LOUIS GARDET (1904-1986): Fransa, Toulouse doğumlu Katolik bir rahip; tarihçi; Yeni Thomasçı bir kültür filozofu; Müslüman-Hıristiyan diyaloğunun öncülerinden olan Fransız oryantalisti. Louis Gardet, L. Massignon ekolünün parlak temsilcilerindendir. Başta kelâm, tasavvuf ve İslam felsefesi olmak üzere, İslam kültür ve medeniyeti hakkında karşılaştırmalı araştırmalar yapmış, yirmi bir kitap ve 100 den fazla makale yayımlamıştır. Bazı eserleri: Mystique musulmane: aspects et tendances: Expériences et techniques (Paris, Vrin, 1986, Georges Anawati ile birlikte) Introduction à la théologie musulmane, essai de théologie comparée (Paris, Vrin, 1946, Georges Anawati ile birlikte), La pensée religieuse d Avicenne (Paris, Vrin, 1951), Expériences mystiques en terres non chrétiennes (Paris, Alsatia, 1953), L Islam (Saint-Alban-Leysse, Collège théologique dominicain, 1956), Connaître l islam (Paris, Fayard, 1958), Mystique musulmane: Aspects et tendances, expériences et techniques (Paris, Vrin, 1961), L islam: Religion, et communauté (Paris, Desclée De Brouwer, 1967), Dieu et la destinée de l homme (Paris, J. Vrin, 1967), Les hommes de l islam, approche des mentalités (Paris, Hachette, 1977), L Islam: hier, demain (Paris, Buchet-Chastel, 1978), La Cite Musulmane: vie sociale et politique, (Paris, Vrin, 1954) [Müslüman Site: Toplumsal ve Siyasi Hayat, Çev. Ahmet Arslan, Ayrıntı Yayınları, 2014). GEORGES CHEHATA ANAWATI: (1905-1994): İskenderiye, Mısır doğumlu Dominiken rahip, tarihçi ve İslam bilgini. Ayrıca eczacılık eğitimi aldı. Dominicain d Etudes Orieantales du Caire (IDEO) Enstitüsü nün kurucusudur. Taha Hüseyin, Louis Gardet, Louis Massignon ve Gustav von Grunenbaum ile arkadaş olmuş ve onlar gibi dinlerarası ve kültürlerarası diyalog üzerine çalışmalar yapmıştır. İbni Sina nın Metafizik ini Fransızca ya çevirip yayımlamıştır (1978-1985). Arap tarihi, felsefesi ve bilimi üzerine 26 kitap (12 si başka yazarlarla ortak), 350 den fazla makale yayınladı. Bazı eserleri: Essai de Bibliographie avicennienne (Dar Al-Maaref, Kahire, 1950, 20 sayfası Arapça, 450 sayfası Fransızca), The History of Drugs and Medication (Arapça, 1959), Dieu et la destinée de l homme: Les grands problèmes de la théologie musulmane, (Louis Gardet ile birlikte, Vrin, 1967), Christianity and Arab Culture (Arapça, 1992), Études de philosophie musulmane (Vrin, Paris, 1974).
Ayrıntı: 904 İdeaAyrıntı Dizisi: 26 İslam Teolojisine Giriş Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi Louis Gardet & Georges Anawati Kitabın Orijinal Adı Introduction à la Théologie Musulmane Essai de Théologie Compareé Fransızca dan Çeviren Ahmet Arslan Yayıma Hazırlayan Onur Koçyiğit Son Okuma Derviş Aydın Akkoç Introduction à la théologie musulmane, Essai de théologe comparée Librairie Philosophique J. Vrin, Paris, 1981. http://www.vrin.fr Bu kitabın Türkçe yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğrafı DEA PICTURE LIBRARY / De Agostini Picture Library Getty Images Turkey Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Kayhan Matbaacılık San. ve Tic. Ltd. Şti Merkez Efendi Mah. Fazılpaşa Cad. No: 8/2 Topkapı/İst. Tel.: (0212) 612 31 85-576 00 66 Sertifika No.: 12156 Birinci Basım: İstanbul, Eylül 2015 Baskı Adedi: 1000 ISBN 978-605-314-012-2 Sertifika No.: 10704 AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No: 3 Cağaloğlu - İstanbul Tel.: (0212) 512 15 00 Fax: (0212) 512 15 11 www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrinti.yayinlari instagram.com/ayrintiyayinlari
İslam Teolojisine Giriş Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi Louis Gardet & Georges Anawati Louis Massignon un Önsözüyle
İDEAAYRINTI DİZİSİ KURTULUŞ TEOLOJİSİ Ed. Christopher Rowland KİRLİLİK KAVRAMI VE ALEVİLİĞİN ASİMİLASYONU Mevlüt Özben İSLAM IN GELECEĞİ Wilfred S. Blunt İSLAM IN İKİNCİ MESAJI Mahmut Muhammed Taha TANRISIZ AHLAK? Walter Sinnott-Armstrong DÜŞMANIN TARİHİ Gil Anidjar İSLAM DA 50 ÖNEMLİ İSİM Roy Jackson ESRÂRNÂME Ferîdüddîn Attâr İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 1. Cilt SÜRYANİLER Mutay Öztemiz KIZILBAŞLAR/ALEVİLER Krisztina Kehl-Bodrogi İBNİ HALDUN Tarih Biliminin Doğuşu Yves Lacoste İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 2. Cilt HIRİSTİYANLIKTAKİ ATEİZM Exodus un ve Krallığın Dini Ernst Bloch KOMÜNİSTLERDEN İSLAMCILARA Bir 20. Yüzyıl Tarihi: Endonezya Adrian Vickers İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 3. Cilt OXFORD İSLÂM SÖZLÜĞÜ Baş Editör: John L. Esposito İLÂHÎNÂME Ferîdüddîn Attâr MÜSLÜMAN SİTE Louis Gardet İHVÂN-I SAFÂ RİSÂLELERİ 4. Cilt ROMANTİK ORTADOĞU Metinlerarası Bir Deneme Hayri K. Yetik ÂDEM İLE HAVVA HER YERDE Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet te İlk İnsan Mineke Schipper İBNİ ARABÎ VE DERRİDA Tasavvuf ve Yapısöküm Ian Almond CENNETİN ELEŞTİRİSİ Roland Boer MÜSLÜMAN KÜLTÜRÜ V. V. Barthold
İçindekiler Önsöz...11 Çevirenin Önsözü...13. Giriş Notları...21 Bir Diyalogun Koşulları...21 Amacımız...21 1. İç Doğası Bakımından Kelam... 23 2. Kültürel ve Tarihsel Bağlamı İçinde Kelam... 25 3. Kelam ve Evrensel Kültür... 25 Karşılaştırmalı Teoloji...29 Semboller ve Kısaltmalar Listesi...33 A. Dergiler ve Sözlükler İçin Semboller...33 B. En Önemli Kitap ve Makalelerin Kısaltmaları...34 Transkripsiyon Sistemi...40 Birinci Kısım Pozisyon ve Yapı I. Bölüm Tarihsel Bağlamında İslam Teolojisi (Kelam) Genel Çerçeveler...43 I. Medine de Ön Teşekkül Dönemi...49 II. Mayalanma Dönemi (veya Hıristiyan Teolojisiyle Karşılaşma).57 A. Siyasi Çatışmalar... 57 B. Şam ın Başkent Olması... 61 III. Kahramanlık Dönemi: Mu tezile-gelenekçilik Çatışması (veya Yunan Felsefesiyle Karşılaşma)...67 A. Kültürel Ortam... 67 B. Mu tezile Kelamı... 76 IV. Eş ariliğin Zaferi...85 A. Eş ari... 85 B. Eş arilik ve Maturidilik... 95 5
C. Bâkıllânî, Atomculuk... 98 D. Cuveyni (İmam el-harameyn)... 101 V. Gazalici Telifçilik ve Yeniler in Yolu...104 A. Gazali... 104 B. Via Antiqua ve Via Moderna (Eskilerin Yolu ve Yenilerin Yolu)... 111 VI. Donmuş Tutuculuk...117 VII. Reformcu Dönem...120 A. Afgani... 120 B. Muhammed Abduh... 123 Sonuç...133 II. Bölüm Bilginin Düzenlenmesinde Müslüman Teolojisinin (Kelam) Yeri I. Antik Miras...140 A. Aristoteles in Eseri... 140 Aristoteles e Göre Bilimlerin Sınıflandırılması:...144 B. Antik Mirasın Nakli Liberal Sanatlar... 147 II. Kelam ve Müslüman Bilimler...148 A. Farabi nin Bilimlerin Sayımı nda Kelamın Yeri... 149 B. İhvân-ı Safâ nın Ansiklopedisine Göre Kelamın Yeri (Rasâ il İkhwân al-safâ)... 155 C. Hârizmi nin Mafâtih al- ulûm una Göre Kelamın Yeri... 158 D. İbn El-Nedim in Fihrist inde Kelamın Yeri... 161 E. Gazali de Kelamın Yeri... 162 F. İbni Haldun a Göre Kelamın Yeri... 172 III. Hıristiyanlık ta Teolojinin Durumu...176 Sonuç... 188 Ek: Büyük Camilerin Eğitim Kademeleri...190 III. Bölüm Eserlerin Yapısı I. İlk Amentüler...194 A. Al-Fıqh-al-Akbar... 196 B. Ebu Hanife nin Wasiyya si... 198 C. Al-Fıqh al-akbar II... 199 D. Eş ari nin Amentüsü... 202 II. Sapkın Mezhepler ve Polemiklerle ilgili Eserler...205 A. Eş ari nin İbâna sı... 205 B. Eş ari nin Maqâlât al-islâmiyyîn i... 207 C. Bağdâdî nin Farq bayn al-firaq ı... 208 D. İbni Hazm ın Fisâl i... 208 E. Şehristâni nin al-milal wa l-nihal i... 213 6
III. Mu tezile nin Problematiği...214 IV. Eskilerin Yolundan Yenilerin Yoluna...216 A. Bâkıllânî nin Tamhîd i... 217 B. Cuveyni nin İrşâd ı... 220 C. Gazali nin İktisâd ı... 221 V. Yenilerin Yolunun Gelişmesi...225 A. Şehristâni nin Nihâyat al-aqdâm ı... 225 B. Fahreddin Razi nin Muhassal ı... 227 C. Beydâvi nin Tawâli al-anwâr ı... 230 D. İ ci nin Mawâqıf ı (Mewâkıf) ve bunun Curcani Tarafından Yapılan Şerhi Taftazâni nin Maqâsıd i (Mekasid)... 232 VI. Donmuş Eş arilik: Umm al-barâhin (Senûsi),...237 Jawharat al-tawhîd (Lakâni, Bâcûrî)...237 VII. Çağdaş Eğilimler:Abduh un Risâlat al-tawhîd i...240 VII. Hıristiyanlık ta Teoloji Eserlerinin Düzenlenmesi...243 A. Şamlı Yuhanna nın Bilginin Kaynağı (adlı eseri)... 243 B. Pierre Lombard ın Sententia Kitabı... 244 C. Aquinolu Thomas ın Büyük Teolojik Özet i... 246 Sonuç...250 Ek 1. Cuveyni nin Şâmil i...252 2. Bayân an usûl al-îmân Üzerine Not... 257 3. Abdulkadir el-bağdâdî nin Usûl al-dîn inin Planı... 258 4. İbni Hazm ın Latâ if i... 259 İkinci Kısım İslam Düşüncesiyle Bağlantılarında Hıristiyan Teolojisinin Ortaya Çıkışı I. Bölüm Müslüman Kelamıyla Patristik Düşüncenin Karşılaşması I. Kelamın Teşekkülü Döneminde...267 A. Nesturi ve Yakubi Kiliseler... 268 B. Şamlı Yuhanna... 281 II. Bazı Ortak Problemler...293 A. Giriş Niteliğinde İki Mesele... 293 B. Kutsal Kitaba İlişkin Malzemenin Kullanılması... 297 C. Helenizmle Bütünleşme... 313 D. Felsefenin Rolü... 321 Sonuç...340 7
II. Bölüm Skolastik Çağda (Ortaçağ Düşüncesi, Felsefe ve Kelam) I. Giriş Niteliğinde Tarihsel Veriler...345 A. Kısa Paralellikler... 345 B. Arapça dan Yapılan Çeviriler ve Onların Kronolojisi... 352 II. Problemin Durumu...360 A. Genel Çizgi... 360 B. Üç Büyük Aşama... 365 III. Çözümün Maddi Unsurları...377 A. Türlerin Ayrımı ve Terminoloji... 377 B. Öğretim Sistemi ve Evrimi... 380 C. Arapların Gelişi ve Sonuçları... 386 IV. Formel İlkelerinde Çözüm...401 A. Bilimle Bilgeliğin Barışması... 401 B. Felsefi Avadanlık... 409 C. Aziz Thomas, Felsefe ve Kelam... 415 V. Aziz Thomas dan Sonra...430 A. Kısa Referanslar... 430 B. Sonuç...442 Üçüncü Kısım Doğa ve Yöntem I. Bölüm Müslüman ve Hıristiyan Teolojisinde İman ve Akıl I. Temel Kavramlar: Teoloji ve Kelam...450 A. Hıristiyanlık ta Teoloji Kavramı... 451 B. Kelamın Doğası ve Konusu... 457 C. Bir İtiraz... 466 II. İslam da Felsefe ve Teoloji İlişkisi...470 A. İslam Felsefesinin Problemi... 470 B. İslam Felsefesi... 472 C. Kelam Felsefesi... 480 III. İman...486 A. Hıristiyanlık ta... 486 B. İslam da İman Kavramı... 488 C. İman ve Kelam... 503 IV. Akıl...507 A. Hıristiyanlık ta... 507 B. İslam da... 510 C. Kelamda Akıl... 513 V. Kelamın Yöntemine İlişkin Birkaç Örnek...534 A. Eski Bir Kelamcı Örneği... 535 8
B. Eski Kelamcılar dan Yeni Kemalcılar a... 538 C. Yeni Kelam ın Bir Örneği... 541 Sonuç...545 II. Bölüm Bilginin Kaynakları ve Teolojik Çalışma 1. Teolojik Yerler in Varlığı...548 A. İslam da problem... 548 B. Hıristiyanlık ta... 562 II. Kelamın Kaynaklar ının ve Genel Menzilinin Analizi...568 A. Giriş Niteliğinde Düşünceler... 568 B. Kur an Metni... 570 C. Hadisler (Muhammed in sözleri)...581 D. İcma (görüş birliği)... 586 E. Otorite Argümanlarının Genel Menzili... 591 F. Akılsal ve Geleneksel (Nakli) Veriler ve Onların Menzilleri... 596 III. Teolojik Eser...604 A. Teolojik Tespit... 605 B. Hıristiyan Teolojisinde Açıklama ve Kelamın Kanıtlar ı... 608 C. Nitelendirme İşlevi... 617 Sonuç...639 Sonuç Gelecekle İlgili Perspektifler...645 Dizin I. Teknik Terimler ve Ele Alınan Meseleler II. Özel İsimler III. Zikredilen Eserler ve Makaleler Dizini I. Arapça Teknik Terimler ve Ele Alınan Belli Başlı Meseleler Dizini...683 II. Özel İsimler Dizini...703 III. Zikredilen Eserler ve Makalelerin Listesi...733 9
Önsöz Eş ari nin Maqâlât al-islâmiyyîn i veya Bâkıllânî nin Tamhîd i olsun, İslam teolojisinin temel metinlerinin yavaş yavaş yayınlanması, batılı Hıristiyanlar ile doğulu Müslümanlar arasında XIII. yüzyıldaki diyalogun yeniden ele alınması için bir vesile gibi görünmektedir. Bu, tartışmanın yerine geçen karşılaştırmanın, bundan dolayı, içinde Arap dilinin Latince den önce gelmiş olduğu bu skolastik teolojide Tanrı nın ana sırrının, Gayb ın eşiğinde akıllarımız için aydınlatıcı perspektiflere varma ümidinden bizi mahrum etmemektedir. Daha önce, Wensinck, Amsterdam Akademisi önünde, sınırlı bir alanda, nüfuz edici bir biçimde, İslam teolojisinde Tanrı nın varlığının kanıtları nı karşılaştırmalı bir incelemeye tabi tutmuştu. Gardet ve Anawati nin önümüzde bulunan İslam Teolojisine Giriş inde, teoloji probleminin bütünüyle ilgili olarak Batı Hıristiyanlarının çabaları karşısında, Müslüman bilginlerin çabalarının yöntemli bir değerlendirilmesi karşısında bulunmaktayız. Bu eserden ortaya çıkan ve Hıristiyan pozisyonların özetinin son derecede çekici bir biçimde ortaya konmuş olmasına rağmen bizim sadece İslam la ilgili kısmından söz edeceğimiz sonuç şudur: Eş ari teolojisi (özellikle Gazali ve Fahreddin Razi den önceki ilk dönem Eş ariliği) her şeyden önce apolojetik bir kavgadır; o, bu kavgada iki terimli diyalektik bir araç, Sami dillerinin en derin zevklerine uygun düşen ve ona vahyedilmiş hakikati savunma konusunda sadece filozoflar değil, onlardan önce İsmaililer tarafından da oldukça tehlikeli bir girişim olarak Yunanlılardan ödünç alınmış olan üç terimli kıyastan daha müsait gibi görünen bir araç kullanır. 11
İslam Teolojisine Giriş Eş arilerin savundukları Tanrı üzerine vahyedilmiş bu veri nedir? İsmaili-Dürzilerin Tanrısal Hiçlik leriyle Cahm ve Mu tezililerin sıfatsız Tanrıları arasında sadece bir derece farkı vardır ve Eş ari nin gerçek bir düzeltmeye rağmen sıfatların bu inkârının yolu (via negativa) içinde kaldığı görülmektedir. Fakat o, en azından Berbehari ye göre, Hanbelilerle birleşmek üzere, kendisini izleyenlerden daha çok bunun kusurunu hissetmiştir. Sünni İslam ın merkezinde bulunan Hanbeliler Gayb ın, yani gerçek tanrısal sırrın duygusunu muhafaza ederler. Onlar, hatta gerek E. T. Mekki den önce tecelli veya aydınlanma teolojisini yeniden ele alarak gerek daha sonra İbni Teymiyye ile Kerramiyye ve Ebu l Berekât ın bazı girişimlerini düzelterek, bu duyguyu doğru bir biçimde açıklığa kavuşturmaya teşebbüs etmişlerdir. Bu eserde en ilginç bir tarzda İslam da teolojinin geleceğinin Hanbelilik te olduğuna işaret edilmektedir. Yazarlarından birinin bizzat kendisinin uzun zamandan beri düzenli teolojik inceleme seanslarında Kahire de Ezher Üniversitesi nin hocalarıyla diyalog içinde bulunmasından dolayı Arapça ya çevrilmeye layık olan bu değerli el kitabının, tam olması için, yeni bir baskıda Nasreddin Tusi ve (İbni Teymiyye nin hasmı olan) Hilli den (İşrakiliğin izin taşıyan) Şirâzi ye kadar İmamcı teolojinin çabasıyla İbni Seb in gibi vahdet-i vücutcu Sûfi filozofların çabalarının da bir özetini vermesi gerekir. Bu şekliyle bu güzel kitap, epeyi yıllardan sonra bana vaktiyle yaptığım bir çalışmayı hatırlatmaktadır. Bu çalışmada bir mistiğe, Hallâc a karşı yürüttüğü davayı göz önüne alarak Mu tezili kelamını açıklamaya çalışmıştım. Bana göre son derecede hayati olan bu deneyin teopatik hakikiliğini kanıtlamak için onu aslında diyalektik keskinliği mükemmel olmamakla birlikte Mu tezili cerrah bıçağıyla analitik olarak parçalarına ayırmak gerektiğini düşünüyordum. Bu el kitabı bize geniş olarak şunu da göstermektedir ki, Eş arilik, Mu tezililer tarafından tesis edilmiş olan kelamda vahyedilmiş verinin vazgeçilmez asgari bir bölümünü yeniden ortaya koymuşsa da kendisini insanlara açan Tanrı nın sırrının -Kur an ın İbrahim ve Musa yla ilgili yoğun ve keskin göndermelerinde, İsa nın aramızda yaşadığı süre içinde gerçekleştirdiği hayat tarzında ortaya koyduğu sırrının- tasavvur edilmesi mümkün bütün perspektiflerini açıklığa kavuşturmamıştır. 12 Louis Massignon
Çevirenin Önsözü Bu kitabın iki yazarından biri olan Georges Chehata Anawati, 1904-1994 yılları arasında yaşamıştır. 1860 larda Suriye den Mısır a gelmiş bir Yunan Ortodoks ailenin çocuğu olarak İskenderiye de doğmuştur. 1920 yılında, yani 16 yaşındayken Yunan Ortodoks Kilisesi ni terk ederek Katolik Kilisesi ne geçmiştir. Babasının eczacılık eğitimi almasını arzu ettiği Anawati, J. Maritain gibi bir Yeni-Thomascı filozofun, İslam üzerine yaptığı çalışmalarıyla, özellikle de büyük İslam mutasavvıfı Mansûr (Hallâc) üzerine yazdığı anıtsal eseriyle tanınan L. Massignon gibi bir şarkiyatçının etkisiyle felsefeyle, daha özel olarak İslam incelemeleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Cezayir Üniversitesi Doğu Dilleri Enstitüsü nde üç yıl klasik Arapça eğitimi aldıktan sonra 1944 yılında Kahire ye dönmüştür. 1933 yılında, yani 29 yaşındayken Dominiken tarikatine girmiş olan Anawati bu tarikate mensup diğer arkadaşları ve meslektaşlarıyla birlikte 1953 yılında Doğu Dominiken İncelemeler Enstitüsü nü (Institute Dominicain d Études Oriéntales) kurmuştur. Ölümüne (1995) kadar Anawati çalışmalarını esas olarak iki alanda sürdürmüştür. I940 larda başladığı İslam, İslam düşüncesi, İslam felsefesi, kelamı, tasavvufu, Katolik düşüncesi, Hıristiyan teolojisi gibi ortaçağ İslam ve Hıristiyan düşüncesiyle ilgili çalışmalar alanıyla ve yine bu tarihten itibaren İslamiyet ve Hıristiyanlık arasında özellikle her iki dinin aydınları, akademisyenleri, düşünürleri aracılığıyla tesis etmeye çalıştığı dinlerarası diyalog etkinlikleri ve çalışmaları alanıyla. Bu ikinci alanla ilgili olarak Anawati, on iki yıl boyunca Katolik Kilisesi Papalık Kültür, Din ve Dinlerarası Diyalog kurulunda üye ve danışman olarak görev 13
İslam Teolojisine Giriş yapmış, bu çerçevede İkinci Vatikan Konsili tarafından açıklanan Katolik Kilisesi nin Hıristiyan olmayan diğer dinlere ve özel olarak İslamiyet e karşı tutumunu açıkladığı ünlü Nostra Aetete bildirisinin kaleme alınmasında önemli bir rol oynamıştır. İlk çalışma sahasıyla ilgili olarak ise Anawati nin içinde İslam doğa bilimleri ve felsefesine ait orijinal metin neşirlerinin, İslam filozof, düşünür ve yazarlarına ait bibliyografyaların ki bunlar arasında İbni Sina nın bininci doğum yılı dolayısıyla Bağdat ta düzenlenen Uluslararası Kongre ye sunduğu İbni Sina nın eserlerinin bibliyografyası özellikle önemlidir yine İslam felsefesi, kelamı ve tasavvufuyla ilgili çok sayıda monografinin yer aldığı yaklaşık 26 kitap ve 350 civarında makalesi bulunmaktadır. Eserin eşyazarı olan Louis Gardet ye gelince, onun hayat ve meslek hikayesi de Anawati ninkiyle büyük bir benzerlik göstermektedir. Gardet, Anawati yle aynı yıl doğmuş, onun gibi aynı çevrelerden, özellikle J. Maritain ve L. Massignon dan etkilenmiş, onun gibi hayatını Katolik papazı olarak sürdürmüş, yine Anawati gibi Hıristiyanlık-İslam diyalogu ve yakınlaşmasını bütün kalbiyle desteklemiş, Hıristiyanlığın diğer dinlerle ama özellikle İslam la verimli ve anlayışlı bir ilişki içine girmesini ve modernleşmenin getirdiği problemlere bu iki büyük dinin aralarında gerçekleştirecekleri canlı entelektüel-dinsel bir dayanışmayla birlikte çözüm getirmelerini hayatının temel amaçlarından biri kılmış, nihayet yine Anawati yle aynı yönde olmak üzere İslam kültür ve uygarlığı, İslam düşüncesi üzerine yirmiden fazla kitap, yüzden fazla makale kaleme alarak İslam üzerine araştırmalara önemli katkılarda bulunmuştur. Gardet nin bu çalışmalarından birini, 1956 yılında Bordeaux da düzenlenen uluslararası bir sempozyuma sunduğu İslam da dinsel düşüncesi nasıl kötürümleşti? başlıklı tebliğini bundan yaklaşık kırk yıl kadar önce dilimize çevirmiş ve Dil ve Tarih-Coğrafya Dergisi nin 1973 yılı sayısında yayınlamıştım. Onun bir başka önemli çalışmasını, ilk yayınlandığı 1954 yılından bu yana alanında bir başvuru eseri olarak kabul edilen, şimdiye kadar çok sayıda yeni baskısı yapılan ve Seyyid Hussein Nasr tarafından haklı olarak İslam toplumsal ve siyasal idealleri hakkında Avrupalılar tarafından yazılmış muhtemelen en iyi kitap olarak nitelenen La Cite Musulmane, vie sociale et politique [Müslüman Site Toplumsal ve Siyasi Hayat] adlı kitabını da geçen yıl (2014) Türkçe ye 14
15 Louis Gardet & Georges Anawati çevirmiştim. Bu çeviri de Ayrıntı Yayınları tarafından yayınlanmıştır (Ayrıca kitabın çevirisinin başında, Zerrin Kurtoğlu nun kitap ve genel olarak L. Gardet hakkında kaleme aldığı değerli bir inceleme-tanıtım yazısının bulunduğunu okuyucuya hatırlatmak isterim). Elinizde tuttuğunuz bu esere, Introduction â la théologie musulmane, Essai de théologie comparée [İslam Teolojisine Giriş, Karşılaştırmalı Teoloji Denemesi] başlığını taşıyan kitaba gelince; o, Anawati ve Gardet nin, yani bu iki Katolik ve yeni-thomascı akademisyen-teologun meslek hayatlarının göreli olarak başlarında, 1948 yılında yayınlamış oldukları (Paris, J. Vrin ) ortak bir çalışmalarıdır. Konusu, adından da anlaşıldığı gibi esas olarak İslam dünyasında ortaya çıkmış ve geliştirilmiş olduğu şekliyle kelam, kelam felsefesi veya yüksek İslam dini düşüncesiyle Hıristiyan dünyasında ortaya çıkmış ve işlenmiş ve geliştirilmiş olduğu şekliyle Hıristiyan teolojisi, Hıristiyan yüksek dini ve felsefi düşüncesi arasında yapılmaya girişilmiş olan bir karşılaştırmadır. Ancak hemen bu noktada bir hususu açıklığa kavuşturmak gerekmektedir: Yazarların İslam kelamı olarak ele aldıkları şey, sadece Sünni kelamıdır; Hıristiyan teolojik düşüncesi olarak göz önünde tuttukları şey ise özel olarak Aziz Thomas ın büyük sentezinde kristalize olan şekliyle sadece Katolik teolojik düşüncesidir. Yazarlar eserin başında, İslam da Şii kelamına hemen hemen hiç temas etmeyeceklerini, eserde adlarını ve görüşlerini zikrettikleri Protestan teolojisinin bazı temsilcilerine ise sadece tamamlayıcı mahiyette bazı bilgiler vermek üzere nadiren temas edeceklerini belirterek, eserin bu özelliğine veya eksikliğine, bizzat kendileri dikkat çekerler. Anawati-Gardet, İslam kelamı ile Hıristiyan teolojisi arasında gerek tarihsel olarak gerek öğretisel bakımdan sıkı ilişkiler kurmanın, gereğinden fazla veya temeli olmayan yakınlıklar veya eş değerlikler tesis etmenin doğru olmadığını düşünmekte ve bunu açıkça ifade etmektedir. Onlara göre bunun nedeni, hem bu iki dinin malzemeleri, hareket noktaları ve amaçları bakımından birbirinden çok farklı özellikler taşımalarıdır hem de onları konu alan kelam ve Hıristiyan teolojisinin de gerek tarihsel gelişmeleri gerek kurumsal yapıları bakımından kendilerini birbirinden çok farklı biçimde ortaya koymuş olmalarıdır. Bu cümleden olmak üzere Anawati-Gardet ye göre örneğin, Hıristiyanlık ta doğ-
İslam Teolojisine Giriş ru dinsel görüşün hangisi olduğunu belirleme yetkisine sahip en yüksek bir öğretisel otoritenin, yani Kilise ve Papalığın mevcut olmasına karşılık İslam dininde böylesi bir meşru öğretisel otorite mevcut değildir. Örneğin, Hıristiyanların Hıristiyan teolojisinin temel malzemesi veya kaynakları olan resmi Kutsal Metinlerin, yani Eski ve Yeni Ahit in, İnciller in, Aziz Paul un mektuplarının vb Tanrı tarafından esinlendirilmiş olmakla birlikte son tahlilde insanların elinden çıkma metinleri olduğunu kabul etmelerine karşılık Müslümanlar, Kur an ın Cebrail aracılığıyla Muhammed e gökten indirilmiş doğrudan Tanrı nın kelamı olduğunu kabul etmektedirler. Örneğin, Hıristiyanlık ta Tanrı nın insanlara, onlar aracılığıyla kendisini açtığı, ifşa ettiği açık olarak vahyedilmiş içkin bazı sırlar (mystere), akıl-üstü bazı hakikatler olmasına karşılık İslam da müminin, ancak kendisini olduğu gibi kabul etmek zorunda olduğu, hiçbir zaman bilemeyeceği ve anlayamayacağı tanrısal bir gayb ın varlığından söz edilebilir. Bunun sonucu olarak, yine yazarlarımıza göre Hıristiyanlık ta teoloğun, tanımı gereği mümin olmak zorunda olmasına ve iman hakikatlerini entelektüel çalışmasının ilkeleri olarak almasının zorunlu olmasına karşılık İslam kelamında teolog, yani kelamcı için iman hakikatleri kanıtlanması gereken hakikatlerden başka bir şey değildirler. Buna bağlı olarak Hıristiyan teologunun ta baştan itibaren görevinin imanın sırları alanına ait olan inanç unsurlarını akılsal olarak anlamak, açıklamak, aydınlatmak ve savunmak olmasına karşılık İslam da kelamcının görevi, sözü edilen dogmaları anlamak, akılsal olarak açıklamak, aydınlatmak değil, sadece kanıtlamak ve onlara karşı çıkan inançsızları reddetmek, çürütmek, yani kısaca apoloji yapmaktır. Nihayet Hıristiyanlık ta, Hıristiyan düşünürlerin teoloji ile felsefe arasında bir ayrım yapmamalarına, felsefeyi teolojinin hizmetinde bir etkinlik olarak görüp onu teolojinin bünyesi içine katmak istemelerine karşılık İslam dünyasında Yunan tarzı felsefe yapan filozofların kelamı değerli bir etkinlik olarak görmemelerine paralel olarak, bu felsefenin tezlerine en yakın duran kelamcılar, sonraki dönem (müteahhirin) kelamcıları bile, felsefeyi kelamın içinde ama kelamdan ayrı bir etkinlik olarak görmeye devam etmişlerdir. Ancak bütün bunlar ve daha başka birçok farklılığın varlığı, Anawati-Gardet ye göre İslam kelamı ile Hıristiyan Katolik teolojisi arasında, tarihsel bazı ilişkilerin, doğaları ve yapıları ba- 16