında koordine ederler ve mutabakatlarını MYTİM ye bildirirler. Madde 101 - Bir İşletme Bölgesindeki Koordineli Çalışmalar: Çalışma iznini isteyen ve iş görev emirlerini düzenleyen yetkili, bu tür çalışmalarda bir koordinasyon sorumlusu belirler. YTİM-1 formundaki "Çalışmayı Yapacak Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusu" bölümüne koordinasyon sorumlusunun ismi yazılır. Bu 13
Koordinasyon Sorumlusu trafo merkezinde TM İşletme Teknisyeni ile birlikte İGF-1 formunu düzenleyerek çalışmaları başlatır, çalışmaların bitiminde de İGF-2 formunu düzenleyerek, TM İşletme Teknisyenine verir ve çalışmanın bittiğini beyan ederek çalışma sahasını teslim eder. TM İşletme Teknisyeni İGF-2 formunu aldıktan sonra çalışmanın bittiğini BYTİM ye bildirir. Madde 102 - Birden Fazla İşletme Bölgesine Ait Tesislerde Yapılacak Koordineli Çalışmalar: Her İTİGM yetkilisi, ekiplerinin yapacağı çalışmalar için doldurduğu Çalışma İzni İsteği Formunu (Form YTİM-1) BYTİM ye iletir. Her İTİGM bölgesindeki Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusu sadece kendi bölgesinde yapılacak çalışmalardan sorumlu olacaktır. Her bölgedeki ilgili TM İşletme Teknisyeni de kendi bölgesine ait çalışmanın bittiğini BYTİM ye bildirecektir. Birden fazla işletme bölgesindeki çalışmaların koordinasyonu da BYTİM tarafından yapılacaktır. Sadece EİH lerin ve çalışma alanının TM den uzak noktalarında yapılacak çalışmalarda ekip şefi veya koordinasyon sorumlusu, enerji kesilmesi ve verilmesi konusunda BYTİM ile muhatap olacak ve BYTİM de bulunan ses kayıtları esas alınacaktır. Böyle bir durumda çalışmayı isteyen yetkili personel, Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusunun cep telefonu numarasını Form YTİM-1 e yazacak, Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusunun BYTİM yi arayıp manevraların başlaması isteğini bildirmesinden sonra BYTİM bu numarayı ses kayıt cihazına bağlı telefon ile arayarak Ekip Şefi veya Koordinasyon Sorumlusu ile irtibata geçecek ve durumu teyit ettikten sonra manevraları başlatacaktır. Madde 103 - Çalışma İzni Formlarının Düzenlenmesi: a) Bir İTİGM sorumluluk alanı içinde, aynı teçhizat veya EİH üzerinde birden fazla yapılacak çalışma için bir Koordinasyon Sorumlusu belirlenir ve tek bir Form YTİM-1 düzenlenir. Yapılacak çalışmaya sonradan ilave olacak ekipler için Koordinasyon Sorumlusu aynı personel olacak şekilde ayrı bir Form YTİM-1 düzenlenir, BYTİM ye iletilir ve Koordinasyon Sorumlusuna bildirilir. b) Farklı İTİGM sorumluluk alanları içinde, aynı EİH veya fider teçhizatı üzerinde birden fazla yapılacak çalışma için her bir İTİGM ayrı bir Form YTİM-1 düzenler ve kendi Koordinasyon Sorumlusunu belirler. Birden fazla İTİGM sorumluluk alanı içinde yapılacak çalışmaların koordinasyonunu BYTİM sağlar. c) Birden fazla BYTİM yi ilgilendiren 380 kv EİH çalışmalarında ilgili BYTİM ler tarafından Form YTİM-1 in bir kopyası MYTİM ye iletilir. Örnek: 380 kv Sincan-Elbistan-B EİH nın 1050 no lu direğindeki kırık izolatör değiştirilecektir. - Çalışma İzni İsteği, ilgili BYTİM ye bildirilir. İlgili BYTİM EİH nin 380 kv olması sebebiyle talebi MYTİM ye bildirir. - MYTİM nin çalışmayı uygun görmesi durumunda ilgili BYTİM lere kabul bildirimini yapar. (Bu örnekte OA YTİM ve GDA YTİM ye bildirir.) - BYTİM iletim seviyesinden bağlı santraller ve İTİGM ler ile koordinasyonu sağlar. Aynı İTİGM içinde diğer birimlere haber verilmesi görevi çalışma iznini isteyen birimin sorumluluğundadır. 14
- BYTİM, Çalışma İzni Formunu (Form YTİM-2) düzenler ve çalışma iznini isteyen İTİGM yetkilisine iletir. NOT: Form YTİM-1 doldurulurken, enerji kesilmesi veya verilmesi zamanına denk gelen vardiyadaki en fazla iki (2) TM İşletme Teknisyeninin ismi yazılacaktır. Madde 104 - Çalışma İzni İsteğinin İptali: İTİGM veya BYTİM tarafından herhangi bir nedenle çalışma izninin iptali istenirse, BYTİM tarafından Form YTİM-2 doldurulur ve çalışma iznini isteyen İTİGM yetkilisine iletir. Madde 105 - Haberli Çalışmalar: Servis harici bir teçhizat üzerinde onarım veya bir değişiklik amacı ile yapılacak ve sistemin emre amade gücünü, güvenliğini azaltıcı yönde bir etki yaratmayacak, kullanıcılarda kesinti gerektirmeyecek çalışmalar haberli çalışmalardır. Bu çalışmalar için çalışma izni isteğine ihtiyaç yoktur. Bu gibi işlerin başlangıcında işin kapsamı, başlama saati ve çalışan yetkili elemanın adı, ayrıca aynı günde biten işler için işin bitiminde, daha uzun süreli işler içinde gün bitiminde işin son durumu BYTİM ye bildirilir. Madde 106 - Gerilim Altında Çalışmalar: Gerilimli bir teçhizatın yakınında ilgili yönetmeliklerde belirtilen yaklaşma mesafesine uyularak yapılan çalışma, üzerinde çalışılan teçhizatı kontrol veya tecrübe için kısa süreli gerilim altına alma gibi çalışmalar GERİLİM ALTINDA ÇALIŞMA halidir. Örnek: Bir direk üzerindeki çift devreden biri gerilimli iken diğerinde çalışma, transfere alınan fider teçhizatı üzerinde yapılan çalışmalar gibi. Gerilim altında çalışmaya başlamadan önce teçhizat üzerindeki iş güvenliği ile ilgili konularda Ekip Şefi, Ekip Sorumlusu veya Koordinasyon Sorumlusu ile TM İşletme Teknisyeni arasında kesin olarak mutabakata varılır, İGF-1 formu doldurulur. Madde 107 - Normal İşletme Manevraları: 66 kv ve daha yüksek gerilimli merkezlerin primer tarafındaki manevralar BYTİM tarafından yaptırılır. OG teçhizat manevraları ise İTİGM yetkilileri tarafından yapılır/yaptırılır. 66 kv ve daha yüksek gerilimli merkezlerin primer tarafından yapılacak manevralarda çalışma izni olan durumlarda BYTİM Manevra Formu (Form YTİM-3) doldurur ve TM İşletme Teknisyenine iletir. Ancak güç trafolarının (ototrafolar hariç), generatörlerin, senkron kompansatörlerin, reaktörlerin, kapasitörlerin dönüşümlü çalışmaları ya da programlı olarak devreye alınıp çıkarılmaları için manevra formuna gerek yoktur. Bunların manevraları ilgili TM İşletme Teknisyenlerince yapılır. Manevraya başlamadan önce BYTİM ye haber verilir. Ancak transfer kesicilerin kullanılması ve güç trafolarının servisten çıkarılması gerektiğinde TM İşletme Teknisyeni BYTİM yi haberdar ederek manevrayı gerçekleştirir. Transfer ayırıcılarının rutin olarak deneme amaçlı açma-kapamaları için çalışma iznine gerek yoktur, ancak sözlü olarak izin alınması gereklidir. BYTİM gerekli gördüğünde Form YTİM-3 ü doldurur ve TM İşletme Teknisyenine iletir. NOT: Yukarıda anılan olağan manevralar dışında kalan ve özellik arz eden manevralar BYTİM nin gerekli görmesi durumunda Yük Tevzici tarafından yaptırılır. Madde 108 - Manevrada Takip Edilecek Usuller: BYTİM manevraları, Form YTİM-1 e uygun olarak düzenlenen Form YTİM-3 e göre yaptırır. BYTİM normal manevralar için talimat verirken ve TM İşletme Teknisyeni bu talimatı alırken aşağıdaki sıralamaya uyar. 15
1. Konuşmanın başlangıcında; Yük Tevzicinin talimat vereceği merkezdeki TM İşletme Teknisyeni kendi ismini verir ve Yük Tevzici ismen kendisini tanıtır. 2. Form YTİM-3 çalışmanın yapılacağı TM ye BYTİM tarafından faks ile gönderilir, faksın çalışmadığı hallerde Yük Tevzici TM İşletme Teknisyenine Form YTİM-3 ü yazdırır. 3. Manevranın her kademesi Manevra Formu (Form YTİM-3) üzerinde sıra numarasıyla ayrı bir satıra yazılır. Talimat açık ve mümkün olduğu kadar kısa olmalıdır. Talimatta ayırıcılar ve kesiciler kod numarasıyla (Ek-4) bildirilir. 4. BYTİM, talimatı tamamen verip bitirinceye kadar TM İşletme Teknisyeni konuşmayı kesmez; talimatta anlaşılmayan bir nokta varsa, bunu BYTİM ye talimat tamamlandıktan sonra bildirilir. 5. Talimatta değişecek bir nokta varsa, BYTİM tarafından Manevra Formu (Form YTİM- 3) yeniden doldurulur. Faksın çalışmadığı hallerde BYTİM yazılan manevra formu üzerinde İPTAL işareti konmasını ister ve ayrı bir form yazdırır. 6. BYTİM, talimatı ilettikten sonra, manevraya başlanacak zamanı TM İşletme Teknisyenine ayrıca bildirir. 7. TM İşletme Teknisyeni BYTİM tarafından talimat verilmeksizin manevra işlemlerine geçemez. 8. TM İşletme Teknisyeni BYTİM tarafından iletilen ve yapılması sıra ile bildirilen manevra işlem gruplarının her birinin sonunda bu işlemleri ve saatini BYTİM ye bildirir, diğer işlemler için talimat bekler. İki taraftan gerilim altına alınabilen bir teçhizatın servisten çıkarılması sırasında ilk olarak kesiciler açılır ve kartlanır. Üç faz akım kontrolü yapıldıktan sonra her iki TM deki ayırıcılar açılır ve kartlanır. Transfer ayırıcısının açık olduğu görülür ve kartlanır. Bu işlemler tamamlandıktan sonra üç faz gerilim kontrolü yapılır, gerilimin sıfır (0) olduğu görülür ve topraklama ayırıcıları kapatılır ve kartlanır. İki taraftan gerilim altına alınabilen bir teçhizatın servise alınması sırasında ilk olarak her iki TM deki topraklama ayırıcıları açılır. Daha sonra her iki TM deki ayırıcılar ve müteakiben kesiciler kapatılır. Yük Tevzi Bölgelerini birbirine bağlayan irtibat hatlarındaki manevralar çalışma ile ilgili hattın ya da çalışılacak TM nin ait olduğu BYTİM tarafından yürütülür. Komşu BYTİM ise manevrayı takip eder ve kendi bölgesindeki TM de manevraları yaptırır. Madde 109 - TM İşletme Teknisyeninin Manevralarda Dikkat Edeceği Hususlar: a) Manevraya başlamadan önce Form YTİM-3 tekrar gözden geçirilir. b) Form YTİM-3 ün elde bulundurulması, her işlemin yapılmasını müteakip işlemin yapıldığı teçhizat kartlanması gereklidir ve form üzerinde o işlemin bulunduğu satırın karşısına işlemin yapıldığı saat yazılır ve BYTİM ye bildirilir. c) Servisten çıkarılan teçhizatın başka bir noktadan da besleneceği ihtimali dikkate alınarak bu teçhizata ait ölçü aletleri vasıtasıyla, teçhizatın gerilim altında olmadığına kesin olarak kanaat getirilir. d) Manevraları yaparken herhangi bir şüpheye düşülürse hemen manevrayı uygun bir noktada bırakıp, durum BYTİM ye bildirilir. e) Manevralar bittikten sonra da yapılan işlemler zaman sırasına göre BYTİM ye bildirilir. NOT: TM İşletme Teknisyeni manevraları yaparken, dikkatini dağıtarak yanlış işlemler yapmasına neden olabilecek hiçbir müdahale yapılmamalıdır. 16
Örnek: 1- Açma Manevrası: 380 kv Sincan - Temelli EİH nin 26 no lu direğindeki kırık izolatörlerin değiştirilmesi için hattın servisten çıkartılması istenmektedir. Bu işe ait Çalışma İzni İsteği daha önceden yapılmış ve gerekli organizasyon BYTİM tarafından sağlanarak Çalışma İzni verilmiş olmalıdır. Çalışma İzni için mutabakat sağlandıktan sonra bu işle ilgili Form YTİM-3, BYTİM tarafından hazırlanarak, manevra yapılacak merkezlere aşağıdaki gibi iletilir. Yük Tevzici, Form YTİM-3 ü TM lere fakslaması için geçecek zamanı hesaba katarak hattı çalışmanın başlayacağı saatte teslim edecek şekilde hareket eder. Yük Tevzici hazırlanmış olan Form YTİM-3 ü ilettikten sonra 380 kv Sincan TM deki TM İşletme Teknisyenini kuranportöre ve/veya diğer haberleşme cihazıyla görüşmeye çağırır. - OA YTİM : 380 kv Sincan TM, burası Yük Tevzi, tamam. - 380 kv Sincan TM : Yük Tevzi, burası 380 kv Sincan TM, ben Mehmet USLU tamam. - OA YTİM : Mehmet, ben Ayhan DAL, Form YTİM-3 ü faksladım tamam. - 380 kv Sincan TM : Form YTİM-3 ü aldım, kontrol ettim. Hazırım sizi dinliyorum tamam. OA YTİM Form YTİM-3 te verilen doldurulmuş örneğin açma manevraları kısmındaki bilgilerini 380 kv Sincan TM ye okutur. OA YTİM, 380 kv Sincan TM ye beklenilmesini bildirdikten sonra, 380 kv Temelli TM ye de kendi merkezlerine ait kısımdaki açma manevrası bilgilerini de okutur. OA YTİM, TM lerde kullanılacak güvenlik kartlarının doldurulması için gerekli süre kadar bekledikten sonra manevrayı başlatır. 2- Kapama Manevrası: İzolatör değişimi işi bitmiş ve hattın servise alınabileceği TM İşletme Teknisyeni tarafından BYTİM ye bildirilmiştir. Form YTİM-3 te açma ve kapama manevralarına ait işlemler belirtilmiştir. - 380 kv Sincan TM : Yük Tevzi, burası 380 kv Sincan TM, ben Mehmet USLU tamam. - OA YTİM : 380 kv Sincan TM, ben Ayhan DAL tamam. - 380 kv Sincan TM : Çalışmalar bitirildi, hattın servise alınmasında bir mahsur yoktur. - OA YTİM : Anlaşıldı, beklemede kal. - OA YTİM : 380 kv Temelli TM, burası Yük Tevzi, ben Ayhan DAL tamam. - 380 kv Temelli TM : Yük Tevzi, burası 380 kv Temelli TM, ben Ethem MEMİŞ tamam. - OA YTİM : 380 kv Sincan-Temelli EİH de çalışmalar bitirildi, sizce hattın kapatılmasına engel bir durum var mı? - 380 kv Temelli TM : 380 kv Sincan-Temelli EİH nin kapatılması için bir engel yoktur. OA YTİM EİH nin servise alınması için gerekli manevraları başlatır. 17
Madde 110 - Manevra Formunun Doldurulmasına Ait Açıklama: Form YTİM-3 ün Manevra No bölümündeki ilk sayı yıl içinde bölgede yapılan manevra sayısını, ikinci sayı ise içinde bulunan yılı gösterir. (Örnek: 560/11) Madde 111 - YTİM nin Direk Haberleşme İmkanı Olmadığı Hallerde Normal İşletme Manevraları: Haberleşmenin olmadığı hallerde Yük Tevzici Manevra Formunu (Form YTİM-3) manevranın yapılacağı merkeze üçüncü bir şahıs aracılığı ile bildirir ya da manevranın sorumluluğunu başka bir şahsa devredebilir. Bu üçüncü şahıs İTİGM yetkilileri tarafından belirlenir. Belirlenen üçüncü şahıs, Form YTİM-1 in not kısmında belirtilir. Üçüncü bir şahıs belirlenmesi halinde: - Yük Tevzici Form YTİM-1 ve Form YTİM-3 ü bu üçüncü şahsa iletir ve tekrarlatır. - Yük Tevzici yapılacak manevranın yapılacağı TM ye bildirilmesini ister. - Üçüncü şahıs yapılan manevralar hakkında BYTİM ye bilgi verir. - Bu şahıs, manevralar ister bir TM de, ister birden fazla TM de yapılsın, manevraların yapılması ile ekipler arasındaki koordinasyondan sorumludur. Yani üçüncü şahıs manevra süresince BYTİM yi temsil eder. Madde 112 - Ring Kapatılması: Herhangi bir nedenle açılmış olan ring devrenin açık uçları arasındaki gerilim farkını ve faz açısını kabul edilebilir bir değere getirdikten sonra birleştirilme işlemidir. Bu gibi manevralarda BYTİM (Üzerine kapamanın yapılacağı bara ile kapatılacak hattın gerilimleri arasındaki) açı farkı ihtimali hususunda TM İşletme Teknisyenin dikkatini çeker. Eğer bu açı farkı 30 yi geçerse ve gerilim farkı %10 dan büyük ise TM İşletme Teknisyeni BYTİM ye durumu bildirir. Bu durumda BYTİM nin sisteme zarar vermeyecek şekilde alacağı tedbirlerin devamında kapama manevrası yapılır. Madde 113 - Paralele Alma: Senkronize olmayan iki ayrı şebeke parçasını birbirine bağlamak amacıyla yapılan işlemdir. Bir merkezde çıkışını paralele alınız talimatıyla BYTİM tarafından ayrı iki şebeke parçası arasında irtibatı sağlamak için bir kapama talimatı verilmiş olur. Gerilim altında olup kapatılacak olan EİH nin üzerine kapamanın yapılacağı tesisat kısmıyla paralellik şartları olsa bile, BYTİM mevcut şebeke şartlarının incelenmesini isterse, kapama talimatını yukarıdaki gibi verir. TM İşletme Teknisyeni, aşağıda belirtilen şartlara göre hareket eder. a) Normal Kuplaj Hali: Frekans farkı 0.2 Hz e eşit veya daha az ise (Senkronoskobun ibresi saniyede en fazla 1/5 devir yapıyor) ve gerilimlerin birbirine göre farkı normal gerilimin %10 u kadar veya daha az ise paralele alma hemen yapılır. b) Yasak Kuplaj Hali: Frekans farkı 0,5 Hz. üstünde ise (Senkronoskobun ibresi saniyede en az yarım tur devir yapıyor) veya gerilim farkı, normal gerilimin %20 sinden fazla ise; BYTİM tarafından acele paralele alınma istenmiş olsa dahi paralele alma işlemi yapılmaz. Bu durum, TM İşletme Teknisyeni tarafından hemen BYTİM ye bildirilir. 18
c) Kritik Kuplaj: Frekans ve gerilim değerlerinin a ve b maddelerinde verilen değerlerin arasında bir değerde olması halidir. Eğer BYTİM talimatında paralele almayı acele olarak istemiş ise veya durum bahis konusu teçhizatı derhal paralele almayı gerektiriyorsa paralele alma derhal yerine getirilir. Yukarıda belirtilen durumun mevcut olmadığı ve TM İşletme Teknisyeninin kendi vasıtalarıyla normal kuplaj değerlerine çıkabilecek imkanlara sahip bulunmadığı (Örneğin Paralele almanın bir santraldan yapılmadığı ve bağlı olduğu şebekenin gerilim ve frekansına tesir edecek imkanın bulunmadığı) durumda; TM İşletme Teknisyeni gördüğü frekans fark değerlerini ve senkronoskop dönüş yönünü BYTİM ye bildirir. Bilgiyi alan BYTİM ya bu durumda paralele alma kararını verir ya da iki frekansı ve iki gerilimi birbirine yaklaştıracak tedbirleri aldıktan sonra paralele aldırır. NOT: En uygun paralele girme gerilim farklarının sıfıra yakın ve frekans farkının da gayet küçük (Senkronoskobun, saat ibresi dönüş yönünde çok yavaş dönmesi) olması halidir. ΔF Frekans Farkı Hz Aşağıdaki tablo üç hali özetlemektedir. ΔU Gerilim Farkı Normal gerilimin % si olarak Kuplaj ΔF 0,2 ΔU % 10 Normal ΔF < 0,2 % 10 < ΔU % 20 Kritik 0,2 < ΔF 0,5 ΔU < % 20 Kritik ΔF herhangi değ. ΔU > % 20 ΔF > 0,5 ΔU herhangi değ. Yasak F (Hz) Bu tablonun daha basit olarak grafikle gösterilişi YASAK KUPLAJ 0,5 KRİTİK KUPLAJ 0,2 NORMAL KUPLAJ %10 %20 U (V) 19
Madde 114 - Arıza Halleri Manevraları: Arıza halleri manevraları kesicilerin otomatik açmasından sonra normal bağlantıları ve kullanıcıların beslenmesini tekrar temin etmek için yapılan manevralardır. Sistem oturması durumunda her BYTİM kendi bölgesi için hazırlanmış olan güncel sistem toparlanma planına göre uygulama yapılır. Madde 115 - Arızalı Durum Çalışmaları: Sistemdeki arıza sebebiyle servisten çıkmış, çıkartılmış veya çıkartılması gereken teçhizat üzerinde yapılacak çalışmalar Arızalı Durum Çalışmalarıdır. Bu çalışmalar için Çalışma İzni İsteği ne (Form YTİM-1) ihtiyaç yoktur. Ayrıca Manevra Formu (Form YTİM-3) da doldurulmayacaktır. Önemli ve acil hallerde, doğal afetler, can ve malın tehlikeye düşmesi ve bunun gibi ani müdahaleleri gerektiren durumlarda (enerji kesintisi de dahil) zaman kaybını önlemek için gerekli iş güvenliği tedbirleri alınarak müdahale edilir ve ilk fırsatta durum BYTİM ye bildirilir. İlgili birim teçhizat üzerindeki güvenlik tedbirlerini aldıktan veya BYTİM ye aldırdıktan sonra çalışmalarına başlar. Ancak teçhizatın sistemdeki önem derecesine göre BYTİM ye çalışmaların durumu hakkında zamanında bilgi verilmesi gerekir. Çalışmayı yapan birimin BYTİM ile ne şekilde iletişim kuracağı, çalışmayı yöneten yetkili eleman ile BYTİM arasında kesin olarak kararlaştırılır. Örnek: 380 kv Sincan-Temelli EİH nin iki ucundan koruma röleleri çalışarak açmıştır. Böyle bir durumda: - EİH nin 380 kv olması nedeniyle BYTİM MYTİM yi bilgilendirir. - MYTİM alınan sinyaller ve çalışan rölelere göre EİH nin gerilim altına alınıp alınmamasına karar verir. - EİH nin gerilim altına alınmasına karar verilmesi durumunda MYTİM BYTİM ye gerekli talimatı verir. - EİH gerilim altına alınamadıysa BYTİM TM İşletme Teknisyeninin İTİGM yetkilisine haber vermesini ister. - TM İşletme Teknisyeni İTİGM yetkililerine arızayı haber verir. - EİH, İTİGM yetkililerinin isteğine uygun hale getirilir. - İTİGM yetkilileri, ilgili ekibi arıza mahalline gönderir. - İTİGM yetkilileri, ekibin çalışmalarını devamlı takip ederek, her aldığı yeni bilgiyi BYTİM ye iletir ve bu suretle BYTİM nin zamanında gerekli tedbirleri almasını sağlar. NOT: 380 ve 154 kv yer altı kabloları herhangi bir arıza nedeniyle açtığı zaman İTİGM yetkililerinin talimatı olmadan BYTİM tarafından kapattırılmayacaktır. (Örnek: 380 kv Yıldıztepe - Davutpaşa kablosu) Madde 116 - Arıza Hallerinde Yapılacak İlk İşler: A) Haberleşmenin Sağlandığı Durumlarda Yapılacak Çalışmalar: 1- Bir merkezdeki kesicilerin birisinin veya birkaçının arıza nedeniyle açması durumunda, TM İşletme Teknisyeni öncelikle aşağıdaki sırayı takip ederek arızanın nedeni ve son durum hakkında kesin bilgi elde eder. 20
- Saati kaydettikten sonra sesli alarmı susturur. Arızanın hangi kısımda olduğunu ışıklı alarm veya konum lambalarından tespit eder. - Tespit edilen kısma ait panodaki ışıklı sinyaller ve ölçü aletleri yardımıyla kesicinin açıp, açmadığını kontrol eder. Eğer kesici açmış ise zaman kaybetmeden BYTİM ye kesicinin açtığı haberini iletir. Çalışan röleleri tespit ettikten sonra kesicinin açma nedenini BYTİM ye bildirir. Daha sonra manevra yapmak için BYTİM den gelecek talimatları bekler. - Hangi rölelerin çalışmış olduğunu faz, kademe (ZON), mesafe bilgisi ve zamanlarını kayıt eder. Bayraklarını kaldırır, işaretlerini siler. - Arızanın tespiti için konulmuş başka cihazlar varsa bunların çalışıp, çalışmadığını ve gösterdikleri işaretleri belirler. - Açmış olan kesicinin iki tarafında kalan tesisat kısımlarında gerilim olup olmadığını voltmetreler yardımıyla kontrol eder. Voltmetrelerin değer gösterdiği tesisat kısımları gerilimlidir. Ayrıca varsa senkronoskop cihazı ile kontrol yapılmalıdır. Senkronlama anahtarı açan kesiciye ait yuvaya sokularak çevrildiği zaman: a) Senkronskop ibresi bir noktada duruyorsa, VOLTMETRENİN SIFIR GÖSTERDİĞİ TARAFTA GERİLİM YOK demektir. NOT: Böyle bir durumda senkronoskop cihazının bir sigortasının yanması veya diğer bir nedenle çalışamayacağı olasılığını göz önüne almak ve anahtarların yerine iyice oturduğundan emin olmak için, senkronlama anahtarı bir iki defa açılıp kapatılmalıdır. Ayrıca voltmetre komutatör konumunu da değiştirerek faz kontrolu yapmak suretiyle her üç fazda da gerilim olmadığından kesinlikle emin olunmalıdır. b) Senkronoskop ibresi sabit bir noktada duruyor ve kesicinin iki tarafındaki voltmetreler değer gösteriyorsa, HER İKİ TARAFTA GERİLİM VAR ve PARALEL ÇALIŞMA olduğu anlaşılır. (Bu durum, ring devrelerde meydana gelir) Bu durumda senkronizmde olan her iki tarafın gerilimleri arasında bir elektriksel kayma olabileceği göz önünde tutulmalıdır. Kaymanın açısal farkı 30 derecenin altında ise kesici kapatılabilir. Eğer açı farkı 30 dereceyi geçerse TM İşletme Teknisyeni durumu BYTİM ye bildirir. Açısal farkın değeri aşağıdaki yöntemle belirlenir. Senkronoskop un sıfır noktası normal zaman saatinin 12 si kabul edilirse, senkronoskop un ibresi zaman saatinin 11 (5 kala) veya 01 (5 geçe) rakamları arasında bir yerde durduğunda, açısal fark 30 dereceden küçük demektir. c) Senkronoskop ibresi dönüyorsa (Böyle durumda iki taraf voltmetrelerinin de değer göstermeleri gerekir), merkez bir ring devre üzerinde bile olsa, açan kesicinin iki tarafında kalan sistem parçaları çalışmıyor demektir. Bu durumda paralele girme şartları sağlandıktan sonra kesici kapatılabilir. NOT I: Senkronoskop ibresi bir noktada titreyerek duruyorsa, paralel çalışmayan sistemlerin frekansları arasında çok büyük bir fark var demektir. Böyle bir durumda kesici kesinlikle kapatılmamalıdır. NOT II: En uygun paralele girme, gerilimler arasındaki farkın sıfıra yakın frekanslar arasındaki farkın çok az (senkronoskop un çok yavaş dönmesi) olması halinde yapılır. Frekanslar arasındaki fark 0.2 Hz veya daha az ise (yani senkronoskop ibresinin 2 turu 10 saniye veya daha uzun bir zamanda oluyorsa), gerilimler arasındaki fark normal gerilimin %10 u veya daha azı ise paralele alma işlemi hemen yapılabilir. Farkların daha yüksek olmaları halinde, bu yönergenin 113. Maddesine uygun hareket edilir. 21