AZERBAYCAN A HESR OLUNMIŞ HUSUSİ ELMİ KONFERANS 26-27.XI.2013, WARŞOVA-POLONYA ÇAĞATAY ŞÂİRİ ŞÂHÎ (SULTAN MES ÛD MİRZA) NİN DİVANININ İRAN DA BULUNAN YAZMASI ÜZERİNE Prof. Dr. AYŞEGÜL SERTKAYA ( İstanbul Üniversitesi ) Bu güne kadar İran kütüphanelerinde bulunan el yazmaları titiz ve detaylı bir şekilde incelenememiştir. Bu yüzden İran kütüphaneleri araştırıldığında ortaya Azerbaycan Türkçesi ve Çağatay Türkçesi ile yazılan bir çok yeni eser tespit edilebilmektedir. Sözgelimi XV. yüzyılın önde gelen Azerbaycan şâirlerinden Kişverî - nin müellif hattı divanı son yıllarda İran da Meclis-i Şûrâ-yı İslâmî (= Eski: Parlamento) Kütüphânesi, 9162 numarada kayıtlı olarak bulunmuştur. Baştan, ortadan ve sondan eksik olan ve 91,5 varağı (= 183 sahifesi) kalan yazmanın 26,5 varağı (= 53 sahifesi) nde 38 Türkçe gazel ile 4 muamma bulunmaktadır. Kişverî nin bu yazmadaki Türkçe şiirleri 2010 yılında Baku da Paşa Kerimov tarafından yayınlanmıştı. 1 Son yıllarda İran da bulunan bir başka yazma da Çağatay şâirlerinden Şâhî nin divançesidir. Önce Şâhî hakkında biraz bilgi verelim. 1 Paşa Kerimov, Kişveri. Türk Divanı (Avtoqraf nüshası), Azerbaycan Millî Elmler Akademiyası, Mehemmed Füzuli adına El Yazmaları Enstitütü, Bakı, 2010, 52+53 s.
Çağatay Türkçesi ile olan şiirlerinde Şâhî, Farsça şiirlerinde ise Arifî mahlasını kullanan Sultan Mes ud Mirza, Sultan Mahmud Mirza nın en büyük oğludur ve Ebû Saîd in de torunudur. Şâhî hakkında bilgi verilen en eski kaynak Ali Şîr Nevâyî nin şairler tezkiresi olan Mecâlisü n-nefâyis dir. rûğen zihnlik ve müstaḥsen şab lıδ pâkîze-ḥiṣâl ve maḥmûd-fi âl yigitdür. vefâ ve dil-cûyluk anıŋ ği ârı ve sehâ ve dervîğ-ḫûyluk anıŋ ğeh-kârı, mülk revnaδ u inşizâmında aḫteri, mes ûd ve naẓm zîb ü zînet itmâmında ebnâ-yı cinska maḥsûd. bu türkçe maşla anıŋdur kim: yâr barıp cânġa Δoydı dâġ-ı firδat, ey refîδ köŋlüme kâr ėtmesün mü derd ü ġurbet, ey refîδ Aydınlık zihinli ve beğenilir tabiatlı, temiz hasletli ve övülen davranışlı bir gençtir. Vefâ ve gönül alıcılık onun şiârı ve cömertlik ve derviş huylu [olmak] onun esas işi idi. Ülkenin ahenk ve intizamında yıldızı kutlu ve nazmı süs ve güzellik vermede hemcinslerine hased verici idi. Bu Türkçe matla onundur: Ey dost! Sevgili gidip cana aydınlık yarası bıraktı (açtı) Ey dost! Gurbet derdi gönlüne işlemesin mi? 2 Şâhî den bir beyit de Sâdikî-i Kitâbdâr ın Mecmaü l-havas adlı şairler tezkiresinde veriliyor: tutdı ėligim mihr ėdüp bėrdi maŋa ol mah ėlin kim ki ėl tutar köreyim tutsın anıŋ Allah ėlin. 3 Hakkında geniş bilgi ise Henri Francis Hofman tarafından Şâhî and Arifî also Gâzî Sultân Mas ûd Mîrzâ (1477-1507?) başlığı altında verilmektedir. 4 2 Alî-Şîr Nevayî. Mecâlisü n-nefâyis. I. (Giriş ve Metin), II. (Çeviri ve Notlar), Hazırlayan: Kemal Eraslan, Ankara, 2001, 458 Sultan Mes ûd Mîrzâ, metin, s. 200-201; çeviri, s. 523. 3 Oguzhan Kuşoğlu, Sâdıkî-I Kitâbdâr ın Mecma u l-havas Adlı Eseri, Doktora Tezi,
Son yıllara kadar Şâhî nin Çağatay Türkçesiyle yazdığı divanının iki nüshası bilinmekteydi. 1. BM, Türkî MS 23. 57 varak. İstinsahı 1157 = 1745. 2. BM, Türkî MS 25. 55 Varak. İstinsahı 1190 = 1776. İngiltere de India Office kitaplığında kayıtlı olan bu iki nüsha Janos Eckmann tarafından Bilinmeyen bir Çağatay şairi Şahi ve divanı adlı makalesi ile bilim alemine duyurulmuştur. 5 Janos Eckmann 1776 tarihli ikinci yazmanın 1745 tarihli ilk yazmadan istinsah edildiğini tespit etmiştir. Dolayısıyla şiir sayısı her iki yazmada da aynıdır. 152 gazel, 1 tercii bend, 37 rubai ve 18 müfred. Janos Eckmann makalesinde Şâhî divanından 35 gazel ile 4 rubainin transkripsiyonlu metnini örnek olarak vermektedir. Münevver Tekcan ın biyografisinde Şâhî Divanı nı işlediği yazılıdır. Ancak sınırlı sayıda basılan bu çalışmayı görmedim. 6 Ben de Şâhî Divanının India Office deki iki yazmasının transkripsiyonlu metnini, metnin çevirinisi ve metnin sözlüğünü öğrencilerime Master (Yüksek Lisans) tezi olarak verdim. Sema Bal 1b-10b arasındaki ilk 32 gazeli işledi ve tezini savundu. Yazmanın arasındaki ikinci bölümü Esra Yılmaz tarafından işlenmektedir. 4 H. F. Hofman, Turkish Literature. A Bio-Bibliographical Survey, Section III, Part I, Vol. 5: P-S, s. 216-221. 5 Janos Eckmann, Bilinmeyen bir Çağatay şairi Şahi ve divanı, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten 1970, Ankara, 1971, s. 13-36. 6 Münevver Tekcan, Mesud Mirza. Şâhî Dîvânı (Giriş-Metin-Tanıklı Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul, 2005.
İran Devlet Kütüphânesi = Kütübhâne-i Devlet-i Aleyh-i İran, 385 numarada kayıtlı olan bir yazmada Şâhî divanı nın üçüncü nüshası bulundu. 7 Filiz Kılıç ın tanıtma yazısından öğrendiğimize göre Nesta lik hat ile yazılan Divançe 31 varaktır. Her varakta 11-12 satır bulunan Divançe mürettep değildir. Sultan Ali Meşhedî tarafından 895 = 1489 da istinsah edilmiştir. Divançe de 97 gazel ile 17 rubai bulunmaktadır. 1489 yılının Şâhî nin ölüm tarihi olan 1507 den 18 yıl önce olması, ayrıca 1745 tarihli yazmadan 256 yıl önce kaleme alınmış olması gibi özellikleri bu üçüncü yazmanın divanın ilk versiyonu olması, belki de müellif yazması olması fikirlerini çağrıştırmaktadır. Bu konuda daha fazla bilgi vermek için Prof. Dr. Filiz Kılıç tan İran yazmasının fotoğraflarını rica ettim. Olumlu bir cevap alamadım. Bunun üzerine İran dan bu yazmanın mikrofilmini ısmarladım. Eğer konferans zamanına kadar yazmanın mikrofilmi elime geçerse, karşılaştırma yapmak ve sizleri bilgilendirmek imkânım olacak. Yoksa konferans sonrası sizleri bilgilendireceğim. Saygılarımla arz ediyorum. 7 Filiz Kılıç, Şâhî (mesud Mirza) ve Çağatayca Divanının Bilinmeyen Bir nüshası, Edebiyat ve Dil Yazıları. Mustafa İsen e Armağan, Ankara, 2007.