Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 1 Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Elnur İSMAYIL Coğrafi konumu nedeniyle jeopolitik öneme sahip olan Gürcistan bölge ülkelerinin enerji politikalarının belirlenmesinde etkili olmaktadır. 1990 lı yıllardan itibaren Güney Kafkasya da mevcut olan politik-ekonomik ortam ve bölgedeki ülkeler arasındaki ihtilaflardan kaynaklanan sorunlar bölge devletlerinin enerji politikalarının gerçekleştirilmesinde Gürcistan ın önemini artırmaktadır. Azerbaycan- Ermenistan arasındaki sorunlu ilişkilerden dolayı Bakü nün petrol ve doğal gaz rezervlerinin dünya piyasalarına çıkarılmasında Gürcistan tek önemli ve güvenilir güzergâh olmaktadır. Ermenistan ın Rusya ile stratejik ilişkileri dikkate alındığında, Gürcistan Erivan için önemli ulaşım koridoru rolü oynamaktadır. Rus doğal gazı sadece Gürcistan üzerinden Ermenistan a ulaştırılmaktadır. Bu bağlamda 2003 deki Gül Devrimi sonrasında Moskova nın Tiflis e uyguladığı politik ve ekonomik baskılar ve Ağustos 2008 deki Gürcistan-Rusya savaşı özellikle Ermenistan ın doğal gaz temin etme konusunda sıkıntı yaşamasına neden olmuştur. Kremlin in Azerbaycan ve Gürcistan enerji piyasasını kontrol etme imkânlarını kaybetmesi sonrasında, Rus enerji şirketleri Ermenistan enerji piyasasında kontrolü ele geçirmiştir. Son yıllarda Bidzina İvanişvili nin yönettiği Gürcistan ın enerji politikaları 20. yüzyılın sonları ve 21. yüzyılın başlarındaki dönemle benzerlik göstermektedir. Eduard Şevardnadze nin cumhurbaşkanlığı döneminde Tiflis yönetiminin Rusya nın enerji şirketi Gazprom ile ilişkileri geliştirerek ülkenin enerji piyasasında kontrolü kaybetmesi, Kremlin in enerjiyi nasıl baskı aracı olarak kullanabileceğini göstermiştir. Günümüzde Tiflis yönetiminin izlediği enerji politikaları ile Gazprom şirketinin ülkedeki etkisi artırılmaya çalışılmaktadır. Bu analizde son yıllarda Gürcistan ın enerji politikasında izlediği stratejiler ele alınmaktadır. Ayrıca Rusya nın Gürcistan enerji pazarına geri dönme çabalarının ve ihtimalinin bölgenin ve Avrupa nın güvenliğine oluşturacağı etkiler anlatılmaktadır. Ayrıca Rusya-Türkiye arasındaki krizin Gürcistan ın coğrafi konumu nedeniyle Türkiye ve Avrupa nın enerji güvenliğini nasıl etkileyebileceği de analiz edilmektedir. Bağımsızlık Sonrası Gürcistan ın Enerji Politikası Sovyetler Birliği döneminde Gürcistan doğal gaz ve petrol gibi enerji ihtiyacını diğer komşu Sovyet cumhuriyetlerinden ithal ederek karşılamıştır. Sovyetler Birliği nin yıkılması ile bağımsızlığına kavuşan Gürcistan ın 1990 lı yıllar boyunca yaşadığı politik ve ekonomik sıkıntılar enerji sektörünü de etkilemiştir. Gürcistan ın tükettiği başlıca enerji kaynaklarının %90 ı ithal ettiği doğal gaz ve petrol ürünleri olmakla birlikte çok az oranda hidroelektrik santrallerinden Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM) Mecidiyeköy Yolu Caddesi, No:10, 34387 Şişli -İSTANBUL www.bilgestrateji.com bilgesam@bilgesam.org Tel: 0212 217 65 91 - Fax: 0 212 217 65 93 BİLGESAM Tüm hakları saklıdır. İzinsiz yayımlanamaz. Kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir.
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 2 alınan enerji ve biokütle enerjisi oluşturmaktadır. 1990 lı yıllardan başlayarak doğal gaz ithalatında Rusya ya bağımlı olan Gürcistan, enerji piyasasının kontrolünü de Rus enerji şirketlerine bırakmak zorunda kalmıştır. 2003 te Gürcistan da gerçekleşen Gül Devrimi ile Moskova-Tiflis ilişkilerinde yaşanan sorunlar enerji alanındaki işbirliğini de etkilemiştir. Kremlin in Saakaşvili iktidarına uyguladığı baskılar nedeniyle, Tiflis doğal gazda Rusya ya bağımlılığı azaltma ve Rus şirketlerinin ülkedeki faaliyetini kısıtlama politikası izlemiştir. 2007 yılından itibaren Hazar Denizi nde Azerbaycan a ait hidrokarbon kaynaklarının Gürcistan üzerinden Türkiye ye ve daha sonra Avrupa ya ulaştırılmasını öngören projelerinin faaliyete başlamasıyla Saakaşvili hükümeti izlediği politikasında başarılı olmuş; ülkesinde Rusya nın etkisini azaltarak Azerbaycan ı kendi enerji güvenliği için en önemli ülke olarak belirlemiştir. Saakaşvili nin iktidarı kaybetmesi sonrasında Batı yanlısı olarak bilinen Gürcistan daki mevcut iktidar ülkesinin enerji güvenliğini tek Azerbaycan a bırakmak istememektedir. Bunun için Rusya ve İran dan da doğal gaz alabilmenin yollarını aramaktadır. Böylelikle Gürcistan hem Rusya için stratejik ulaşım konumunu korumayı hem de İran ın Avrupa ya doğal gaz ihracatında güzergah olmayı amaçlamaktadır. 08 Aralık 2015 te Gürcistan Başbakan Yardımcısı ve Enerji Bakanı Kahaber Kaladze Gazprom Yönetim Kurulu Başkanı Aleksey Miller le Lüksemburg da üçüncü görüşmeyi gerçekleştirdiler. İlk görüşme 25 Eylül 2015 yılında Kaladze nin Brüksel ziyareti sırasında gerçekleşmiştir. Kaladze-Miller görüşmesi iki ülke arasında 2005 yılında ekonomik ilişkilerin kötüleşmeye başlamasından sonraki dönemde enerji işbirliği alanında ilk görüşme olmuştur. 26 Ekim 2015 te İtalya nın Milano kentinde Kaladze-Miller arasında ikinci bir görüşme daha gerçekleşmiştir. Gürcistan daki muhalefet mevcut iktidarı Rusya ile gizli görüşmeler nedeniyle eleştirmektedir. Bu görüşmelerin gerçekleştirilmesinde 2012 yılında Gürcistan iç politikasına Gürcü Rüyası partisi kurucusu olarak giren ve daha sonra kısa bir süre için ülkesinin Başbakanı olan Bidzina İvanişvili de muhalefet tarafından tenkit edilmektedir. Zengin iş adamı olarak bilinen İvanişvili nin Gazprom şirketinde %1 paya sahip olduğu da muhalif Birleşik Ulusal Hareket (BUH) tarafından iddia edilmektedir. 1 Gürcistan politikasına atıldığı ilk günlerden Rusya nın adamı olarak nitelendirilmeye çalışılan İvanişvili hiçbir görevde bulunmasa da, bugün ülkenin iç ve dış politikasında kararlarının alınmasında en önemli aktör olarak bilinmektedir. İvanişvili 27 Ekim 2015 tarihinde basına verdiği demeçte ülkenin doğal gaz tedarikinin çeşitlendirilmesi ile ilgili Rusya ve İran la yapılan görüşmelere kendisinin de iştirak ettiğini duyurmuştur. 2 Görüşmede iki ülke arasında doğal gaz satışına ilişkin işbirliği ve Rus doğal gazının Ermenistan a aktarılması konusu görüşülmüştür. Gürcistan dan Geçen Doğal Gaz Boru Hatları Karadağ-Tiflis Doğal Gaz Boru Hattı Sovyetler döneminde Gürcistan da inşa edilmiş ilk boru hattıdır. Azerbaycan ın başkenti Bakü ye bağlı Karadağ bölgesinden Tiflis e kadar uzanan boru hattı 1960 lı yıllarda inşa edilmiştir. 1965 yılında inşa edilen Vladikafkas-Tiflis Doğal Gaz Boru Hattı ile Gürcistan, Azerbaycan dan sonra Rusya dan da doğal gaz ithal etmeye başlamıştır. 1970-1978 yılları arasında ise İran Gürcistan ın enerji ihtiyacının karşılanmasında önemli görev üstlenmiştir. Fakat 1978 yılından itibaren Azerbaycan ve İran dan Gürcistan a doğal gaz taşıyan Güney Doğu Doğal Gaz Boru Hattı faaliyetini devam ettirmemiş ve bu nedenle Rusya Gürcistan için tek doğal gaz ihracatçısı olmuştur. 1 Giorgi Menabde, Gazprom tries to seduce Georgia, The Jamestown Foundation, 09 Kasım 2015, www. jamestown.org/programs/edm/single/?tx_ttnews%5btt_ news%5d=44578&tx_ttnews%5bbackpid%5d=27&ch ash=98ed49c29dc28c41811fe8f140f8c2c0#.vmvlqeljb- FJ (Erişim tarihi: 27.11.2015) 2 Ivanishvili speaks of need to Diversify Gas Supplies, Civil Georgia, 27 Ekim 2015, http://www.civil.ge/eng/ article.php?id=28705 (Erişim tarihi: 28.11.2015)
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 3 Jeostratejik konumu nedeniyle Gürcistan dan bölge devletleri için stratejik önemi olan doğal gaz boru hatları geçmektedir. Bu hatlardan en önemlileri Kuzey-Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı ve Güney Kafkasya Boru Hattı Projesi dir. Harita 1: Gürcistan dan Geçen Doğal Gaz Boru Hatları Azerbaycan ın SOCAR şirketinin de ilgisini çekmiş ve bunun için Tiflis e 500 milyon dolar önerilmiştir. Boru hattının Azerbaycan ın kontrolüne geçmesinden Ermenistan endişelenmiş; daha sonra Gürcistan boru hattının özelleştirilmemesi konusunda karar alarak tartışmalara son vermiştir. Bakü-Tiflis-Erzurum doğal gaz boru hattı olarak da bilinen Güney Kafkasya Doğal Gaz Boru Hattı Mart 2007 den itibaren faaliyete başlamıştır. Hazar Denizi nden Gürcistan-Türkiye sınırına kadar uzanan 691 km lik boru hattının 248 km si Gürcistan topraklarından geçmektedir. Rusya nın Gürcistan daki Enerji Çıkarları 1960 lı yıllarda inşa edilen Kuzey-Güney Boru Hattı Gürcistan-Rusya sınırından Gürcistan-Ermenistan sınırına kadar uzanmaktadır. Rusya- Ermenistan arasında doğal gaz akışı 221 km lik Kuzey-Güney Boru Hattı ile gerçekleştirilmektedir. 1992 yılında Tiflis-Erivan-Moskova arasında imzalanmış üçlü anlaşmayla Gürcistan tarafı geçiş ücreti olarak topraklarından geçen doğal gazın %10 unu kendi ihtiyacı için kullanmaktadır. Gürcistan ve Ermenistan ı doğal gazla teçhiz eden boru hattı Tiflis-Moskova arasında yaşanan sorunlardan dolayı 2007 yılından itibaren Ermenistan için hayati önem taşımaktadır. Gürcistan ın yaşadığı ekonomik kriz nedeniyle stratejik önemi olan bu boru hattının kendi sınırlarından geçen kısmının özelleştirilmesi zaman zaman gündeme gelmiştir. Bu özelleştirmeye 2005 yılında Gazprom ilgi göstermiş; fakat ABD nin Tiflis yönetimiyle yapmış olduğu anlaşmayla bu engellenmiştir. 2010 da tekrar gündeme gelen özelleştirilme konusu 1996-2003 yıllar arasında Rusya nın enerji şirketi İTERA Gürcistan daki en büyük doğal gaz tedarikçisi olmuştur. 1998 de İTERA-Georgia şirketi ülkenin sanayi bölgelerinde doğal gaz dağıtımcı şirketlerini satın almış; İTERA dönemin Gürcü hükümetinden borçları karşılığında başkent Tiflis te doğal gaz dağıtımcısı olmak istediğini beyan etmiştir. Ayrıca ülkenin ana boru hatlarının kontrolünü elde etmek ve ülke için önemli bir kimya fabrikası olan Rustavi Azoti şirketini satın almak niyetlerini belirtmiştir. Aslında bu 1990 lı yıllarda Rusya nın eski Sovyet cumhuriyetlerinde uyguladığı enerji politikaların bir parçası olmuştur. Ekonomik sorunlardan oluşan borçlar karşılığında Rus şirketleri ülkelerdeki kamu şirketlerini satın almaya çalışmıştır. Şubat 2003 te Gürcistan hükümeti 500 bin dolar karşılığında Rustavi Azoti şirketini İTERA ya satma kararı alsa da, başkent Tiflis te doğal gaz dağıtımcısı olma yetkisini ve boru hatlarının kontrolünü Rus şirketine vermemiştir. 2002 yılına gelindiğinde Rus Gazprom şirketi ile gizli görüşmeler gerçekleştiren Şevardnadze hükümeti İTERA yı Gürcistan daki projelerden uzaklaştırma politikası izlemiştir. O tarihe kadar İTERA şirketi doğal gaz üreticisi ve eski Sovyet
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 4 ülkelerinde dağıtımcısı olan tek özel Rus enerji şirketi konumundaydı. Fakat 2002 yılından sonra Gazprom doğal gaz sektörünü kontrolüne alarak eski Sovyet ülkelerinden İTERA yı çıkarmayı başarmıştır. Tiflis hükümetinin Gazprom la görüşmeleri Temmuz 2003 te 25 yıllık stratejik işbirliği anlaşması imzalanması ile sonuçlanmıştır. Bu anlaşmanın imzalanma nedenlerinden biri de Batılı devletlerin desteklediği Şahdeniz projesinin gerçekleşmesinden Rusya nın rahatsız olması idi. Anlaşma ile Gazprom-Georgia ortak şirketinin kurulması ve önemli boru hatlarını içermekle tüm doğal gaz sektörünün bu şirketin kontrolüne verilmesi kararlaştırılmıştır. 3 Anlaşmada Rusya nın 10 yıl boyunca doğal gaz fiyatlarında artış yapmayacağı kararlaştırılsa da, bu anlaşma metninde yer almamıştır. Aynı zamanda taraflar arasında yaşanabilecek bir sorunun uluslararası tahkimde değil Rusya mahkemelerinde çözüme kavuşturulması kararlaştırılmıştır. Böyle bir anlaşma Batı yanlısı Gürcü muhalefetinin tepkisine neden olmuştur. Özellikle eleştirilen konulardan en önemlisi Şahdeniz Konsorsiyumu ve Tiflis hükümeti arasındaki anlaşmayla kararlaştırılmış ucuz doğal gaz alımı tehlikeye girmiştir. Bu anlaşma ile Gazprom şirketi Gürcistan daki doğal gaz pazarını kısa süreli olsa da tekelleştirmiştir. Anlaşmanın Şahdeniz projesinin etkisini azaltma ihtimali ABD nin de endişesine neden olmuş; Washington yönetimi ABD Başkanının Hazar Enerji Meseleleri alanında özel temsilcisi Stephan Mann i Tiflis e göndermiştir. Ağustos 2003 te İTERA nın Gürcistan enerji pazarından çıkmasıyla Gazprom tek doğal gaz tedarikçisi şirket olmuştur. Gürcistan ın Gazprom la sınavı 2003 yılı Gül Devrimi sonrasında zorlaşmıştır. 2003 yılı Gül Devrimi sonrasında dönemin Gürcü hükümeti Gazprom la imzalanmış anlaşmanın ülkenin ulusal çıkarlarına uygun olmadığı gerekçesiyle 3 Agreement on strategic cooperation between Gazprom and the Government of Georgia came into force, 21 Temmuz 2003, www.gazprom.com/press/news/2003/july/ article62487/ (Erişim tarihi: 03.12.2015) yeniden gözden geçirilmesini kararlaştırmıştır. 2004-2005 yıllarında Tiflis hükümeti merkezi doğal gaz boru hatlarını Gazprom a 300 milyon dolar karşılığında satma konusunda görüşmeler gerçekleştirmiş; fakat nihai bir sonuç alınamamıştır. Gürcistan ın boru hatlarının kontrolünü Gazprom-Georgia şirketine vermekle Güney Osetya nın Gürcistan ın kontrolüne bırakma önerisi olmuştur. Ancak Ağustos 2005 ten başlayarak ABD nin Gürcistan a boru hatlarının rehabilitasyonu amaçlı 70 milyon dolar yardım ayırması, Gazprom un etkisini ve planlarını yok etmeye yönelik bir politika olmuştur. 2005 yılı sonu ve 2006 yılı başlarında Tiflis hükümeti ve Gazprom şirketi arasında doğal gaz tedariki ile ilgili uzun süreli bir anlaşma imzalanması gündeme gelmiş; fakat Ocak 2006 da Rusya dan Gürcistan a doğal gaz ihraç eden boru hattında meydana gelen patlama ülkenin kış döneminde doğal gazsız kalmasına neden olmuştur. Bu olay sonucunda Gürcistan ın soğuk kış günlerinde Rusya dan doğal gaz ithal edememesi Tiflis-Moskova görüşmelerinin de olumsuz sonuçlanmasına neden olmuştur. Ayrıca Rusya Gürcistan a sattığı doğal gaz fiyatını 1000 metreküp için 63 dolardan 110 dolara kadar artırmıştır. Bu durum, Gürcistan da Kremlin in dönemin Batı yanlısı Saakaşvili iktidarına karşı bir eylemi olarak algılanmıştır. 2007 yılında ise fiyatların 230 dolar olacağını beyan eden Gazprom, Tiflis iktidarını yeni fiyatta bir anlaşma imzalamayacağı takdirde Ocak 2007 den itibaren Gürcistan a doğal gaz akışını durdurmakla tehdit etmiştir. Dolayısıyla ABD nin de baskısıyla Gazprom la görüşmelerdeki olumsuz sonuçlanma sonrasında Saakaşvili hükümeti ülkenin enerji temini noktasında yaşanan sorunları çözmek amacıyla Kazakistan devlet petrol ve doğal gaz şirketi olan KazMunaiGaz ın yan şirketi KazTransGaz la anlaşmıştır. Tiflis hükümetinin Kazakistan dan gelebilecek ucuz fiyatlı doğal gaz akışı için KazTransGaz ın Gazprom la anlaşabileceğini tahmin etmiştir. Ancak Rus şir-
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 5 keti kendi kontrolündeki boru hatlarından başka bir şirketin Gürcistan a doğal gaz ihraç etmesine izin vermemiştir. Bu bağlamda 2006 yılının ilk aylarında Tiflis hükümeti doğal gaz piyasasının serbestleştirilmesi politikası yürüterek ülkede faaliyet gösteren İTERA, KazTransGaz, Energy-Invest ve Mtkvari-Energy şirketlerine Rusya dan doğal gaz alımı için Rus şirketleri ile görüşmeler gerçekleştirmelerine izin vermiştir. Fakat bu şirketler de ucuz fiyata Rus gazının Gürcistan a ithal edilmesinde başarılı olamamıştır. Tiflis-Moskova arasındaki gerginlik doğal gaz fiyatlarının 110 dolardan 235 dolara çıkması ile daha da artmıştır. Grafik 1: Gürcistan ın Doğal Gaz Tüketimi Gürcistan ın Enerji Güvenliğinde Azerbaycan ın Önemi Azerbaycan Gürcistan ın en önemli doğal gaz tedarikçisi konumunda bulunmaktadır.. 2006 yılında Kuzey-Güney boru hattının Kuzey Osetya da patlatılmasından sonra enerji tedarikinde sorunlar yaşayan Gürcistan da dönemin Cumhurbaşkanı Mihail Saakaşvili Azerbaycan la doğal gaz alımı ile ilgili anlaşma imzalamıştır. 2007 yılında ise Tiflis hükümeti Rusya ya olan doğal gaz bağımlılığını azaltma politikasında başarılı olmuştur. Rusya dan yapılan baskıların neticesinde Saakaşvili Azerbaycan ve Türkiye ile ülkesinden geçen boru hatları üzerinden daha fazla doğal gaz alımı için görüşmeler gerçekleştirmiştir. Tiflis ten Ankara ya Türk tarım ürünlerinin Gürcistan iç pazarına sınırsız girmesi karşılığında Güney Kafkasya Boru Hattı projesi kapsamında Türkiye nin payına düşen doğal gazın bir kısmını elde edebilme önerisi gelmiştir. 30 Ekim 2003 tarihinde Güney Kafkasya Boru Hattı Şirketi ve Gürcistan Uluslararası Petrol Şirketi arasında imzalanmış anlaşma gereği Gürcistan Bakü-Tiflis-Erzurum (BTE) boru hattı ile ihraç edilen doğal gazın %5 ini geçiş ücreti olarak kullanma hakkına sahiptir. Fakat Rusya ya bağımlılığını azaltmak için BTE nin faaliyete geçtiği ilk dönemlerde bu kapsamda yıllık 250 milyon metreküp doğal gaz Gürcistan iç pazarı için kullanılmıştır. Buna ilaveten anlaşma kapsamında her yıl 1000 metreküp için 55 dolar olmak üzere 500 milyon metreküp doğal gazın 20 yıllık bir süre için Gürcistan a satılması kararlaştırılmıştır. Ayrıca Gürcistan kendi iç bölgelerinin doğal gaz ihtiyacını karşılamak için sosyal amaçlı doğal gaz kapsamı çerçevesinde 1000 metreküp doğal gaz için 189 dolar ödemektedir. Tüm bunlara ilaveten Gürcistan ın Azerbaycan dan 1000 metreküp için 250 dolar ödemekle sınırsız doğal gaz ithal etme hakkı bulunmaktadır. Gürcistan enerji pazarında Azerbaycan Petrol Şirketi SOCAR ın yan kuruluşu olan SOCAR Energy Georgia hem en önemli doğal gaz tedarikçisi hem de dağıtımcısıdır. Mart 2007 den itibaren Azerbaycan enerji şirketi SOCAR Gürcistan a Şahdeniz projesi kapsamında doğal gaz ihracı gerçekleştirmektedir. Anlaşmaya uygun bir şekilde 2007 yılında 238 milyon metreküp doğal gaz Gürcistan a ihraç edilmiştir. Bu dönemden itibaren Gürcistan Rusya dan doğal gaz ithal etmeyi durdurmuştur. Böylece Azer-
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 6 baycan Gürcistan ın enerji güvenliğinin korunmasında önemli ve güvenilir komşusu olmaya devam etmektedir. SOCAR Energy Georgia 2008 yılında Gürcistan ın bölgelerinde faaliyet gösteren doğal gaz dağıtımcı şirketlerini satın almıştır. Kasım 2012 de de İTERA-Georgia yı satın alarak, başkent Tiflis dışında tüm Gürcistan ın doğal gaz dağıtımcısı olmuştur. 2014 yılında Gürcistan tükettiği 2,177 milyar metreküp doğal gazın %87,1 ni Azerbaycan dan ithal etmiştir. Kaladze nin Rusya nın yanı sıra İran dan da doğal gaz alabileceğini beyan etmesi ABD tarafından endişeyle karşılanmış; Beyaz Saray Tiflis in Tahran la çok boyutlu ilişkilerini geliştirmesi için zamanın çok erken olduğu mesajını vermiştir. ABD İran la işbirliği için Tahran yönetimine karşı uygulanan yaptırımların tam şekilde kaldırılmasını beklemek gerektiğini Tiflis e beyan etmektedir. Gürcistan ın Ocak 2006 da doğal gaz boru hattındaki patlama nedeniyle doğal gazsız kaldığı dönemde Tahran yönetimi Azerbaycan üzerinden iki hafta süreyle Gürcistan a doğal gaz ihraç etmiştir. Saakaşvili nin Rusya ya bağımlılığı azaltmak için İran la doğal gaz alımı konusunda görüşmeler gerçekleştirmesine, ABD nin Gürcistan Büyükelçisi ülkesinin Tiflis in Tahran la enerji alanında uzun vadeli stratejik işbirliğine sıcak bakmadığını beyan etmiştir. 2014 yılında Gürcistan tükettiği 2,177 milyar metreküp doğal gazın %87,1 ni Azerbaycan dan ithal etmiştir. 1,211 milyar metreküp doğal gaz Azerbaycan-Gürcistan arasında imzalanmış anlaşma gereği Gürcistan a ihraç edilmiştir. 686 milyon metreküp ise Hazar Denizi nin Azerbaycan a ait Şahdeniz yatağındaki doğal gazı Gürcistan üzerinden Türkiye ye taşıyan Güney Kafkasya Boru Hattı projesi çerçevesinde geçiş ücreti karşılığında Gürcistan a verilmiştir. 2014 yılı için Rusya dan Gürcistan a ihraç edilmiş toplam doğal gaz miktarı 267,7 milyon metreküp olmuştur. Gürcistan 206,1 milyon metreküp doğal gazı Rusya dan Ermenistan a ihraç edilen doğal gazın Gürcistan dan geçen boru hattı ücreti karşılığı olarak elde etmiştir. 61,6 milyon metreküp ise direk olarak Rusya dan ithal edilmiştir. İran la Enerji Alanında Muhtemel İşbirliği İran dan ithal edilecek doğal gaz güzergâhı için Ermenistan veya Azerbaycan olmak üzere iki alternatif düşünülmektedir. Ermenistan ın merkezi doğal gaz hatlarının Rusya kontrolünde olduğunu dikkate alırsak, Kremlin in buna sıcak yaklaşmayarak engel çıkarabileceği tahmin edilebilir. İran ise kendi doğal gazının Avrupa ya Grafik 2: Gürcistan ın Doğal Gaz İthalatı ulaştırılması için Türkiye ye alternatif olarak Gürcistan ı da düşünmektedir. Ağustos 2015 te İran Ulaştırma Bakanı Vaezi nin Bakü ziyaretinde Güney Doğal Gaz Koridoruna katılım niyetini beyan etmesi sonrasında, Gürcistan a İran doğal gazının bu güzergahtan gönderileceği tahmin edilebilir.
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 7 Rusya dan Doğal Gaz İthal Etmesi ve Nedenleri Kaladze Rusya dan Ermenistan a ihraç edilen doğal gaz hacminin artırılması nedeniyle Gürcistan ın geçiş ücreti olarak daha fazla doğal gaz almasından yana olduğunu beyan etmiştir. Ayrıca, Kaladze ülkesinin doğal gaz tüketiminin 2012 yılına kıyasla %27 oranında arttığını ve 2015 yılında 2,5 milyar metreküpe ulaştığını belirtmiştir. Bu artıştan ileri gelen talebi Azerbaycan tarafının karşılayamayacak olması nedeniyle de farklı ülkelerden doğal gaz alınması gerektiğini ifade etmiştir. 4 Tiflis-Moskova arasındaki diplomatik ilişkilerin mevcut şekli ve Rusya nın kendi doğal gazını ihraç ettiği ülkelere politik bir baskı aracı olarak kullandığı gerçeği dikkate alınırsa, Tiflis hükümetinin bu ısrarı anlaşılmamaktadır. Rusya nın Gürcistan a önerdiği doğal gaz fiyatının Azerbaycan ın sattığı fiyattan pahalı olmasına rağmen Tiflis iktidarının Rus doğal gazı alımında neden bu kadar ısrarcı olduğunun gerçek sebeplerini anlamak gerekmektedir. Bunun iki önemli nedeni olabilir: Bunlardan birincisi, Rusya nın Tiflis iktidarına baskı uygulayarak Gazprom un Gürcistan enerji piyasasına girişini kabul ettirmeye çalışmaktadır. Temmuz 2015 te Güney Osetya daki Rus askerleri, kontrol alanlarını Gürcistan sınırları içerisinde yaklaşık 500 metre ilerletmiş ve Bakü-Supsa petrol boru hattının bir kısmını kontrolüne geçirmiştir. Rusya nın bu adımı, Kremlin in Güney Kafkasya ülkelerinin enerji politikalarının belirlenmesine bir tehdit olarak yorumlanabilir. İkincisi ise, İvanişvili nin Gazprom şirketinde %1 paya sahip olmasının etkisinin olabileceğini bir gerçek olarak kabullenmek gerekmektedir. İvanişvili tarafından yönetilen Gürcistan ın Batı yanlısı Saakaşvili den farklı olarak Rusya ile ilişkilere sıcak yaklaşımı da bunun bir örneğidir. 4 Georgia in talks with Russia on additional gas supplies, Reuters, 27 Ekim 2015, http://af.reuters.com/ article/commoditiesnews/idafl8n12r2tq20151027 (Erişim tarihi: 04.12.2015) Rusya Ermenistan a ihraç ettiği doğal gaz güzergahının kontrolünü ele geçirmeye çalışmaktadır. Bu nedenle Gürcistan dan geçen kısım Rusya için stratejik öneme sahiptir. Gazprom şirketi üzerinden Rusya nın yeniden Gürcistan da nüfuzunu genişletme çabalarının en önemli nedeni İran, Ermenistan, Gürcistan ve Rusya yı birleştirecek doğal gaz altyapısını kurmak ve kendi kontrolünde yönetmek olabilir. Bu tabloda Rusya nın İran dan Avrupa ya kadar uzanacak doğal gaz akışını kontrol edebileceği anlamına gelmektedir. Böyle bir olasılık Rusya ya Güney Kafkasya ve Basra Körfezi nde jeopolitik olarak büyük bir avantaj sağlayacaktır. Fakat AB ve NATO gibi Batılı teşkilatlara entegrasyon süreci içerisinde olan Gürcistan ın kendi doğal gaz pazarını Rusya nın kontrolüne bırakacağı beklenemez. Rusya Ermenistan a ihraç ettiği doğal gaz güzergahının kontrolünü ele geçirmeye çalışmaktadır. Bu nedenle Gürcistan dan geçen kısım Rusya için stratejik öneme sahiptir. Kaladze-Miller görüşmesine Gürcistan muhalefetinden eleştiri gelmekte; Batı dünyası ve Azerbaycan tepki göstermektedir. Gürcistan muhalefeti mevcut Gürcü hükümetinin Gazprom la işbirliğini ülkenin ulusal güvenliğini zora sokacak bir gelişme olarak değerlendirmektedir. Azerbaycan ise Gürcistan ın bu kararından rahatsız olmaktadır. 2015 yılının Ekim-Kasım aylarında Gürcistan Başbakanı İrakli Garibaşvili nin Bakü ziyareti ve sonrasında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev in Tiflis ziyaretinde muhtemelen iki ülke arasında enerji alanında işbirliği ile ilgili görüşmeler gerçekleştirilmiştir. Bundan dolayı Kaladze bu politikasının nedenlerini izah etmek zorunda kalmıştır. Rusya dan ek doğal gaz alma nedenini Azerbaycan ın 2016 yılı için Gürcistan ın doğal gaz ihtiyacını yeterli doğal gaz ile gideremeyeceğini ifade eden Kaladze ye Azeri yetkililer tepki göstermiştir. Farklı düzeylerde Azeri yetkililer tarafından yapılan açıklamalarda Azerbaycan ın Gürcistan
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 8 enerji pazarında Rusya ile rekabet yapılabilecek güçte olduğu beyan edilmektedir. Cumhurbaşkanı Aliyev, Azerbaycan ın komşularına 100 sene daha doğal gaz ihraç edecek güçte olduğunu ifade ederek Tiflis hükümetine mesaj vermiştir. Muhalefet, Rusya nın Gürcistan üzerindeki politik etkisini artıracağından da endişe etmektedir. Saakaşvili nin danışmanlarından olan Roman Gotsiridze, Gürcistan ın fazla doğal gaza ihtiyacı varsa Azerbaycan dan istemesi gerektiğini; Gazprom un Gürcistan enerji piyasasına girmesi ile Ermenistan da olduğu gibi ekonomik ve enerji bağımsızlığının tehlikeye gireceğini vurgulamaktadır. Tiflis yönetimine gelen eleştiriler üzerine Kaladze, ülkesinin Rusya dan doğal gaz almaması için TANAP projesinin bir an önce tamamlanması gerektiğini ifade etmiştir. Kaladze 2018 yılına kadar Gürcistan ın ilave doğal gaza ihtiyacı olacağı takdirde, Tiflis in Gazprom dan doğal gaz alacağını vurgulamaktadır. Sonuç Güney Kafkasya da yaşanan son politik-ekonomik gelişmeler ve Gürcistan ın Rusya ile ilişkilerini iyileştirme çabaları bölgedeki jeopolitik ve jeo-ekonomik dengelerin de değişmesine neden olmaktadır. Rusya nın Gürcistan enerji pazarına yeniden girebilme ihtimali ABD ve AB yi memnun etmemektedir. Gürcistan ın enerji pazarının Rusya nın kontrolüne geçme ihtimali bu ülkenin Avrupa teşkilatlarına entegrasyonunu negatif etkileyecektir. Bu nedenle ABD ve AB yetkilileri Tiflis yönetiminin bu kararını direk olarak eleştirmeseler de, uzun vadede sorunlar oluşturabileceğini ifade etmektedirler. oradan Avrupa ya ulaştıran boru hatlarının ve projelerin güvenliğini tehlikeye atacağı öngörülmektedir. Aralık 2015 te gerçekleşecek Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan savunma bakanlarının zirve toplantısında muhtemelen üç ülkeyi de kapsayan boru hatlarının güvenliği önemli konuları arasındadır. Rusya-Türkiye arasında yaşanan kriz ve Moskova nın Ankara ya çok yönlü tehditleri dikkate alınırsa, Hazar Denizi nden Türkiye ye uzanan boru hatlarının olası bir hedef olabileceği unutulmamalıdır. Son dönemlerde Rusya-Türkiye arasında yaşanan kriz ve Moskova nın Ankara ya çok yönlü tehditleri dikkate alınırsa, Hazar Denizi nden Türkiye ye uzanan boru hatlarının olası bir hedef olabileceği unutulmamalıdır. Moskova-Ankara arasındaki ilişkilerin bu şekilde gelişmesi, Rusya nın özellikle Gürcistan üzerinde askeri ve politik baskılarını artırmasına neden olacaktır. Gürcistan ın doğal gaz alımında Rusya ve İran la görüşmeler gerçekleştirmesi ile ilgili kararı Tiflis in kendi tercihidir ve kesinlikle üçüncü bir devlet tarafından eleştirilmesi doğru değildir. Fakat Gürcistan yönetimi Rusya ile enerji alanında 2003 deki Gül Devrimi sonrasında yaşadığı sorunları ve Kremlin in doğal gaz kartını diğer devletlere karşı baskı aracı olarak kullandığını unutmamak gerekir. Gürcistan ın Rusya ve İran dan doğal gaz tedarik etme planları Bakü-Tiflis arasındaki işbirliğini zayıflatacak bir gelişme olarak görülmektedir. Gazprom un yeniden Gürcistan enerji pazarına girmesi ile kısa vadede SOCAR ın çıkarlarının büyük oranda etkilenmeyeceği düşünülmektedir. Fakat uzun vadede Rusya nın bölgede etkisini artırması Hazar Denizi nden çıkan enerji kaynaklarını Gürcistan üzerinden Türkiye ye ve
Enerji Güvenliğinde Gürcistan ın Jeopolitik Önemi ve Rusya Sayfa 9 BİLGESAM Hakkında BİLGESAM, Türkiye nin önde gelen düşünce kuruluşlarından biri olarak 2008 yılında kurulmuştur. Kar amacı gütmeyen bağımsız bir sivil toplum kuruluşu olarak BİLGESAM; Türkiye deki saygın akademisyenler, emekli generaller ve diplomatların katkıları ile çalışmalarını yürütmektedir. Ulusal ve uluslararası gündemi yakından takip eden BİLGESAM, araştırmalarını Türkiye nin milli problemleri, dış politika ve güvenlik stratejileri, komşu ülkelerle ilişkiler ve gelişmeler üzerine yoğunlaştırmaktadır. BİLGESAM, Türkiye de kamuoyuna ve karar alıcılara yerel, bölgesel ve küresel düzeydeki gelişmelere ilişkin siyasal seçenek ve tavsiyeler sunmaktadır. Yazar Hakkında 2001 yılında Azerbaycan da Bakü Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler ve Uluslararası Hukuk bölümünde lisans eğitimini tamamladı. 2007-2009 yıllarında Otto von Guericke Üniversitesi nde (Magdeburg/Almanya) Savaş ve Barış Araştırmaları bölümünde yüksek lisans eğitimini almıştır. Doktorasını Post-Sovyet Güney Kafkasya ve Orta Asya da ABD ve Rusya nın çatışan Neo-Emperyalist Dış Politikaları konusu üzerine Westfalya Wilhelm Üniversitesi nde (Münster, Almanya) yapmıştır. Rusya ve ABD nin post-sovyet ülkelerine yönelik dış politikaları; Güney Kafkasya ve Orta Asya da etnik çatışmalar; emperyalizm ve neo-emperyalizm; etnik milliyetçilik teorileri; AB nin post-sovyet ülkelerinde insan hakları ve demokrasi politikası alanlarında uzmanlaşmıştır. İsmayılov, BİLGESAM da Rusya, Kafkasya ve Orta Asya uzmanı olarak çalışmalarına devam etmektedir.