Yrd. Doç. Dr. Mustafa Göksu Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi goksu@gazi.edu.tr YARGI ÖRGÜTÜ (İKİNCİ KISIM) Bu sunum dosyası Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi nde okutulan Yargı Örgütü dersi için hazırlanmıştır. İzinsiz kullanılamaz. 2012-20162016 1 Kaynaklar Ramazan Arslan / Süha Tanrıver, Yargı Örgütü Hukuku Ders Kitabı, 2. Baskı, Ankara 2001. Emel Hanağası / Muhammet Özekes, Yargı Örgütü ve Tebligat Hukuku, Eskişehir (Açık Öğretim F.) İsmail Aksel, Türk Yargı Teşkilatı, Ankara 2010. Ali Altıntaş, Adliye Yönetimi, Ankara 2013. 2 1
ADLÎ YARGI Adlî yargı, idari yargının görev alanı dışında kalan ve genel olarak hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanındaki yargısal faaliyetleri ile ceza kanunlarına göre suç sayılan fiiller hakkında devletin cezalandırma yetkisini kullanması ile ilgili faaliyetlerdir. MEDENİ YARGI Medeni yargının (hukuk yargısının) konusu, genel olarak, hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. CEZA YARGISI Ceza yargısı, ceza mahkemelerinin ceza hukuku alanındaki yargısal faaliyetidir. Başka bir anlatımla, ceza yargısı, ceza mahkemelerince, Türk Ceza Kanunu hükümlerinin ve diğer kanunlarda yer alan ceza hükümlerinin, Ceza Muhakemesi Kanunu nda veya usule ilişkin özel düzenlemeler öngören diğer kanunlarda yer alan esaslara göre, genel olarak suç teşkil eden fiillere uygulanması faaliyetidir. 3 ADLÎ YARGI YARGITAY BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİ HUKUK MAHKEMELERİ CEZA MAHKEMELERİ GENEL MAHKEMELER GENEL MAHKEMELER İHTİSAS MAHKEMELERİ İHTİSAS MAHKEMELERİ 4 2
YARGITAY Yargıtay, adlîye mahkemelerince ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin son inceleme mercii olup, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ile bu Kanun ve diğer kanunların hükümlerine göre görev yapan bağımsız bir yüksek mahkemedir (Anayasa m. 154, II; 2797 sayılı Yargıtay K. m. 1). Yargıtay ın kuruluş ve işleyişi, Anayasa nın 154. ve 2797 sayılı Yargıtay Kanunu ile düzenlenmiştir. Bundan başka, Yargıtay daki kurulların, başkan ve üyelerin, tetkik hâkimleri ile diğer personelin Yargıtay Kanunu nda gösterilmeyen ve Yargıtay Kanunu na aykırı düşmeyen ödev ve yetkilerini, çalışma usullerini, seçimlerin yönetimini, tutulacak defterleri ve basılı kâğıtların kullanılış şeklini düzenlemek ve Yargıtay ın iç düzenini ve Yargıtay Kanunu nun uygulanmasını sağlamak amacıyla Yargıtay İç Yönetmeliği hazırlanmış ve yayımlanmıştır. 5 YARGITAY IN GÖREV VE YETKİLERİ Yargıtay, temyiz kanun yolunu gerçekleştiren bir kontrol merciidir. Bu çerçevede, adlî yargı ilk derece mahkemelerince (bölge adliye mahkemeleri çalışmaya başladıktan sonra, bölge adliye mahkemelerince) verilen ve kanunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı temyizi mümkün nihai kararları, temyiz talebi üzerine son merci olarak inceleyip karara bağlar. Yargıtay ın görevlerinden bir diğeri de, ülkede adlî yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir. 6 3
YARGITAY IN GÖREV VE YETKİLERİ Yargıtay, kanunlarla gösterilen belli davalara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar: Yargıtay Başkan ve üyeleri ile Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcıvekili ve Özel kanunlarında belirtilen kimseler aleyhindeki görevden doğan tazminat davalarına ve bunların kişisel suçlarına ait ceza davalarına ve kanunlarda gösterilen diğer davalara ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar (Yargıtay K. m. 13/2). Bunlar dışında, Yargıtay, kanunlarla verilen diğer işleri görür. 7 YARGITAY IN YAPISI Yargıtay; Birinci Başkanlık, Daireler: 20 Hukuk ve 21 Ceza Dairesi, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı, Bürolar İdari birimlerden oluşur. Yargıtay ın karar organları: Daireler, Hukuk Genel Kurulu Ceza Genel Kurulu, Büyük Genel Kurul, Başkanlar Kurulları, Birinci Başkanlık Kurulu, Yüksek Disiplin Kurulu, Yönetim Kurulu dur. 8 4
DAİRELER Yargıtay da yirmi hukuk ve yirmi bir ceza dairesi bulunur. Her dairede, bir daire başkanı ile yeteri kadar üye vardır. Daireler, bir başkan ve dört üyenin katılmasıyla toplanıp işi görüşür ve çoğunluk ile karar verirler. Görüşmeler, gizli cereyan eder. Her dairede, yeteri kadar tetkik hâkimi bulunur. Tetkik hâkimleri, daire başkanlarının kendilerine verecekleri dosyaları süresinde incelerler. İncelemeleri sonucunu düşünceleriyle birlikte bütün delilleri kapsayacak ve anlaşılacak biçimde düzenleyecekleri raporlarını Kurul da okurlar, gerekli açıklamayı yaparlar. 9 DAİRELER Yargıtay daireleri arasında bir işbölümü ilişkisi bulunur: Hukuk daireleri ile ceza daireleri kendi aralarında işbölümü esasına göre çalışır. Özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, dairelerin aralarındaki işbölümü karar tasarısı aşağıdaki esaslar uyarınca, Başkanlar Kurulu tarafından hazırlanır: Hazırlanan karar tasarısı, toplantı tarihinden yedi gün önce ilân edilmek kaydıyla Büyük Genel Kurulun onayına sunulur. Büyük Genel Kurul, karar tasarısını aynen onaylayabileceği gibi üye tam sayısının en az onda birinin teklifi üzerine değiştirerek de onaylayabilir. Bu iş için toplanan Yargıtay Büyük Genel Kuruluna Birinci Başkan, birinci başkanvekilleri, daire başkanları, üyeler ile Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcıvekili katılabilir. Toplantı yeter sayısı üye tam sayısının salt çoğunluğu, karar yeter sayısı ise katılanların salt çoğunluğudur. Oylarda eşitlik hâlinde Başkanın bulunduğu taraf çoğunluğu sağlamış sayılır. 10 5
HUKUK VE CEZA DAİRELERİNİN GÖREVLERİ Yargıtay hukuk ve ceza dairelerinin görevleri, Yargıtay Kanunu nun 14. maddesindeki usul çerçevesinde belirlenir. Bundan başka, bazı özel kanunlarda da hukuk ve ceza dairelerinin görevlerine ilişkin hükümler vardır. Bir mahkeme kararı temyiz edilince, kararı vermiş olan mahkeme, dava dosyasını görevli Yargıtay dairesine gönderir. Daireye gelen dosyalar öncelikle, görev, iş bölümü, kararın temyiz kabiliyetinin bulunup bulunmadığı, temyiz isteminin süresi içinde yapılıp yapılmadığı, usul eksikliği olup olmadığı açısından ön incelemeye tâbi tutulur. Yargıtay dairesinde incelenecek bir dosya yanlış bir daireye gönderilirse, daire dosyayı yerel mahkemeye değil, işbölümü bakımından uygun olan daireye gönderir. Diğer daire de bu dosyanın kendi işbölümüne germediğine karar verirse, bir olumsuz iş bölümü uyuşmazlığı çıkmış olur. Hukuk daireleri arasında olumsuz bir işbölümü uyuşmazlığı çıkarsa, bu uyuşmazlık, Hukuk Daireleri Başkanlar Kurulu tarafından; ceza daireleri arasında ortaya çıkarsa, Ceza Daireleri Başkanlar Kurulu tarafından karara bağlanır. 11 TEMYİZ İNCELEMESİ o Temyiz talebinde bulunan tarafın temyiz talebi öncelikle Yargıtay ın ilgili hukuk veya ceza dairesinde karara bağlanır. o Yargıtay hukuk veya ceza dairesinin vermiş olduğu bu karara, ilk derece hukuk veya ceza mahkemesi ya da bölge adliye mahkemesi dairesi uyma veya direnme kararı verebilir: o Alt derece mahkemesi, Yargıtay kararına uyarsa, Yargıtay kararı doğrultusunda karar vererek yargılamayı gerçekleştirir. o Alt derece mahkemesi, Yargıtay dairesinin vermiş olduğu kararın hukuka uygun olmadığını düşünüyorsa, bu durumda direnme kararı verir. o Bu kararın temyiz edilmesi durumunda inceleme, kararına direnilen dairece yapılır. Direnme kararı öncelikle incelenir. Daire, direnme kararını yerinde görürse kararını düzeltir; görmezse dosyayı Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kuruluna gönderir. o Bu durumda, Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulu nun vereceği karara alt derece mahkemesi uymak zorundadır; yani, ilk derece mahkemesi artık bu kararın aksine karar veremez. 12 6
Yargıtay ın görevlerinden biri de ülkede adlî yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir: Yargıtay Hukuk veya Ceza Genel Kurulları, 1. Aynı veya farklı yer bölge adliye mahkemelerinin kesin olarak verdikleri kararlar bakımından hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında uyuşmazlık bulunursa, 2. Yargıtay hukuk daireleri arasında veya ceza daireleri arasında içtihat uyuşmazlıkları bulunursa, 3. Yargıtay dairelerinden biri; yerleşmiş içtihadından dönmek isterse, benzer olaylarda birbirine uymayan kararlar vermiş bulunursa, bunları içtihatların birleştirilmesi yoluyla kesin olarak karara bağlar. 13 Yargıtay ın görevlerinden biri de ülkede adlî yargı alanında içtihat birliğini gerçekleştirmektir: Yargıtay Büyük Genel Kurulu ise, Hukuk Genel Kurulu nun benzer olaylarda birbirine aykırı biçimde verdiği kararları ile Ceza Genel Kurulu nun yine benzer olaylarda birbirine aykırı olarak verdiği kararları veya Hukuk Genel Kurulu ile Ceza Genel Kurulu; Hukuk Genel Kurulu ile bir hukuk dairesi; Hukuk Genel Kurulu ile bir ceza dairesi veya Ceza Genel Kurulu ile bir ceza dairesi; Ceza Genel Kurulu ile bir hukuk dairesi veya bir hukuk dairesi ile bir dairesi ceza arasındaki içtihat uyuşmazlıklarını giderir ve içtihatları birleştirir. İçtihadı birleştirme kararları Resmi Gazete de yayınlanır ve herkesi bağlar. 14 7
BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMELERİ Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri, Yargıtay ın içtihat mahkemesi olma niteliğinin korunması, yargılamanın güvenli ve hızla sonuçlandırılması bakımından istinaf kanun yolu incelemesini yapmak üzere kurulmuşlardır. Adalet Bakanlığı tarafından, Türkiye de 15 yerde bölge adlîye mahkemelerinin kurulacağı ve bu bölge adliye mahkemelerinin yargı çevresi ile daire sayıları belirlenmiştir. Buna göre: Adana Ankara Antalya Bursa Diyarbakır Erzurum Gaziantep İstanbul İzmir Kayseri Konya Sakarya Samsun Trabzon Van şehirlerinde bölge adliye mahkemeleri kurulmuş ve bunlardan altı çizili olanlar 20.07.2016 tarihinde faaliyete başlamıştır. 15 Bölge Adliye Mahkemeleri Yetki Bölgeleri 16 8
BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ NİN GÖREV VE YETKİLERİ İstinaf kanun yolunda, temyizden farklı olarak, ilk derece mahkemesinin kararının yanlış bulunması halinde, sadece kararın bozulması ile yetinilmeyip, duruma göre yeniden yargılama da yapılmaktadır. Bunun sonucu olarak temyizde,, kural olarak sadece hukukî denetim yapılırken, istinafta hem maddî vakıa hem de hukukî denetim yapılmaktadır. Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri; Adlî yargı ilk derece mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan nihaî kararlara karşı yapılacak istinaf başvurularını incelemek ve karara bağlamakla görevlidirler. Adlî yargı ilk derece mahkemelerinin ara kararlarına karşı (ceza yargısındaki itiraz kurumu hariç) ancak hükümle birlikte istinaf yoluna başvurulabilir. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapar. 17 KURULUŞU Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen yerlerde, Hâkimler ve Savcılar Kurulu nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığı tarafından kurulur. Yargı çevrelerinin belirlenmesine, değiştirilmesine veya mahkemelerin kaldırılmasına ise Adalet Bakanlığı nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir ve bu konulara ilişkin alınacak kararlar Resmî Gazete de yayınlanır. Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri; Başkanlık, Başkanlar Kurulu, Daireler, Bölge Adliye Mahkemesi Cumhuriyet Başsavcılığı, Bölge Adliye Mahkemesi Adalet Komisyonu ve Müdürlüklerden den oluşur. 18 9
BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİNİN YAPISI Her Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesinde bir başkan bulunur ve başkanlık, başkan ile yazı işleri müdürlüğünden oluşur. Mahkemeyi temsil etmek yetkisi, Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi başkanına aittir. Bölge adliye mahkemesi başkanı ve daire başkanları birinci sınıf olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş; daire üyeleri ise en az birinci sınıfa ayrılmış olup, birinci sınıfa ayrılmayı gerektiren nitelikleri yitirmemiş adli yargı hâkim ve savcıları arasından Hâkimler ve Savcılar Kurulunca atanır. 19 BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ BAŞKANLAR KURULU Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi Başkanlar Kurulu, Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi başkanı ile daire başkanlarından oluşur. Kurula başkanlık etme görevi, Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi başkanına aittir. Başkanın bulunmadığı durumlarda ise kurulun başkanlığını daire başkanlarından kıdemli olanı yerine getirir. Kurul görevlerini yerine getirirken eksiksiz toplanır ve çoğunlukla karar verir. GÖREVLERİ Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi hukuk ve ceza dairelerinin numaralarını ve aralarındaki işbölümünü belirlemek; Daireler arasında çıkan iş bölümü uyuşmazlıklarını karara bağlamak; Hukukî veya fiilî nedenlerle bir dairenin kendi üyeleri ile toplanamadığı durumlarda ilgisine göre diğer dairelerden kıdem ve sıraya göre üye görevlendirmek; Kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirmektir. 20 10
BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ DAİRELERİ Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemeleri, hukuk ve ceza dairelerinden oluşur. Her Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesinde en az üç hukuk ve en az iki ceza dairesinin bulunması öngörülmüştür. Gerekli durumlarda dairelerin sayısı, Adalet Bakanlığı nın önerisi üzerine Hâkim ve Savcılar Kurulu tarafından arttırılıp azaltılabilir. (Örneğin Ankara da 17 ceza, 27 hukuk; İstanbul da 23 ceza, 37 hukuk dairesi görev yapmaktadır) Dairelerde bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Her daire, bir başkan ve iki üyenin katılmasıyla toplanır; görüşmelerini gizli yapar ve kararlarını çoğunlukla verir. Bir dairenin hukukî veya fiilî nedenlerle toplanamaması durumunda, Başkanlar Kurulu nun kararıyla diğer dairelerden, bu da mümkün olmazsa, Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından diğer bölge adlîye mahkemelerinden yetkili olarak görevlendirilen üyelerle eksiklik tamamlanır. Daire başkanının hukukî veya fiilî nedenlerle bulunamaması halinde dairenin en kıdemli üyesi daireye başkanlık eder. 21 BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ HUKUK DAİRELERİNİN GÖREVLERİ 1. Adlî yargı ilk derece hukuk mahkemelerinden verilen ve kesin olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlarlar. 2. Yargı çevresi içerisinde bulunan adlî yargı ilk derece hukuk mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözmekle görevlidirler. 3. Yargı çevresindeki yetkili bir adlî yargı ilk derece hukuk mahkemesinin bir davaya bakmasına fiilî veya hukukî bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı sınırları kapsamının belirlenmesinde tereddüt edildiği takdirde, o davanın Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi yargı çevresi içerisindeki başka bir hukuk mahkemesine nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar verirler. 4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yerine getirirler. 22 11
BÖLGE ADLİYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ CEZA DAİRELERİNİN GÖREVLERİ 1. Adlî yargı ilk derece ceza mahkemelerinden verilen ve kesin nitelikte olmayan hüküm ve kararlara karşı yapılacak başvuruları inceleyip karara bağlarlar. 2. Mercii tayini görevini yerine getirirler. Yargı çevresi içerisinde bulunan adlî yargı ilk derece ceza mahkemeleri arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını çözerler. 3. Yargı çevresindeki adlî yargı ilk derece ceza mahkemeleri hâkimlerinin davayı görmeye hukukî veya fiilî engellerinin çıkması durumunda, o davanın Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi yargı çevresi içerisindeki başka bir adlî yargı ilk derece ceza mahkemesine nakline karar verirler. 4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmakla yükümlüdürler. 23 BÖLGE ADLÎYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ ADALET KOMİSYONU Her Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesinde bir Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi Adalet Komisyonu kurulur. Komisyon, Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi başkanının başkanlığında, Hâkimler ve Savcılar Kurulunca daire başkanları arasından belirlenen bir asıl üye ile Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi Cumhuriyet Başsavcısından oluşur. Hâkimler ve Savcılar Kurulu, ayrıca daire başkan veya üyeleri arasından bir yedek üye belirler. Başkanın yokluğunda en kıdemli daire başkanı, Cumhuriyet başsavcısının yokluğunda Cumhuriyet Başsavcıvekili ve asıl üyenin yokluğunda yedek üye komisyona katılır. 24 12
BÖLGE ADLÎYE (İSTİNAF) MAHKEMESİ ADALET KOMİSYONU Komisyon eksiksiz toplanır ve çoğunlukla karar verir. GÖREVLERİ 1. Bölge adliye mahkemeleri hâkim ve savcıları dışında kalan personeli hakkında kanunlarla (2802 sayılı Hâkimler ve Savcılar Kanunu nun 114. maddesiyle) adlî yargı ilk derece mahkemesi adalet komisyonuna verilen tüm görevleri yerine getirir. 2. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmaktır. 25 MÜDÜRLÜKLER Bölge Adliye (İstinaf) Mahkemesi Başkanlığı nda, Daireleri nde, Cumhuriyet Başsavcılığı nda ve Adalet Komisyonu nda birer yazı işleri müdürlüğü; Cumhuriyet Başsavcılığında ayrıca bir idarî işler müdürlüğü ile ihtiyaç duyulan diğer müdürlükler kurulur. Her müdürlükte, bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur. Müdürlüklerde çalışanların atama, disiplin ve diğer özlük işlerinde adlî yargı ilk derece mahkemelerinde görevli personelin tâbi oldukları hükümler uygulanır. 26 13
HUKUK YARGISI Hukuk yargısının (medeni yargının) konusu, genel olarak, hukuk mahkemelerinin özel hukuk alanında göstermiş oldukları yargısal faaliyetlerdir. Hukuk Yargısı Çekişmeli Yargı ve Çekişmesiz Yargı olmak üzere ikiye ayrılır: Çekişmesiz yargı, ortada herhangi bir uyuşmazlığın ve hasmın bulunmadığı yargı türü olarak tanımlanabilir. Bu yargı türünde, ortada herhangi bir uyuşmazlık ve dolayısıyla da bir dava, hasım gösterilecek olan bir karşı taraf yoktur. Mahkeme, yargılama sırasında sadece talep üzerine değil, kendiliğinden de harekete geçerek birçok işlemleri yapabilir. 27 HUKUK YARGISI Çekişmeli yargı, iki taraf arasındaki bir uyuşmazlığın taraflardan birinin talebi üzerine, bağımsız hâkim, tarafından yargısal usule uyulmak ve iki tarafa iddia ve savunma hakkı tanınmak suretiyle objektif hukuka göre çözüme kavuşturulmasıdır. Çekişmeli yargıda, ortada bir uyuşmazlık ve bu uyuşmazlığın süjeleri konumunda bulunan en az iki kişi mevcuttur. Böyle bir uyuşmazlık, mahkeme önünde dava edildiğinde zaman uyuşmazlığın süjeleri, davanın tarafları yani davacı ve davalı olarak adlandırılırlar. Çekişmeli yargıda, davanın taraflarca açılması ve yine taraflarca takip edilmesi kuralı geçerlidir. 28 14
YARGITAY BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİ İLK DERECE HUKUK MAHKEMELERİ GENEL GÖREVLİ MAHKEMELER Asliye Sulh Hukuk Hukuk Mahkemesi Mahkemesi ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELER İş Mahkemesi Kadastro Mahkemesi Tüketici Mahkemesi Aile Mahkemesi Fikrî ve Sınaî Haklar Hukuk Mahkemesi İcra Mahkemesi Asliye Ticaret Mahkemesi 29 Bir Davaya Hangi Mahkemenin Bakacağının Belirlenmesi 1. Aşama > Yargı Yolu (örn: İdari Yargı Adli Yargı) 2. Aşama > Görev (örn: Sulh Hukuk M. Asliye Hukuk M.) 3. Aşama > Yetki (örn: Ankara İstanbul) 30 15
Görev Kuralları Görev Kurallarının Niteliği: Kamu düzenindendir ve Dava Şartıdır. Sadece Kanunla belirlenebilir. Görev konusunda bir sözleşme yapılamaz. Mahkeme resen araştırır. Taraflar davanın her aşamasında öne sürebilirler İlk derece mahkemesi incelememiş olsa bile istinaf ve temyiz incelemesinde üst derece mahkemesi tarafından kendiliğinden incelenir. Görev dava şartı olduğu için her aşamada ileri sürülebilir veya hakim resen değerlendirebilir. Taraf ileri sürerse mahkeme inceler ve diğer dava şartları gibi tahkikata geçmeden karara bağlamak zorundadır. 31 Yetki Kuralları Görevli mahkeme belirlendikten sonra, o davaya hangi yer mahkemesinde bakılacağı tespit edilmelidir. Bunu belirleyen kurallara yetki kuralları adı verilir. Mahkemeler sadece kendi yargı çevrelerinde (ilçe idari sınırları) faaliyet gösterebilirler. Yetki kuralları prensip olarak kamu düzenine ilişkin değildir. Bazı hallerde ise HMK ve diğer kanunlar tarafından kesin yetki kuralı belirlenmiştir. 32 16
Yetki Kuralları Genel yetkili mahkeme HMK MADDE 6- (1) Genel yetkili mahkeme, davalı gerçek veya tüzel kişinin davanın açıldığı tarihteki yerleşim yeri mahkemesidir. (2) Yerleşim yeri, 22/11/2001 tarihli ve 4721 sayılı Türk Medenî Kanunu hükümlerine göre belirlenir. TMK. Madde 19- Yerleşim yeri bir kimsenin sürekli kalma niyetiyle oturduğu yerdir. Bir kimsenin aynı zamanda birden çok yerleşim yeri olamaz. Bu kural ticarî ve sınaî kuruluşlar hakkında uygulanmaz. TMK. Madde 51- Tüzel kişinin yerleşim yeri, kuruluş belgesinde başka bir hüküm bulunmadıkça işlerinin yönetildiği yerdir. 33 Yetki Sözleşmesi Kesin yetki olmayan hallerde ve tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri davalarda taraflar kanun gereği yetkisiz olan bir mahkemeyi, aralarında anlaşarak yetkili hale getirebilirler. Buna yetki sözleşmesi adı verilir. Yabancı mahkemelerin yetkili kılınması da mümkündür (MÖHUK m. 47) Yetki sözleşmesi bir usul sözleşmesidir, bu yüzden Türk Mahkemelerini yetkili kılmak için yurt dışında yapılan yetki sözleşmelerinin geçerliliği de Türk Hukukuna tabidir. Yetki sözleşmesi sadece tacirler ve kamu tüzel kişileri tarafından yapılabilir. Bunlar dışındaki kimselerin yaptıkları sözleşmeler geçersizdir. 34 17
Yetki Kuralları Yetki Kurallarına Aykırılık ve Sonuçları Kesin Yetki varsa: Dava şartı olduğu için her aşamada ileri sürülebilir. Hakim resen değerlendirebilir. Kesin Yetki Yoksa: Dava şartı değil, dava engelidir. Bu sebeple davanın başında ilk itiraz olarak (cevap dilekçesi ile) öne sürülmelidir. Öne sürülmediği taktirde daha sonra öne sürülemez. Yetki itirazı yapılırken mutlaka yetkili mahkeme de belirtilmelidir. Hakim resen değerlendiremez. Yetkinin kesin olmadığı davalarda davalı, süresi içinde ve usulüne uygun olarak yetki itirazında bulunmazsa, davanın açıldığı mahkeme yetkili hâle gelir. 35 Genel Görevli Mahkemeler Genel görevli hukuk mahkemeleri, her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde, Hâkimler ve Savcılar Kurulu nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulur (5235 s. K. m. 5, I). Bu mahkemeler, bulundukları il veya ilçenin adı ile anılır. İş durumunun gerekli kıldığı yerlerde hukuk mahkemelerinin birden fazla dairesi oluşturulabilir. Bu daireler numaralandırılır. Özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, ihtisaslaşmanın sağlanması amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak, daireler arasındaki iş dağılımı Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenebilir. Bu kararlar Resmî Gazete de yayımlanır. Ancak Daireler, tevzi edilen davalara bakmak zorundadır. (5235 s.k m. 5) 36 18
Genel Görevli Mahkemeler Yargı çevreleri, bulundukları il merkezi ve ilçeler ile bunlara adlî yönden bağlanan ilçelerin idarî sınırlarıdır (5235 s. K. m. 7, I). Büyükşehir belediyesi bulunan illerde, büyükşehir belediyesi sınırları içindeki il ve ilçelerin adı ile anılan hukuk mahkemelerinin yargı çevresi, il ve ilçe sınırlarına bakılmaksızın Adalet Bakanlığı nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca belirlenir. Coğrafî durum ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak bir hukuk mahkemesinin kaldırılmasına veya yargı çevresinin değiştirilmesine Adalet Bakanlığı nın önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir (5235 s. K. m. 7). Her genel görevli hukuk mahkemesinde bir yazı işleri müdürlüğü kurulur (5235 s. K. m. 24, I). Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur (5235 s. K. m. 24, III). 37 Genel Görevli Mahkemeler 5235 sayılı Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri İle Bölge Adlîye Mahkemelerinin Kuruluş, Görev ve Yetkileri Hakkında Kanuna göre Sulh Hukuk Mahkemeleri ve Asliye Hukuk Mahkemeleri, tek hâkimli, genel görevli, ilk derece yargı yerleridir. Asliye hukuk mahkemesi, medenî yargıda, ilk derece mahkemeleri içerisindeki asıl görevli mahkemedir. Asliye hukuk mahkemesi, sulh hukuk mahkemesinin ve özel görevli mahkemelerin görevleri dışında kalan ve özel hukuk ilişkilerinden doğan her türlü davaya ve kanunların verdiği diğer işlere bakar (5235 s. K. m. 6). Asliye hukuk mahkemeleri ile sulh hukuk mahkemeleri arasındaki ilişki, bir görev ilişkisidir. Sulh Mahkemeleri ise çekişmesiz yargıdaki genel görevli mahkemelerdir. 38 19
CEZA YARGISI Bir suçun işlenip işlenmediği; işlenmişse bunun kim tarafından işlenmiş olduğu ve yaptırımının ne olacağı sorusuna çözüm getirmek amacıyla kural olarak ceza muhakemesi hukukuna göre gerçekleştirilen iddia, savunma ve yargılama niteliğindeki faaliyetler ceza yargısını oluşturur. Ceza yargısının amacı maddi gerçeğe ulaşmak olmakla birlikte bu gerçek araştırılırken insanlık onuru ve yargılamaya esas olan ilkeler göz önünde bulundurulur. Ceza muhakemesi, suç işlendiği şüphesi üzerine başlar ve bu şüphenin kesin bir hükümle yenilmesine kadar devam eder. Suç şüphesinin öğrenilmesinden bu şüphenin ortadan kaldırılmasına kadar ceza muhakemesinde iddia, savunma ve yargılama olmak üzere üç temel faaliyet söz konusu olur. Amaç maddi gerçeği ortaya çıkarmak olduğundan, bu hukuk dalının ispat sistemi de bu amaca uygun olarak gelişmiştir. Hukuk Yargısının aksine ceza yargısında delil serbestisi geçerlidir. Ceza Yargısı, soruşturma aşaması ve kovuşturma aşaması olmak üzere iki aşamada tamamlanır. 39 CEZA YARGISI Soruşturma Aşaması: Soruşturma aşamasında, suç işlendiğinden haberdar olan soruşturma makamları (savcılar) suça ilişkin delilleri ve fail ya da failleri araştırır. Cumhuriyet savcısı, ihbar veya başka bir suretle bir suçun işlendiği izlenimini veren bir hali öğrenir öğrenmez, kamu davasını açmaya yer olup olmadığına karar vermek üzere, hemen işin gerçeğini araştırmaya başlar, delil toplar, koruma altına alır ve iddiayı oluşturur. Savcılık, soruşturma aşamasının sonunda elde edilen delillere göre ya kamu davasının açılması talebiyle iddianame düzenler ya da kamu davası açılması için gerekli koşullar oluşmamışsa kovuşturmaya yer olmadığına karar verir. Savcılık kovuşturma aşamasında iddianamedeki görüşünü değiştirebilir ve mahkemeden sanığın beraatini talep edebilir. İddianame yetkili ve görevli mahkemenin ilgili defterlerine kaydedilir. İddianamenin kabulü kararı soruşturma evresinin son işlemidir. Bu işlemle kamu davası açılmış olur. 40 20
CEZA YARGISI Kovuşturma Aşaması: Kovuşturma aşaması, iddianamenin kabulü kararıyla başlayıp hükmün kesinleşmesine kadar geçen evreyi ifade eder. Bu evrede, önce duruşma hazırlığı yapılır. Daha sonra duruşmaya geçilir. Duruşmada iddia ve savunma makamları dinlendiği gibi, tüm deliller ortaya konulur ve tartışılır. Bu aşamada müdahil gibi suçtan etkilenen üçüncü kişilerin yargılamaya katılması söz konusu olabilir. Son söz sanığa verilerek duruşma bitirilir ve hüküm kurulur. Hüküm, mahkûmiyet veya beraat kararı verilmesi ya da davanın reddi veya düşmesi biçiminde olabilir. Hüküm, kanun yollarına (istinaf ve temyiz) götürülebilir. Kanun yollarında, alt derece mahkemelerinin verdiği kararların hukuka aykırı olup olmadığı incelenir. 41 Ceza Yargısının Süjeleri Ve Görevli Kişiler Hâkim Savcı Mağdur, Suçtan Zarar Gören, Müdahil Şüpheli Sanık Müdafi Adli Kolluk Zabıt kâtibi ve diğer yazı işleri çalışanları 42 21
CEZA YARGISININ SÜJELERİ Savcı Başsavcılık teşkilatı, ilk derece adliye mahkemeleri, bölge adliye mahkemeleri ve Yargıtay nezdinde görev yapmak üzere kurulur. Bu başsavcılık teşkilatları arasında üstlük astlık veya denetim ve gözetim ilişkisi yoktur. Cumhuriyet başsavcılıkları mahkeme kuruluşuna paralel olarak kurulurlar. Mahkeme kuruluşu bulunan her il merkezi ve ilçede, o il veya ilçenin adı ile anılan bir Cumhuriyet başsavcılığı kurulur. Cumhuriyet başsavcılığında, bir Cumhuriyet başsavcısı ve yeteri kadar Cumhuriyet savcısı bulunur. 43 CEZA YARGISININ SÜJELERİ Ağır ceza mahkemelerinin yargı çevresi birden fazla asliye ceza mahkemesinin yargı çevresini de içine alabilir. Ağır ceza mahkemesi olan yargı çevresindeki Cumhuriyet başsavcısının o ağır ceza mahkemesinin yargı çevresinde görevli Cumhuriyet başsavcıları, başsavcı vekilleri ile savcıları üzerinde gözetim ve denetim yetkisi vardır. Başsavcılıklar, bir mahkemenin nezdinde görev yaptıkları için, nezdinde görev yaptıkları mahkemelerin yargı çevresinde yetkilidirler. Bu nedenle savcılar da bir suçun soruşturulması evresinde yetkisizlik kararı ile dosyayı yetkili gördükleri başsavcılığa gönderirler. 44 22
CEZA YARGISININ SÜJELERİ Savcıların Görevleri: 1. Kamu davasının açılmasına yer olup olmadığına karar vermek üzere soruşturma yapmak veya (kolluğa) yaptırmak. 2. Kanun hükümlerine göre, yargılama faaliyetlerini kamu adına izlemek, bunlara katılmak ve gerektiğinde kanun yollarına başvurmak. 3. Kesinleşen mahkeme kararlarının yerine getirilmesi ile ilgili işlemleri yapmak ve izlemek. 4. Kanunlarla verilen diğer görevleri yapmak (örneğin bazı özel hukuk davalarını açmak, olumlu görev uyuşmazlığı çıkarmak vb.). 45 Ceza Yargısında Görevli Kişiler Adli Kolluk Soruşturma işlemleri, Cumhuriyet savcısının emir ve talimatları doğrultusunda öncelikle adli kolluğa yaptırılır. Adli kolluk görevlileri, Cumhuriyet savcısının adli görevlere ilişkin emirlerini yerine getirir. Gerektiğinde veya Cumhuriyet savcısının talebi halinde, diğer kolluk birimleri de adli kolluk görevini yerine getirmekle yükümlüdür. Cumhuriyet savcısı, adli kolluk görevlilerine emirleri yazılı; acele hallerde, sözlü olarak verir. Sözlü emir, en kısa sürede yazılı olarak da bildirilir. 46 23
Ceza Yargısında Görevli Kişiler Adli Kolluk Kanunda düzenlenmiş olmakla birlikte ayrı bir adli kolluk teşkilatı bulunmamaktadır. Adli kolluğu, diğer kolluk kuvvetlerinden ayıran üç temel özellik bulunmaktadır: 1. Suçu önleme için değil, eylem gerçekleştikten sonra araştırma amaçlı olarak harekete geçer. 2. Özellikle kriminalistik alanında uzmanlığa sahip olmalıdır. 3. Bu alanda her türlü teknik olanağa sahip olmalıdır. 47 CEZA YARGISININ SÜJELERİ Kendisine suç isnad edilen, yani ceza yargısına konu olan kişi, yargılamanın aşamalarına göre farklı sıfatlar alır: Şüpheli: Yetkili mercilerce suç şüphesinin öğrenilmesinden iddianamenin kabulüne kadar geçen evrede yani soruşturma evresinde suç şüphesi altında bulunan kişi, şüpheli sıfatını taşır. Sanık: İddianamenin kabulüyle başlayıp, hükmün kesinleşmesine kadar geçen evrede yani kovuşturma evresinde suç şüphesi altında bulunan kişi, sanık sıfatını taşır. Hükümlü: Hükmün kesinleşmesinden sonra ise sanık, hükümlü sıfatını alır. Bu kişiler mutlaka suç ehliyeti olan, gerçek kişiler olmalıdırlar. Tüzel kişiler şüpheli veya sanık olamazlar. 48 24
CEZA YARGISININ SÜJELERİ Müdafi Ceza yargısında, şüpheli veya sanığın avukatı müdafi ismini alır. Ceza Muhakemesi Kanununda müdafi ile ilgili olarak önemli bazı düzenlemeler yer almaktadır. Şüpheli veya sanık, soruşturma ve kovuşturmanın her aşamasında bir veya birden fazla müdafiin yardımından yararlanabilir (ifade alınması sırasında en fazla üç müdafi bulunabilir). Şüpheli veya sanıktan kendisine bir müdafi seçmesi istenir. Şüpheli veya sanık, müdafi seçebilecek durumda olmadığını beyan ederse, istemi halinde bir müdafi görevlendirilir. Müdafii bulunmayan şüpheli veya sanık; çocuk, kendisini savunamayacak derecede malul veya sağır ve dilsiz ise, istemi aranmaksızın bir müdafi görevlendirilir. Alt sınırı beş yıldan fazla hapis cezasını gerektiren suçlardan dolayı yapılan soruşturma ve kovuşturmada da istemi aranmaksızın bir müdafi görevlendirilir. 49 CEZA YARGISININ SÜJELERİ Müdafi Şüpheli veya sanık, vekâletname aranmaksızın müdafii ile her zaman ve konuşulanları başkalarının duyamayacağı bir ortamda görüşebilir. Bu kişilerin müdafii ile yazışmaları denetime tâbi tutulamaz. Müdafi, soruşturma evresinde dosya içeriğini inceleyebilir ve istediği belgelerin bir örneğini harçsız olarak alabilir. Müdafiin dosya içeriğini incelemesi veya belgelerden örnek alması, soruşturmanın amacını tehlikeye düşürebilecek ise, Cumhuriyet savcısının istemi üzerine, sulh ceza hâkiminin kararıyla bu yetkisi kısıtlanabilir. Müdafi, iddianamenin mahkeme tarafından kabul edildiği tarihten itibaren dosya içeriğini ve muhafaza altına alınmış delilleri inceleyebilir; bütün tutanak ve belgelerin örneklerini harçsız olarak alabilir. Bu maddenin içerdiği haklardan suçtan zarar görenin vekili de yararlanır. 50 25
CEZA YARGISININ SÜJELERİ Suçtan Zarar Görenler Mağdur: Mağdur, suçtan doğrudan doğruya zarar gören, sanık veya şüpheliye isnad edilen suçla, korunan hak ve menfaati ihlal edilen kişidir. Şikayetçi: Bazı suçlar şikayete bağlı kılınmıştır. Bu suçlarda zarar görenler şikayette bulundukları takdirde, şikayetçi sıfatını kazanırlar. Katılan (Müdahil): Mağdur, suçtan zarar gören gerçek ve tüzel kişiler ile malen sorumlu olanlar, ilk derece mahkemesindeki kovuşturma evresinin her aşamasında yani iddianamenin kabul edilmesinden sonra hüküm verilinceye kadar şikâyetçi olduklarını bildirerek kamu davasına katılma talebinde bulunabilirler. Bu talepleri kabul edilen kişiler, katılan (müdahil) sıfatına sahip olurlar. Katılan, Cumhuriyet savcısına bağlı olmaksızın kanun yollarına başvurabilir. 51 CEZA MAHKEMELERİ Ceza Mahkemeleri Adli Yargı sistemine dahil oldukları için en üst derece mahkemesi olarak Yargıtay yer almaktadır. Ara derece olarak ise Bölge Adliye Mahkemeleri görev yapar. Ceza Yargısındaki ilk derece mahkemeleri, hukuk yargısında olduğu gibi genel ve özel mahkemelerden (ihtisas mahkemelerinden) oluşmaktadır. Anayasa Mahkemesi de Yüce Divan sıfatı ile istisnai hallerde ceza yargılaması yapmaktadır. Ancak Anayasa Mahkemesi burada ceza yargısına hakim olan ilkeler çerçevesinde yargılama yapmakla birlikte, verdiği kararlar hiç kuşkusuz Bölge Adliye Mahkemeleri veya Yargıtay denetimine tabi olmaz. 52 26
YARGITAY BÖLGE ADLİYE MAHKEMELERİ İLK DERECE CEZAMAHKEMELERİ GENEL GÖREVLİ MAHKEMELER ÖZEL GÖREVLİ MAHKEMELER Sulh Ceza Hakimliği Çocuk Mahkemesi Çocuk Ağır Ceza Mahkemesi Asliye Ceza Mahkemesi Ağır Ceza Mahkemesi Fikri ve Sınai Haklar Ceza Mahkemeleri İcra Mahkemesi 53 İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Genel Görevli Mahkemeler (Asliye Ceza Mahkemesi ve Ağır Ceza Mahkemesi) Genel görevli ceza mahkemeleri, her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde, Hâkimler ve Savcılar Kurulu nun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulur (5235 s. K. m. 9, I). Bu mahkemeler, bulundukları il veya ilçenin adı ile anılır (5235 s. K. m. 9, VI). İş durumunun gerekli kıldığı yerlerde, örneğin büyük şehirlerde, genel görevli ceza mahkemelerinin birden fazla dairesi oluşturulabilir (5235 s. K. m. 9, V). Bu daireler numaralandırılır. Özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde ihtisaslaşmanın sağlanması amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak daireler arasındaki iş dağılımı, Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenebilir. Bu kararlar, Resmî Gazete de yayımlanır. Her genel görevli ceza mahkemesinde bir yazı işleri müdürlüğü kurulur (5235 s. K. m. 24, I). Her müdürlükte bir müdür ile yeterli sayıda memur bulunur (5235 s. K. m. 24, III). 54 27
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Genel Görevli Mahkemeler Yargı çevreleri, bulundukları il merkezi ve ilçeler ile bunlara adlî yönden bağlanan ilçelerin idarî sınırlarıdır (5235 s. K. m. 15, I). Ağır ceza mahkemeleri ile büyükşehir belediyesi bulunan illerde, büyükşehir belediyesi sınırları içerisindeki il ve ilçenin adı ile anılan sulh veya asliye ceza mahkemelerinin yargı çevresi, il veya ilçe sınırlarına bakılmaksızın Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca belirlenir (5235 s. K. m. 15, II). Coğrafî durum ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak bir ceza mahkemesinin kaldırılmasına veya yargı çevresinin değiştirilmesine, özel kanunlarında yargı çevresi belirtilmemiş olan diğer ceza mahkemelerinin yargı çevresinin belirlenmesine, Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir (5235 s. K. m. 15, III). 55 İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Sulh Ceza Hakimliği Kanunların ayrıca görevli kıldığı hâller saklı kalmak üzere, yürütülen soruşturmalarda hâkim tarafından verilmesi gerekli kararları almak, işleri yapmak ve bunlara karşı yapılan itirazları incelemek amacıyla sulh ceza hâkimliği kurulmuştur. İş durumunun gerekli kıldığı yerlerde birden fazla sulh ceza hâkimliği kurulabilir. Bu durumda sulh ceza hâkimlikleri numaralandırılır. Müstakilen sulh ceza hâkimliğinde görevlendirilen hâkimler, adli yargı adalet komisyonlarınca başka mahkemelerde veya işlerde görevlendirilemez. Sulh ceza hâkimliğinde bir yazı işleri müdürü ile yeteri kadar personel bulunur. Sulh ceza hâkimliği, her il merkezi ile bölgelerin coğrafi durumları ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak belirlenen ilçelerde Hâkimler ve Savcılar Kurulunun olumlu görüşü alınarak Adalet Bakanlığınca kurulur. 56 28
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Sulh Ceza Hakimliği Sulh ceza hâkimliği bulundukları il veya ilçenin adı ile anılır. Sulh ceza hâkimliğinin yargı çevresi, bulundukları il merkezi ve ilçeler ile bunlara adli yönden bağlanan ilçelerin idari sınırlarıdır. Ağır ceza mahkemeleri ile büyükşehir belediyesi bulunan illerde, büyükşehir belediyesi sınırları içerisindeki il ve ilçenin adı ile anılan sulh ceza hâkimliğinin yargı çevresi, il veya ilçe sınırlarına bakılmaksızın Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca belirlenir. Coğrafi durum ve iş yoğunluğu göz önünde tutularak bir sulh ceza hâkimliğinin kaldırılmasına veya yargı çevresinin değiştirilmesine, Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hâkimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir. 57 İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Sulh Ceza Hakimliği Sulh Ceza Hakimlerinin Temel Görevleri: Soruşturma evresinde arama, yakalama, tutuklama, tutuklanan kişinin tahliyesi gibi talepleri karara bağlamak ve bu kararları itiraz kanun yolu ile denetlemek, İnternet ortamında yapılan haberlerin erişiminin engellenmesi ve verilen bu kararları itiraz kanun yolu ile denetlemek. Sulh ceza hakimleri, diğer sulh ceza hakimleri ve cumhuriyet savcılarının verdikleri kararlar bakımından bir kanun yolu ve itiraz merci olarak da görev yaparlar. 58 29
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Genel Görevli Mahkemeler Asliye Ceza Mahkemesi Tek hâkimli, genel görevli ve ilk derece yargı yeridir. Kanunlarımız asliye ceza mahkemelerinin görevine giren dava ve işleri tek tek göstermemiştir. Asliye ceza mahkemeleri, kanunların ayrıca görevli kıldığı durumlar saklı kalmak üzere, sulh ceza hakimliği ve ağır ceza mahkemelerinin görevleri dışında kalan dava ve işlere bakarlar. Bu çerçevede, asliye ceza mahkemeleri, ceza yargısı alanında asıl görevli mahkeme niteliğindedir. Bu nedeniyle, herhangi bir mahkemenin görevine girdiği belirtilemeyen suçlara ilişkin davalar, asliye ceza mahkemelerinde hükme bağlanır. Asliye ceza mahkemelerinin yanında, bir Cumhuriyet Başsavcısı ve yeteri miktarda Cumhuriyet savcısından oluşan bir Cumhuriyet Başsavcılığı makamı bulunur. 59 İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Genel Görevli Mahkemeler Ağır Ceza Mahkemesi Genel görevli, ilk derece yargı yerleri arasında yer alan toplu mahkemesidir. Ağır ceza mahkemelerinde, bir başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme, bir başkan ve iki üye ile toplanır. Ağır ceza mahkemelerinin yanında, bir Cumhuriyet Başsavcısı ve yeteri miktarda Cumhuriyet savcısından oluşan bir Cumhuriyet Başsavcılığı makamı bulunur. 60 30
İLK DERECE CEZA MAHKEMELERİ Genel Görevli Mahkemeler Ağır Ceza Mahkemesi Kanunların ayrıca görevli kıldığı hâller saklı kalmak üzere, Türk Ceza Kanununda yer alan yağma (m. 148), irtikâp (m. 250/1 ve 2), resmî belgede sahtecilik (m. 204/2), nitelikli dolandırıcılık (m. 158), hileli iflâs (m. 161) suçları, Türk Ceza Kanununun İkinci Kitap Dördüncü Kısmının Dört, Beş, Altı ve Yedinci Bölümünde tanımlanan suçlar (318, 319, 324, 325 ve 332 nci maddeler hariç) ve 12/4/1991 tarihli ve 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanununun kapsamına giren suçlar dolayısıyla açılan davalar ile ağırlaştırılmış müebbet hapis, müebbet hapis ve on yıldan fazla hapis cezalarını gerektiren suçlarla ilgili dava ve işlere bakmakla ağır ceza mahkemeleri görevlidir. Bu mahkemelerinin görevinin belirlenmesinde ağırlaştırıcı veya hafifletici nedenler gözetilmeksizin kanunda yer alan suçun cezasının üst sınırı göz önünde bulundurulur. 61 İdari Yargı İdari yargı, idarenin eylem ve işlemlerinden doğan uyuşmazlıkların çözülmesi amacına hizmet eden yargı koludur. Anayasanın 125. maddesine göre, İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır. Ayrıca İdare, kendi eylem ve işlemlerinden doğan zararı ödemekle yükümlüdür. İdari yargının temelinde kişi hak ve özgürlüklerinin devletin idari organlarının tasarrufları karşısında korunması düşüncesi yer alır. İdari yargı adli yargıdan bağımsız düzenlendiği için farklı bir sistem ve prensipler barındırır. Sivil idari yargıda ilk derece mahkemesi olarak idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, üst derece mahkemeleri olarak da bölge idare mahkemeleri ve en üstte Danıştay bulunur. 62 31
İdari Yargı Danıştay Bölge İdare Mahkemeleri İdare Mahkemeleri Vergi Mahkemeleri 63 İdari Yargı İdari Yargının Görev Alanı İdari yargının görev alanının belirlenmesinde uyuşmazlığın çözümüne uygulanan hukuk kriteri prensibi esas olarak alınır. Bir uyuşmazlık idare hukuku kuralları uygulanarak çözümleniyorsa, idari yargının; özel hukuk kurallarına göre çözümlenmesi gerekiyorsa adli yargının alanına girer. Buna göre eğer idare eylem ve işlemlerinde kamu gücü ayrıcalıklarıyla, özel kişilerde görülmeyen bir takım imtiyazlarla donatılmış veya birtakım yükümlülüklere tabi kılınmışsa bu durumda özel hukuk değil, idare hukuku hükümleri uygulanır. 64 32
İdari Yargı İdari Yargının Görev Alanı Bu sebeple kolluk görevleri, disiplin, vergi toplama gibi konulan idari yargı alanına girer. Kural bu olmakla birlikte, bazı uyuşmazlıklar kanunla, idari yargının görev alanından, adli yargıya kaydırılmıştır. Bunlara örnek olarak nüfus siciline ilişkin davalar ile kadastro kanununun uygulanmasından doğan davalar gösterilebilir. Ayrıca idare, tıpkı bir özel hukuk kişisi gibi bir özel hukuk ilişkisine girmişse (kira vb.), bu durumda özel hukuk hükümleri uygulanacağı için adli yargı görevli olacaktır. 65 İdari Yargıda Dava Türleri İdari yargıda iptal davaları ve tam yargı davaları olmak üzere iki dava türü bulunmaktadır. Kanunda ayrıca yazılmış olan idari sözleşmelerden doğan davalar ise bu iki dava türünden birisi şeklinde görülürler. İdari yargıda tespit davası açılması mümkün değildir. 1. İptal Davaları: İptal davası, hukuka aykırı bir idari işlemin idare mahkemesi tarafından iptal edilmesini, geçmişe etkili olarak bütün hüküm ve sonuçları ile ortadan kaldırılmasını sağlayan dava türüdür. Buna göre iptal davası: İdarî işlemler hakkında yetki, şekil, sebep, konu ve maksat yönlerinden biri ile hukuka aykırı olduklarından dolayı iptalleri için menfaatleri ihlâl edilenler tarafından açılan davalardır. 66 33
İdari Yargıda Dava Türleri 2. Tam Yargı Davaları Tam yargı davası, idari eylem ve işlemlerden dolayı kişisel hakları doğrudan ihlal edilmiş olanlar tarafından açılan davalardır. Kişisel bir hakkı, yani parayla ölçülebilir bir menfaati zedelenmiş olanlar bu davayı açabilirler. Ayrıca dava bir idari işlemden değil de bir idari eylemden kaynaklanıyorsa hakkı ihlal edilen kimse önce idareye başvurarak bu zararının tazmin edilmesini istemelidir. Bunun süresi öğrenmeden itibaren 1 yıl, her halükarda eylemden itibaren 5 yıldır. Bu talep reddedilirse veya cevap verilmezse 60 günlük dava açma süresi söz konusu olacaktır. 3. Kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan idarî sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davalar iptal davası veya tam yargı davası şeklinde görülürler. 67 İdari Yargı Danıştay Danıştay, idari yargı alanında en yüksek mahkemedir ve en son karar merciidir. Yapılanmasında hâkim sınıfından olmayan üst derece görevlileri de vardır. Danıştay da idari daire, 10 idari dava dairesi ve 4 vergi dava dairesi bulunur. Dava daireleri idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerinin verdikleri kararların hukuka uygunluk denetimini yaparlar. Yargıtay gibi Danıştay da içtihatların birleştirilmesi kararı verebilir. Danıştay da bu kararı verecek organ İçtihatları Birleştirme kuruludur. Bu kararlar da resmi gazetede yayınlanır ve idari yargı alanındaki tüm mahkemeleri bağlar. 68 34
İdari Yargı Danıştay ın görevleri 1. İdare Mahkemeleri ile vergi mahkemelerinden verilen kararlar ve ilk derece mahkemesi olarak Danıştay'da görülen davalarla ilgili kararlara karşı temyiz istemlerini inceler ve karara bağlamak. 2. Danıştay Kanununda yazılı idari davaları ilk ve son derece mahkemesi olarak karara bağlamak. 3. Başbakanlık veya Bakanlar Kurulunca gönderilen kanun tasarı ve teklifleri hakkında görüşünü bildirmek 4. Tüzük tasarılarını incelemek; kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında düşüncesini bildirmek. 5. Cumhurbaşkanlığı ve Başbakanlık tarafından gönderilen işler hakkında görüşünü bildirmek. 6. Kanunla verilen diğer görevleri yapmak. 69 İdari Yargı Danıştay ilk derece mahkemesi olarak: a) Bakanlar Kurulu kararlarına, b) Başbakanlık, bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşlarının müsteşarlarıyla ilgili müşterek kararnamelere, c) Bakanlıklar ile kamu kuruluşları veya kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarınca çıkarılan ve ülke çapında uygulanacak düzenleyici işlemlere, d) Danıştay İdari Dairesince veya İdari İşler Kurulunca verilen kararlar üzerine uygulanan eylem ve işlemlere, 70 35
İdari Yargı Danıştay ilk derece mahkemesi olarak: e) Birden çok idare veya vergi mahkemesinin yetki alanına giren işlere, f) Danıştay Yüksek Disiplin Kurulu kararları ile bu Kurulun görev alanı ile ilgili Danıştay Başkanlığı işlemlerine, Karşı açılacak iptal ve tam yargı davaları ile tahkim yolu öngörülmeyen kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan idari davaları karara bağlar. Danıştay, belediyeler ile il özel idarelerinin seçimle gelen organlarının organlık sıfatlarını kaybetmeleri hakkındaki istemleri inceler ve karara bağlar. 71 İdari Yargı Bölge İdare Mahkemeleri Bölge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleri, bölgelerin coğrafi durumları ve iş hacmi göz önünde tutularak Adalet Bakanlığınca kurulur ve yargı çevreleri tespit olunur. Bu mahkemelerin kaldırılmasına veya yargı çevrelerinin değiştirilmesine, İçişleri, Maliye Bakanlıkları ile Gümrük ve Tekel Bakanlığının görüşleri alınarak, Adalet Bakanlığının önerisi üzerine Hakimler ve Savcılar Kurulunca karar verilir. Aynı yargı çevresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesinin faaliyet gösterdiği hâllerde, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, ihtisaslaşmanın sağlanması amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak, mahkemeler arasındaki iş bölümü Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenebilir. Bu kararlar Resmî Gazete de yayımlanır. Mahkemeler, tevzi edilen davalara bakmak zorundadır. Bu mahkemelerin kurulmaları, kaldırılmaları ve yargı çevrelerinin değiştirilmeleri hakkındaki kararlar Resmi Gazetede yayımlanır. 72 36
İdari Yargı Bölge idare mahkemesi dairelerinin görevleri: 1. İlk derece mahkemelerince verilen ve istinaf yolu açık olan nihai kararlara karşı yapılan istinaf başvurularını inceleyerek karara bağlamak. 2. İlk derece mahkemelerince yürütmenin durdurulması istemleri hakkında verilen kararlara karşı yapılan itirazları inceleyerek karara bağlamak. 3. Yargı çevresi içinde bulunan ilk derece mahkemeleri arasındaki görev ve yetki uyuşmazlıklarını çözmek. 4. Yargı çevresi içinde bulunan yetkili ilk derece mahkemesinin bir davaya bakmasına fiili veya hukuki bir engel çıktığı veya iki mahkemenin yargı çevresi sınırlarında tereddüt edildiği veya iki mahkemenin de aynı davaya bakmaya yetkili olduklarına karar verdikleri hâllerde; o davanın bölge idare mahkemesi yargı çevresi içinde bulunan başka bir mahkemeye nakline veya yetkili mahkemenin tayinine karar vermek. 73 İdari Yargı İdare Mahkemeleri İdare Mahkemeleri idari yargıdaki ilk derece mahkemeleri, yani genel görevli uyuşmazlık çözüm mahkemeleridir. İdare mahkemelerinde birer başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme kurulları, başkan ile iki üyeden oluşur. Başkanın yokluğunda kıdemli üye başkana vekillik eder. İdare Mahkemeleri kural olarak heyet (bir başkan ve iki üye) olarak çalışır ve karar verirler. Ancak toplamı belli bir miktarı (2017 yılı için 32,000 TL) aşmayan tam yargı davaları ile yine bu miktarı aşmayan konusu belli bir parayı içeren idari işlemlere karşı açılan iptal davaları tek hakimle görülüp karara bağlanır. 74 37
İdari Yargı İdare Mahkemeleri Bölge İdare Mahkemeleri, İdare Mahkemeleri Ve Vergi Mahkemelerinin Kuruluşu Ve Görevleri Hakkında Kanun m. 2/4 Aynı yargı çevresinde birden fazla idare veya vergi mahkemesinin faaliyet gösterdiği hâllerde, özel kanunlarda başkaca hüküm bulunmadığı takdirde, ihtisaslaşmanın sağlanması amacıyla, gelen işlerin yoğunluğu ve niteliği dikkate alınarak, mahkemeler arasındaki iş bölümü Hâkimler ve Savcılar Kurulu tarafından belirlenebilir. Bu kararlar Resmî Gazete de yayımlanır. Mahkemeler, tevzi edilen davalara bakmak zorundadır. 75 İdari Yargı İdare Mahkemelerinin görevleri İdare mahkemeleri, vergi mahkemelerinin görevine giren davalarla ilk derecede Danıştay da çözümlenecek olanlar dışındaki: 1. İptal davalarını, 2. Tam yargı davalarını, 3. Tahkim yolu öngörülen imtiyaz şartlaşma ve sözleşmelerinden doğan uyuşmazlıklardan hariç, kamu hizmetlerinden birinin yürütülmesi için yapılan idarî sözleşmelerden dolayı taraflar arasında çıkan uyuşmazlıklara ilişkin davaları, 4. Diğer kanunlarla verilen işleri, çözümler. 76 38
İdari Yargı Vergi Mahkemeleri Vergi mahkemelerinde birer başkan ile yeteri kadar üye bulunur. Mahkeme kurulları, başkan ile iki üyeden oluşur. Başkanın yokluğunda kıdemli üye başkana vekillik eder. Vergi mahkemelerinin görevleri kanunda sayılmıştır. Vergi Mahkemeleri kural olarak heyet (bir başkan ve iki üye) olarak çalışır ve karar verirler. Ancak toplamı belli bir miktarı (2017 yılı için 32,000 TL) aşmayan vergi uyuşmazlıkları tek hakimle görülüp karara bağlanır. 77 İdari Yargı Vergi Mahkemelerinin görevleri Vergi Mahkemeleri, a) Genel bütçeye, il özel idareleri, belediye ve köylere ait vergi, resim ve harçlar ile benzeri mali yükümler ve bunların zam ve cezaları ile tarifelere ilişkin davaları, b) (a) bendindeki konularda 6183 sayılı Amme Alacaklarının Tahsil Usulü Hakkında Kanunun uygulanmasına ilişkin davaları, c) Diğer kanunlarla verilen işleri, çözümler. 78 39