TÜRKİYE NİN ENERJİ SATRANCI EKİM 2007

Transkript

1 EKONOMİ TÜRKİYE NİN ENERJİ SATRANCI EKİM 2007 SARIKONAKLAR İŞ MERKEZİ C. BLOK D.16 AKATLAR İSTANBUL-TÜRKİYE

2 TÜRKİYE NİN ENERJİ SATRANCI Yirmi birinci yüzyılda ekonomik ve siyasal güç dengelerinin belirlenmesinde enerji temel unsur haline gelmiştir. Yirminci yüzyılda temel kaygı enerji arz güvenliği üzerinde yaygınlaşırken, bugün enerji global alanda siyasi (güvenlik) ve ekonomik liderlik kaygılarını gidermenin temel unsuru haline gelmiştir. Global yeni dengelerin kurulmasında stratejik bir konuma gelen enerji konusunda Türkiye de stratejik bir konumda bulunmaktadır. Türkiye nin bu konumu Türkiye nin enerji konusunda üreteceği stratejileri ve uygulayacağı politikaları önemli kılmaktadır. Türkiye, enerji oyununda tek başına da değildir ve bu oyunda çok sayıda global ve bölgesel oyuncular; ülkeler ve şirketler bulunmaktadır. Türkiye yi yirmi birinci yüzyılda enerji alanında stratejik konuma getiren temel alanlar ve bu alanlarda yaşanan gelişmeleri satranç oyunun hamleleri eşliğinde değerlendirmek mümkündür. 1. Türkiye nin Jeopolitik Konumu ve Enerji Arz Güvenliğinde Rolü; Türkiye Satrancın Kilit Oyuncusu Kanıtlanmış dünya doğal gaz rezervinin ( trilyon m3) yüzde 71.8 i ile kanıtlanmış dünya petrol rezervinin (762.7 milyon varil) yüzde 72.7 si Türkiye nin çevresindeki geniş bir bölgede yer almaktadır. Doğalgaz ve petrol rezervlerine yakınlığı Türkiye nin jeopolitik önemini arttırmaktadır. Bu rezervlerin güvenli ve ekonomik şekilde uluslar arası pazarlara ulaştırılması konusunda Türkiye alternatifsiz bir konumdadır ve bu nedenle enerjide bir geçiş ülkesi haline gelmiştir. Türkiye bu rolünde enerji kaynağına sahip ülkelerin, enerjiye talep gösteren ülkelerin ve enerji hakimiyetini global-bölgesel liderlik için kullanmaya çalışan ABD ve Rusya nın isteklerini kendi çıkarları önceliğinde dengelemek ve yönetmek konumundadır. Enerji satrancını Türkiye ile birlikte çok oyunculu kılan büyük ölçüde Türkiye nin jeopolitik konumudur. 2. Enerji Kaynağına Sahip Ülkelerin Ekonomik Gelişimine Katkı; Satrancın Güçlenen Oyuncuları Türkiye enerji alanında petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip olan, ancak bunları ilk kez ve büyük ölçüde doğrudan uluslar arası pazarlara çıkartacak olan ülkelerin ekonomik gelişmelerine bu ülkeler ile ortak yürüttüğü enerji hatları projeleri ile önemli katkı sağlamaktadır. Azerbaycan, Türkmenistan, Kazakistan, Gürcistan (geçiş ülkesi olarak) gibi ülkeler petrol ve doğalgaz kaynaklarını Sovyetler Birliği döneminden kalan hatlar dışında uluslar arası batı pazarlarına (Asya Pasifik ülkelerine ayrıca diğer enerji hatları ile bağlanıyorlar) ilk kez Türkiye üzerinden yürütülen petrol ve doğalgaz boru hatları ile ulaştırmaktadır. Türkiye nin enerjideki geçiş rolü bu ülkelerin kaynaklarının batı pazarlarına ulaşması ve ekonomik gelişmeleri için büyük katkı sağlamaktadır. 2

3 3. Türkiye nin Kendi Enerji Arz Güvenliğini Sağlama İhtiyacı; Şahı Koruma ve Rahatsız Olan Vezirler Türkiye enerji satrancında çok sayıda oyuncunun çıkarları ve taleplerini dengelemeye çalışırken, kendi enerji arz güvenliğini de önde tutmaktadır. Türkiye enerji kaynakları itibari ile dışa bağımlı bir konumdadır ve önümüzdeki yirmi yıllık süreçte hedeflenen ekonomik büyümesi çerçevesinde enerjide dışa bağımlılığının artacağı öngörülmektedir. Türkiye bir yandan alternatif ve yenilebilir enerji kaynakları kullanmaya çalışırken diğer yandan dışa bağımlılık karşısında enerji temin ettiği ülke sayısını arttırmakta ve hem ekonomik hem de siyasi açıdan enerji güvenliğini sağlamayı hedeflemektedir. Petrol ve doğalgazda tedarikçi ülke sayısını arttırmaktadır. Türkiye nin enerji güvenliğini sağlamaya yönelik bu çeşitlendirme stratejisi satranç tahtasındaki diğer oyuncuları kimi zaman rahatsız etmektedir. 4. Türkiye nin Enerji Koridorları ve Enerji Projeleri; Satranç Tahtasında Hamleler Türkiye enerjide geçiş ülkesi konumunu oluşturduğu enerji koridorları ile hayata geçirmektedir. Türkiye iki önemli enerji koridoru oluşturmaktadır. Bunlar Doğu Batı enerji koridoru ile Kuzey Güney enerji koridorudur. a. Doğu Batı Enerji Koridoru Orta Asya, Hazar ve Kafkas petrol ve doğalgaz kaynaklarının uluslar arası piyasalara Türkiye üzerinden ulaştırılmasını hedefleyen ve gerçekleştiren enerji koridorudur. ABD ve AB nin de siyasi ve ekonomik olarak desteklediği koridor 1990 lı yılların ortasından itibaren planlanmaya başlamıştır. Doğu Batı enerji koridorunun iki ana projesi bulunmaktadır. Bunların ilki Bakü- Tiflis-Ceyhan petrol hattıdır. Yıllık 50 milyon ton kapasiteli hatta şu anda sadece Azerbaycan petrolü kullanılmaktadır ve tam kapasite ile çalıştığında günde 1.6 milyon varil çıkış yapılacaktır. Bu projeyi güçlendiren diğer önemli unsur 2015 yılında petrol üretimini yıllık 150 milyon tona çıkarmayı hedefleyen Kazakistan ın trans hazar projesi ile Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattına bağlanma isteğidir. Kazakistan ile Azerbaycan bu konuda 2007 yılı Ağustos ayında anlaşma imzalamışlardır. Böylece yıllarında Kazak petrolü de Ceyhan dan uluslar arası pazarlara açılacaktır. Doğu Batı enerji koridorunun ikinci önemli projesi Orta Asya Hazar doğalgazının Avrupa ya ulaştırılmasını sağlayacak olan projedir. Azerbaycan Şah deniz doğalgazı mevcut hatlar ile Türkiye ye gelmektedir. Projenin esas unsuru iki ayrı proje ile bu doğalgazın Avrupa ya ulaştırılmasıdır. Bunlardan ilki gerçekleşmekte olan Yunanistan-İtalya hattı, ikinci ve önemlisi ise Bulgaristan- Macaristan-Avusturya hattını oluşturan NABUCCO projesidir. Bu projeye Azerbaycan Şah deniz doğalgazı yanı sıra Türkmenistan doğalgazının da eklenmesi hedeflenmektedir. Ayrıca bu hatlara Mısır, Suriye, 3

4 Irak, Katar gibi ülkelerin doğalgazlarının da yeni boru hatları ile bağlanması hedeflenmektedir. Bu konuda Mısır ve Suriye ile anlaşmalar yapılmıştır. b. Kuzey- Güney Enerji Koridoru Kuzey Güney Enerji Koridoru Rusya ile Türkiye arasındaki mavi akım doğalgaz boru hattı projesi ile başlamıştır. Türkiye nin doğalgaz ihtiyacını karşılamaya yönelik bu proje daha sonra yeni boru hatları projeleri ile gelişmeye başlamıştır. Rusya Mavi akım hattı ile Türkiye nin AB ye gaz ulaştırmayı hedeflediği NABUCCO projesine bağlanmaya sıcak bakmaktadır. Ayrıca Rusya, Samsun-Ceyhan arasında yeni bir petrol boru hattı planlamaktadır. Bu projenin tamamlayıcısı ise petrol boru hattının İsrail e, Kızıldeniz e ulaştırılması ve Asya-Pasifik ülkelerine buradan petrol ihraç edilmesidir. 5. ABD ile Rusya Arasında Sıkışan Türkiye ; Veziri Kaybetmeyelim Türkiye nin bulunduğu coğrafyada enerji alanında iki önemli oyuncu ABD ve Rusya hakimiyet mücadelesi vermektedir. Enerji konusunda stratejik bir konumda olan Türkiye de bu hakimiyet mücadelesinden etkilenmektedir. ABD nin baştan beri temel yaklaşımı Orta Asya da hakimiyet kurabilmektedir. Bu nedenle Orta Asya Kafkas ve Hazar bölgesi enerji kaynaklarının doğu batı enerji koridoru ile ve Türkiye üzerinden uluslar arası piyasalara ulaştırılmasını amaçlamakta ve bunu sağlayacak doğu batı enerji koridorunu desteklemektedir. ABD,Türkiye nin Rusya ile enerji işbirliğine ve projelerine karşı durmaktadır. Rusya ise kendi yakın etki alanında bulunan Orta Asya, Kafkas, Hazar enerji kaynaklarının uluslar arası pazarlara ulaştırılmasında ABD nin varlığına ve projelerine karşı durmaktadır. ABD nin varlığı Rusya nın hayat alanındaki etkisini kaybetmesine yol açmaktadır. Bu nedenle Türkiye enerji hamlelerinde ABD ile Rusya arasında sıkışmaktadır. 6. Rusya ile Hem Rekabet Hem İşbirliği: Karşılıklı Roklar Türkiye ile Rusya enerji oyununda iki önemli rakip konumundadır. İki ülkenin temel rekabet alanı Orta Asya, Kafkas, Hazar petrol ve doğalgaz kaynaklarının uluslar arası piyasalara ve özellikle doğalgazın Avrupa Birliğine ulaştırılmasında yaşanmaktadır. Avrupa Birliği nin en önemli enerji ve doğalgaz tedarikçisi olan Rusya geçen Haziran ayında Türkiye nin konumunu zayıflatan iki önemli projeyi daha Avrupa ile imzalamıştır. Bunlar Kuzey Hattı Projesi : Rusya Baltık, Almanya hattı ile Güney hattı projesi; Rusya, Balkanlar, Orta, Güney Avrupa doğalgaz hattıdır. Rusya bir yandan Türkiye nin enerji alanındaki etkinliğini azaltmayı hedeflerken, diğer yandan da Türkiye ile artan oranda enerji işbirliği isteğini sürdürmektedir. Mavi akım doğalgaz boru hattı projesi sonrasında Rusya kendisine rakip olan NABUCCO doğalgaz hattı projesine de katılmak istemektedir. Ayrıca Rusya ile Samsun-Ceyhan petrol boru hattı projesi gündemdedir. Bu proje İsrail ve Kızıldeniz e uzanmayı da hedeflemektedir. Rusya petrol rafinerisi kurulması, 4

5 petro kimya yatırımları, doğalgaz dağıtımı ve doğalgaz depolama alanlarında da işbirliği (yatırım) amaçlamaktadır. Türkiye ile Rusya nın enerjide rekabeti ve işbirliği aynı anda sürmeye devam edecektir. 7. Avrupa Birliği nin Enerji Arz Güvenliği ve Türkiye nin Stratejik Önemi; Mağrur Vezir Karşısında Güçlü Kale Avrupa Birliği nin enerji ihtiyacı artarken enerjide dışa olan bağımlılığı da artmaktadır. AB 25 ülkelerinin enerjide dışa bağımlılığı 1998 yılında yüzde 49 olmuştur. Bu oranın 2010 yılında yüzde 54 e, 2020 yılında yüzde 62 ye, 2030 yılında ise yüzde 71 e çıkacağı öngörülmektedir. AB ciddi bir arz güvenliği sorunu ile karşı karşıyadır. Enerji kaynaklarının kullanımında giderek doğalgaza ağırlık veren AB doğalgaz kaynaklarını çeşitlendirmek zorundadır. Türkiye Avrupa nın enerji kaynaklarının çeşitlenmesi ve böylece enerji arz güvenliğinin sağlanması ihtiyacı karşısında orta uzun vadede tek alternatiftir. Türkiye Avrupa nın ihtiyacı olan alternatif doğalgaz kaynaklarını (Orta Asya, Hazar, İran, Orta Doğu, K. Afrika) taşıyabilecektir. Türkiye enerji satrancındaki bu konumuna AB ile olan uzun vadeli ilişkilerinde bir avantaj olarak kullanabilmelidir. 8. Türkiye ile İran Arasında Artan Enerji İşbirliği; Türkiye Kale nin Düşmesini İstemiyor mu Türkiye kendi arz güvenliğinin sağlanması açısından İran dan da doğalgaz temin etmektedir. Zaman zaman yaşanan sorunlara rağmen yıllık 10 milyar m3 kapasiteli İran-Türkiye doğalgaz hattı ile İran doğalgazı Erzurum a gelmektedir. İran şu aşamada nükleer teknoloji geliştirmesi ve Orta Doğu daki siyasi etkisi ve yine terör örgütlerine destek sağladığı iddiası nedeni ile uluslar arası alanda BM nezdinde yaptırımlar ile karşı karşıya iken, ABD nin de hedefi konumundadır. Tam bu aşamada Türkiye İran ile yeni bir doğalgaz ön mutabakat anlaşması imzalamıştır. Türkiye İran ın güney pers bölgesinde doğalgaz çıkartacak ve yıllık 30 milyar m3 doğalgazı Türkiye ye taşıyacaktır. Türkiye bu doğalgazı NABUCCO projesi ile Avrupa ya ulaştıracaktır. Böylece NABUCCO projesinin gerçekleşme olasılığı ve ekonomikliği artmaktadır. Ancak zamanlama olarak İran ile yakınlaşma ve yeni işbirliği Türkiye ile ABD arasında ilişkilerin kırılgan olduğu ve ABD ile İran arasında sıcak çatışma olasılığının yükselmekte olduğu bir döneme denk gelmiştir. Türkiye ile İran arasında sağlanmaya başlanan bu enerji yakınlaşmasının arkasında ABD karşısında özellikle Irak taki gelişmeler nedeni ile bir siyasi(ve askeri) işbirliği de gözetiliyorsa bu yakınlaşmanın Türkiye-ABD ilişkilerini daha sıkıntılı (açık karşıtlık) bir noktaya götüreceği açıktır. 5

6 9. ABD ile Irak Konusunda Büyük Pazarlık; Satranç Tahtası Devrilmesin ABD, Büyük Ortadoğu Projesi ve Irak ta rejimin değiştirilmesi çerçevesindeki hedeflerinin hiçbirine ulaşamamıştır Başkanlık seçimleri öncesinde ABD Irak tan çekilmeye ilişkin bir plan oluşturacak ve bunu uygulamaya koyacaktır. Çekilmenin içeriği ve takvimi henüz bilinmemekle birlikte, Irak ın geleceği de belirsizdir. Ancak ABD nin Irak ın geleceğinde Kuzey Irak taki Kürt devletine destek vereceği ve askeri olarak da burada yer alacağı öngörülmektedir. Bu çerçevede Kuzey Irak taki petrol ve doğalgazın uluslar arası pazarlara taşınması büyük önem taşıyacaktır ve bu konuda en önemli alternatif Türkiye olacaktır. Mevcut Kerkük- Ceyhan boru hattı tam kapasite ile çalıştığında 70 milyon ton/yıl petrol taşınmaktadır. Kuzey Irak doğalgazının Türkiye üzerinden AB ye taşınması da planlanmaktadır. Ancak Türkiye Irak ın bütünlüğünden yanadır ve Kuzey Irak ta bir Kürt Devleti oluşumuna karşıdır. Bu konuda ABD ile de sıkıntı ve karşıtlık yaşamaktadır. Ancak tüm bu konularda yakın dönemde ABD ile büyük bir pazarlık (ABD askerlerinin kuzeyden Türkiye üzerinden çekilmesi ve Türkiye de konuşlanması dahil) başlayacaktır. Bu pazarlıkta satranç tahtasının yıkılması olasılığı da bulunmaktadır. 10. Türkiye nin Enerji Projelerinde Yabancı Ortaklıklar Hakim: Yoksa Vezirimiz Yabancı mı Türkiye nin yürüttüğü enerji projelerinde oluşturulan ortaklıkların tamamında büyük yabancı enerji şirketleri ile enerji kaynağı ülkelerin yerel enerji şirketleri hakim konumda bulunmaktadır. Türkiye hayata geçirdiği bu proje ortaklıklarında kamu/özel mutlaka daha büyük oranlarda ortaklıklar sağlamayı hedeflemelidir. Aksi takdirde en kritik satranç hamlelerinde kendi çıkarları doğrultusunda karar verme ve oynama özgürlüğünü kaybedebilecektir. 11. Ve Sonuç; Türkiye nin Bölgesinde Enerji Satrancı Bitmez Türkiye çevresindeki fosil enerji kaynakları tükenene kadar enerji satrancı içinde kalmaya devam edecektir. Türkiye satranç oyununun gerektirdiği çok sayıda hamle sonrasını bile düşünebilme ve görebilme yeteneğine sahip olabilmelidir. Türkiye bu oyunda öncelikle kendi enerji arz güvenliğini garanti altına almalı ve bu amaçla enerji kaynaklarını bölge ülkeleri ile çeşitlendirmeli (İran doğalgazı dahil), ABD ile doğu-batı enerji koridorundaki işbirliğini sürdürmeli ve geliştirmeli, Rusya ile de kuzey güney enerji koridorunda doğal gaz hattına petrol hattını ilave etmeli, AB nin enerji arz güvenliğini sağlamadaki kilit rolünü AB ile tam üyelik sürecinin önemli bir aracı haline getirmeli, kuzey ırak petrol ve doğalgazının uluslar arası piyasalara açılmasındaki alternatifsizliğini de Irak ın ve kuzey Irak ın (Kürt devleti) geleceğinin şekillenmesinde önemli bir silah olarak kullanabilmelidir. 6