ÇUKUROVA KOŞULLARINDA BAZI SORGUM X SUDANOTU MELEZİ ÇEŞİTLERİNİN VERİM VE KALİTE ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ Recep İrfan Nazlı 1, İlker İnal 2, Alpaslan Kuşvuran 3, Mehmet Cavit Sezer 4, Veyis Tansı 5 1,5 Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, Adana 2 Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Adana 3 Çankırı Karatekin Üniversitesi Kızılırmak MYO Park ve Bahçe Bitkileri Bölümü, Kızılırmak, Çankırı 4 Mısır Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Sakarya Sorumlu Yazar: inazli@cu.edu.tr ÖZET Bu araştırma, bazı sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin Çukurova bölgesi koşullarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada, bölgedeki bazı tohum firmalarından temin edilen 5 adet sorgum x sudanotu melezi çeşidi (Bovital, Sugar Graze II, Super Grazer, Grazer N2, Nutri Honey) materyal olarak kullanılmıştır. Araştırma, Tesadüf Blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak 2010 yılında, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanında yürütülmüştür. Çalışmada çeşitlerin bitki boyu, yeşil ot verimi, ham protein, ADF ve NDF oranları gibi verim ve kalite özellikleri incelenmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, en yüksek bitki boyu 183.6 cm ile Bovital çeşidinden elde edilmiştir. En yüksek yeşil ot verimi (5160 kg/da) ve en düşük ADF ( 34) ve NDF ( 57.40) oranları Super Grazer çeşidinden sağlanmıştır. Öte yandan, en yüksek ham protein oranı ise 10.46 ile Nutri Honey çeşidinden elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Sorgum x sudanotu melezi, Çukurova, Yeşil ot verimi, Ham protein oranı ABSTRACT DETERMINATON OF YIELD AND QUALITY PROPERTIES OF SOME SORGHUM X SUDANGRASS HYBRID CULTIVARS UNDER CUKUROVA CONDITIONS This study was conducted to determine yield and quality properties of some sorghum x sudangrass hybrid cultivars under Cukurova conditions. Five sorghum x sudangrass hybrid cultivars were used in the study as materials which were derived from some seed companies in the region. Field trial was established at the experimental area of the Field Crops Department of Çukurova University according to randomized complete block design with three replications in 2010. Some yield and quality properties of cultivars such as plant height, green herbage yield, ADF, NDF and crude protein ratios were observed in the study. 521
According to results, the highest plant height was obtained by Bovital with 183.6 cm. The highest green herbage yield (5160 kg/da) and the lowest ADF, NDF ratios (34 and 57.40, respectively) were provided by Super Grazer. On the other hand, the highest crude protein ratio (10.46 ) was observed in Nutri Honey. Keywords: Sorghum x Sudangrass Hybrid, Cukurova, Green herbage yield, Crude protein ratio GİRİŞ Ülkemizde hayvansal üretiminin yetersiz olmasına neden olan sorunların başında yem, özelliklede kaba yem açığı gelmektedir (Ayan ve ark., 2006). Ülkemizde yaklaşık 11 milyon BBHB ne eşdeğer büyük baş hayvan varlığı bulunmakta ve bunların yaşama payı gereksinimlerini karşılayabilmek için gerekli olan yılık kaliteli kaba yem miktarı yaklaşık 50 milyon ton kuru ot kadardır. Ancak kaliteli kaba kaynaklarımızdan elde ettiğimiz kuru ot miktarı yıllık 16.5-20 milyon ton düzeyinde kalmaktadır Geri kalan 30 milyon ton kaliteli kaba yem ihtiyacı ise bir miktar hasıl ve silajlık mısır ile karşılanmakta ancak asıl olarak sap, saman ve bitkisel artıklar ile karşılanmakta, hatta bu bile hayvanlarımızı beslemeye yeterli olmamaktadır (Kuşvuran ve ark., 2011). Yem bitkileri tarımı, sürekli ve güvenli kaba yem üretiminin en önemli yoludur (Akman ve ark., 2007). Yem bitkileri içerisinde sorgum ve melezleri, çok biçimli ve biçimden sonra yeniden sürebilme kabiliyetinde olmaları nedeniyle acil yem ihtiyaçlarının temin edilmesinde önem kazanmaktadırlar (Acar ve ark., 2001). Sorgum x sudanotu melezi diğer sorgum türlerine oranla genellikle daha verimli, sulu ve şekerce zengin saplara sahip ve kurak koşullara daha iyi adapte olmuştur. Bu nedenle hayvan beslemede daha fazla kullanılmaktadır (Yüksel, 2006). Yapılarındaki fermente olabilir şeker oranının yüksek olması nedeniyle yeşil yem ve silaj değerleri yüksek olup kuru ot olarak kullanımı düşük düzeydedir (Avcıoğlu ve ark. 2009). Ayrıca, belirli dönemlerde rahatlıkla otlatılabildikleri için mera bitkisi olarak da kullanılabilirler (Tansı ve ark. 1991). Çukurova koşullarında ikinci ürün sezonunda 3 defa biçim vermekte, toplam kitle üretimleri oldukça yüksek olup 7-9 ton/da ı bulmaktadır (Arslangiray, 1998). Bu çalışmada 5 farklı sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin Çukurova koşullarında verim ve kalite özelliklerinin belirlenerek bölgeye en uygun sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. MATERYAL METOD Araştırma 2010 yılında Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Araştırma ve Uygulama Arazisinde yürütülmüştür. Deneme alanından 0-30 cm derinlikten alınan toprak örneği Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Laboratuvarında analiz ettirilmiş, sonuçlar Çizelge 1. de verilmiştir. Buna göre, denemenin yapıldığı toprağın tekstürü kumlu killi tın; özellikleri tuz miktarı çok düşük (0.28 mmhos/cm), nötr bir toprak ph a sahip (7.65), çok fazla kireçli ( 30.32), az miktarda organik maddeye sahip ( 1.59), az miktarda yarayışlı fosfor (5.0 kg/da), yüksek miktarda yarayışlı potasyum (95.12 kg/da) saptanmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü 2010 yılına ait bazı iklim verileri Çizelge 2. de verilmiştir. 522
Çizelge 1. Deneme Alanının Toprak Özellikleri Bünye Organik Silt Sınıfı Madde () Kum Kil Tuz (mmhos/cm) Toprak Reaksiyonu (ph) Kireç (CaCO3) Bitkilere Yarayışlı Besin Maddeleri P2O5 kg/da K2O kg/da 43.6 24.5 31.6 C 1.59 0.28 7.65 31.05 5.0 95.12 Kaynak: : Çukurova Üni. Ziraat Fak. Toprak Böl. Lab. Analiz Sonuçları, 2010 Çizelge 2. Denemenin yürütüldüğü Adana ilinin Haziran-Ekim 2010 ve uzun yıllar bazı iklim verileri Aylar Ortalama Sıcaklık (C 0 ) Toplam yağış (mm) Nispi nem () Uzun Yıllar 2010 Uzun Yıllar 2010 Uzun Yıllar 2010 Haziran 25.7 26.1 18.5 0 67.3 71.2 Temmuz 28.2 28.5 8.6 0 70.6 76.9 Ağustos 28.5 30.8 6.2 0 70.6 74.8 Eylül 26.1 28.3 14.6 0 65.3 73.6 Ekim 21.6 22.2 44.5 30.8 61.4 70.0 Ort./Top. 26.2 27.2 92.4 30.8 67.0 73.3 Kaynak, Devlet Meteoroloji İşleri Bölge Müdürlüğü, Adana 2010 Araştırmada deneme materyali olarak Bovital, Nutri Honey, Super Grazer, Sugar Graze II ve Grazer N2 olmak üzere 5 adet Sorgum x Sudanotu melezi çeşidi kullanılmıştır. Araştırma ile ilgili tarla denemesi tesadüf blokları deneme deseninde 3 tekrarlamalı olarak 2010 yılı yetiştirme mevsiminde, ana ürün koşullarında, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri deneme alanında yürütülmüştür. Ekim, 22 Haziran tarihinde, 5 m uzunluk,70 cm sıra aralığına sahip ve 6 ekim sırasından oluşan ( 4.2m x 5m = 21 m 2 ) parsellere, 70 cm sıra arası ve 10 cm sıra üzeri mesafesine yapılmıştır. Parseller arasında 1.4 m, bloklar arasında ise 3 m mesafe bırakılmıştır. Ekimden önce saf olarak dekara 10 kg fosfor ve azot gelecek şekilde DAP (20-20-0) verilmiştir. Çıkıştan sonra yabancı ot ile mücadele 2 kez traktör çapası ile yapılmış, ayrıca yetişme sezonu boyunca yaklaşık 14 günlük periyotlarla toplam 8 adet sulama yapılmıştır. Biçimler salkımların kın içinden çıkmaya başladığı dönemde her iki kenardan birer sıranın tamamı ve geriye kalan 4 sıranın ise baştan ve sondan 50 cm lik kısımları kenar tesiri olarak bırakılarak geriye kalan 11.20 m 2 lik alanda gerçekleştirilmiştir. Bicimler sırasıyla 21 Ağustos, 19 Eylül, ve 17 Ekim tarihlerinde toplam 3 kez ve 15 cm yükseklikten orak yardımıyla yapılmış, her biçimden sonra 5 kg/da saf azot gelecek şekilde amonyum nitrat (33) formunda gübreleme yapılmıştır. Her parselden, tesadüfen seçilen 10 bitkide bitki boyu ortalamaları saptanmıştır. Bitki örnekleri 105 C de 24 saat süreyle, ağırlığı sabit kalıncaya kadar kurutulmuş ve ardından 0.1 cm çapında eleklere sahip değirmende öğütülerek kalite analizlerine hazır hale getirilmişlerdir. Çeşitlerin ADF, NDF ve ham protein oranı değerleri Doğu Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsündeki kalite analiz laboratuvarı biriminde NIR cihazı vasıtasıyla belirlenmiştir. Elde edilen veriler MSTAT-C istatistik paket programında varyans analizine tabi tutulmuş ve önemlilik derecesine göre LSD (0.05) testi uygulanmıştır. 523
BULGULAR VE TARTIŞMA Çizelge 3. Çeşitlerin verim ve kalite özelliklerine ait ortalama değerler Çeşitler Yeşil Ot Verimi (kg/da) Bitki Boyu (cm) Ham protein Bovital 3531 b 183.7 a 9.96 35.57 59.76 Nutri Honey 4961 a 171.7 b 10.46 35.16 58.54 Sugar Graze II 5059 a 164.7 d 10.21 34.31 57.71 Grazer N2 4821 a 167.2 cd 10.20 34.71 57.74 Super Grazer 5160 a 167.7 c 10.24 34.00 57.40 LSD (0.05) 370.3** 2.950** ÖD ÖD ÖD CV () 4.18 1.92 10.19 2.69 2.10 ** p <0.01; ÖD: Önemli değil; CV: Varyasyon katsayısı Yeşil ot verimi Bu özellik yönünden çeşitler arasındaki fark istatistiki bakımdan önemli çıkmıştır. Çizelge 3. te, çeşitlerden elde edilen ortalama yeşil ot verimi değerlerinin 3531 5160 kg/da arasında değiştiği görülmektedir. En yüksek değer (5160 kg/da) Super Grazer çeşidinden elde edilmiş olup, bunu önemsiz farklarla Sugar Graze II (5059 kg/da), Nutri Honey (4961 kg/da) ve Grazer N2 (4821 kg/da) çeşitleri izlemiştir. En düşük değer (3531 kg/da) ise Bovital çeşidinden elde edilmiştir. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin yeşil ot verimlerine ilişkin bulgularımız daha önceki çalışmalarla karşılaştırıldığında Keskin ve ark. (2005) nın bulgularına benzer sonuçlar ortaya koyarken, Mülayim ve ark. (2009), Soya (1999), Güneş ve Acar (2005) ve Balabanlı ve Türk (2005) ün bulgularından düşük çıkmıştır. Oluşan bu farklılığın, denemelerde kullanılan çeşitlerin ve denemelerin yürütüldüğü ekolojilerin farklı olması ile ilişkili olduğu düşünülmektedir. Bitki boyu Bu özellik yönünden çeşitler arasındaki fark istatistiki bakımdan önemli çıkmıştır. Çizelge 3. te, çeşitlerden elde edilen ortalama bitki boyu değerleri 164.7 (Sugar Graze II) 183.7 (Bovital) cm arasında değiştiği görülmektedir. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin bitki boylarına ilişkin bulgularımız Yazıcı (2005) nın bulgularına benzer sonuçlar ortaya koyarken, Balabanlı ve Türk (2005) ün bulgularından düşük ve Mülayim ve ark. (2009) nın bulgularından yüksek çıkmıştır. Çalışmamızdan elde edilen bitki boyu değerlerinin bazı çalışmalardan elde edilen değerlerden farklı olmasının sebebi, denemelerde kullanılan çeşitlerin ve denemelerin yürütüldüğü ekolojilerin farklı olması ile ilişkili olabilir. Ham protein oranı Bu özellik yönünden çalışmada kullanılan çeşitler arasında istatistiki bakımdan önemli bir fark çıkmamıştır. Çizelge 3. te, çeşitlerden elde edilen ortalama ham protein oranı değerleri 9.96 (Bovital) 10.46 (Nutri Honey) arasında değiştiği görülmektedir. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin ham protein oranlarına ilişkin bulgularımız daha oranı () ADF () NDF () 524
önceki çalışmalarla karşılaştırıldığında Yazıcı (2005) nın bulgularına benzer sonuçlar ortaya koymuştur. ADF oranı Bu özellik yönünden çalışmada kullanılan çeşitler arasında istatistiki bakımdan önemli bir fark çıkmamıştır. Çizelge 3. te, çeşitlerden elde edilen ortalama ADF oranı değerleri 34.00 (Super Grazer) 35.57 (Bovital) arasında değiştiği görülmektedir. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin ADF oranlarına ilişkin bulgularımız Fisher ve Burns (1987) ve Millner ve ark. (2011) in bulgularına benzer sonuçlar ortaya koymuştur. NDF oranı Bu özellik yönünden çalışmada kullanılan çeşitler arasında istatistiki bakımdan önemli bir fark çıkmamıştır. Çizelge 3. te, çeşitlerden elde edilen ortalama NDF oranı değerleri 57.40 (Super Grazer) 59.76 (Bovital) arasında değiştiği görülmektedir. Sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinin NDF oranlarına ilişkin bulgularımız Fisher ve Burns (1987) un bulgularına benzer sonuçlar ortaya koymuştur. Araştırmadan elde edilen sonuçlara göre, sorgum x sudanotu melezi bitkisinin özellikle yaz döneminde yem sıkıntısı çekilen Çukurova Bölgesi nde belli aralıklarla birden fazla bicim ile yemin devamlılığını sağlaması ve verim ve kalite bakımından da tatmin edici seviyede olması, Çukurova Bölgesi nde hayvanların kaba yem gereksinimini gidermek amacıyla başarıyla yetiştirilebileceği ve araştırmada kullanılan çeşitler ve elde edilen sonuçlar dikkate alındığı zaman Bovital çeşidi dışında kalanlara öncelik verilmesi gerektiği düşünülmektedir. KAYNAKLAR Acar, R., Akbudak, M.A. ve B. Sade. 2001. Sorgum x sudan otu melezi (Silaj amaçlı). Konya Ticaret Borsası Dergisi 9:18-23, Konya. Akman, N., Aksoy, F., Şahin, O., Kaya Ç. Y. ve G. Erdoğdu. 2007. Cumhuriyetimizin 100. Yılında Türkiye nin Hayvansal Üretimi. Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiriciliği Birliği Yayınları 4:116 s. Arslangiray, C.1998. Çukurova Koşullarında İkinci Ürün Olarak Yetiştirilen Bazı Tane Sorgum (Sorgum bicolor L.) ve Sorgum x Sudanotu (Sorghum bicolor x Sorghum bicolor var. sudanense) Melez Çeşitlerinde Azot Gübrelemesinin Dane ve Hasıl Verimine Etkisi Üzerinde Araştırmalar. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Adana, 4s. (Doktora Tezi). Avcıoğlu, R., Açıkgöz, E., Soya, H. Ve A. Tan. 2006. Yem Bitkileri Üretimi. http://www.zmo.org.tr/etkinlikler/5tk02/23.pdf Bildiri Metinleri. Avcıoğlu, R., Geren, H. ve Y.T. Kavut. 2009. Sorgum Sudanotu ve Sorgum x Sudanotu Melezi. Yem Bitkileri, Bugdaygil ve Diğer Familyalardan Yem Bitkileri. T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü, Cilt I ; Bölüm 23. Ayan, İ., Acar, Z., Başaran, U., Aşcı, Ö, Ö. ve H. Mut. 2006. Samsun Ekolojik Koşullarında Bazı Burçak (vicia ervilia l.) Hatlarının Ot ve Tohum Verimlerinin Belirlenmesi. OMÜ Zir. Fak. Dergisi 21(3):318-322 525
Balabanlı, C. ve Türk, M. 2005. Sorgum, Sudanotu Melez ve Çeşitlerinin Isparta Koşullarında Verim ve Kalite Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi 9-3:x-x Fisher, D.C. ve J.C. Burns. 1987. Qality Analysis of Summer-Annual Forages. I. Sample Preparation Methods and Chemical Characterization of Forage Types and Cultivars. Agronomy Journal 79: 236-242. Güneş, A. ve R. Acar. 2005. Karaman Ekolojik Koşullarında Silajlık Sorgum x sudan otu Melezinin II. ürün olarak yetiştirme imkanlarının belirlenmesi, S.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi 19: 8-15. Keskin, B., Yılmaz, İ.H. ve H. Akdeniz. 2005. Sorgum x Sudanotu Melezi (Sorghum bicolor x Sorghum sudanense Mtapf.) Çeşitlerinde Hasat Zamanının Verim ve Verim Unsurlarına Etkisi. Atatürk Üniv. Ziraat Fak. Derg. 36 (2), 145-150. Kuşvuran, A., Nazlı, R.İ. ve Tansı, V. (2011). Türkiye de ve Batı Karadeniz Bölgesi nde Çayır-Mera Alanları, Hayvan Varlığı ve Yem Bitkileri Tarımının Bugünkü Durumu. Gazi Osmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi, 28, 21-32. Millner, J.P., Silungwe, D. and C.R. McGill. 2011. Forage quality of sorghum, sudangrass, sorghum X sudangrass and pearl millet cultivars in Manawatu. Agronomy New Zealand 41:13-22. Mülayim, M., Özköse, A. ve Ş. Işık. 2009. Konya koşullarında sorgum x sudanotu melezi çeşitlerinde verim ve bazı tarımsal özelliklerin belirlenmesi. Türkiye VIII. Ulusal Tarla Bitkileri Kongresi. Bildiriler (Sunulu Bildiriler):627-631. 19-22 Ekim 2009, Hatay. Soya, H. 1999. İkinci Ürün Olarak Yem Bitkileri Tarımı. Çayır-Mera Amenajmanı ve Islahı. Tarım ve Köy işleri Bakanlığı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü. 93-103. Ankara. Tansı, V., Sağlamtimur, T. ve H. Baytekin. 1991. Çukurova Bölgesi Sulu Koşullarında İkinci Ürün Olarak Sorgum Tür ve Çeşitlerini Yetiştirme Olanakları. Çukurova I. Tarım Kongresi Bildiri Kitabı, Adana. Yazıcı, L. 2005. Van-Erciş Ekolojik Koşullarında Bazı Sorgum (Sorgum bicolor (L.) moench) ve Sorgum-sudanotu (Sorghum bicolor (L.) moench x sorghum sudanense stapf.) Melez Çeşitlerinin Arpadan Sonra İkinci Ürün olarak Yetiştirilme Olanakları. Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Van. Yüksel, O. 2005. Sorgum x sudanotu (sorghum bicolor (l.) moench x sorghum sudanense (piper) stapf) Melezinde Farklı Azot Dozu Uygulamalarının Verim ve Bazı Kalite Özelliklerine Etkileri. Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta. 526