AVKAE Derg. 2012,2,18-23 Derleme/Review Koyun ve Keçilerde Süt Verim Kontrol Yöntemleri ve Laktasyon Süt Veriminin Hesaplanmas Ak n YAKAN 1 Geli tarihi/received:4.3.2012, Kabul Tarihi/Acepted:5.5.2012 Özet Koyun ve keçilerde süt verimi bak m ndan rklar aras nda önemli düzeyde varyasyon vard r. Sütçü rklarda etkili bir seleksiyon, etçi rklarda ise kuzular n /o laklar n büyütebilme yetene inin tespit edilebilmesi bak m ndan laktasyon süt veriminin tespit edilebilmesi önemlidir. Belli aral klarla uygulanan çe itli süt kontrol yöntemleriyle (elle, makine ile, oksitosin enjeksiyonundan sonra ve tart-emzir-tart yöntemi ile) günlük süt verimi tespit edilebilmekte ve bu de erler kullan larak çe itli metotlarla ( sveç, Vogel, Hollanda ve ICAR a göre) laktasyon süt verimi tahmin edilebilmektedir. Ayr ca, laktasyon süt veriminin gerçek de erini ortaya koyabilmek için düzeltme katsay lar (laktasyon süresine göre, kuzu büyütme yöntemine göre ve ya a göre) kullan lmaktad r. Bu derlemede, koyun ve keçilerde süt verimi için kontrol yöntemleri, laktasyon süt verimi tahmin metotlar ve laktasyon süt verimi düzeltme faktörleri hakk nda bilgi verilmi tir. Anahtar kelimeler: Hesaplama, Koyun- keçi, Laktasyon, Süt verimi Milk Recording Methods and Calculation of Lactation Milk Production in Sheep and Goats Abstract There are a important variation for milk yield between sheep and goat breeds. Determination of lactation milk yield is important in dairy sheep breeds for effective selection and in mutton sheep breeds for sufficient growth of their lambs. Test days milk yield has been determinate with different milk control procedures (hand milking, machine milking, milking with oxytocin plus and weigh-suckle-weigh) which applied at current period. Lactation milk yield can be estimated with different methods (Sweden, Vogel, Holand and ICAR) at the test days milk yield. On the other hand, adjustment coefficient has been use for really calculation lactation milk yield. In this review, control procedures from milk yield, milk recording methods and calculation of lactation milk yield in sheep and goat has been explained. Key Words: Calculation, Lactation, Milk yield, Sheep- goat Giri Türkiye koyun ve keçi say s bak m ndan dünyan n önde gelen ülkeleri aras nda yer almaktad r. Bununla birlikte, son y llarda koyun ve keçi say s ile bu türlerden elde edilen toplam ürünlerde (et, süt, yapa, tiftik vb) önemli düzeylerde azalma meydana gelmi tir (1, 3). Yerli koyun ve keçilerde laktasyon süresi genelde 3-5 ayd r. Bu süre etçi rklarda 3-4 ay, sütçü rklarda ise 7-8 ay kadar devam etmektedir. Bu dönemden sonra kuruya ç karlar. Laktasyonun ba nda günlük süt verimi dü üktür. Süt verimi zamanla artar ve rklara göre de i mekle birlikte genellikle laktasyonun 60-70. günlerde en yüksek düzeye ç kar. Bir süre (bu süre rk n verim yönüne göre de i ebilmektedir) bu seviyede devam eder ve sonra azalmaya ba lar. Laktasyonun sonlar na do ru ise iyice azal r (1, 14). Koyunlardan elde edilen süt geliri, rklar n süt verimine ba l olarak gelirin %20-40 aras nda de i mektedir. letmede koyunlarda/ keçilerde süt veriminin ne düzeyde oldu unun bilinmesi kârl l n bilinmesi bak m ndan önemlidir. Sütçü rklarda dam zl klar n seçimi bireylerin süt verim düzeylerinin tespit edilmesine ba l d r. Dam zl k de eri yüksek bireyler yeti tirebilmek için süt verim kontrolü yapmak ve seleksiyonu bu kontrollere dayand rmak önem ta maktad r. Ayr ca etçi rklarda koyunlar n süt veriminin yavrular besleyecek düzeyde olmas istenir. Bu nedenle etçi rklarda da süt veriminin bilinmesi önemlidir (18). Bu derlemede, koyun ve keçilerde süt verimi için kontrol yöntemleri, laktasyon süt verimi tahmin metotlar ve laktasyon süt verimi düzeltme faktörleri üzerinde durulmu tur. Süt Verim Kontrolü çin Kullan lan Yöntemler Süt kontrolleri, kullan lan sa m yöntemi ve tekni ine göre farkl ekillerde yap labilmektedir. Elle Sa m le Yap lan Süt Kontrolleri Süt kontrolü için yap lan çal malarda elle sa m yöntemi, ara t r c lar taraf ndan sa m dönemi, sa m aral ve günlük sa m say s bak m ndan farkl ekillerde uygulanmaktad r. 1.1.1. Süt Emme Döneminde Süt Kontrolü Do umdan belli bir süre sonra ba lan r. Bu süre çe itli ara t rmalarda 10 ile 40 gün aras nda de i mekle birlikte, genellikle 15 gün olarak uygulanm t r. Kontroller genellikle 7-20 gün aral klarla yap l r. Süt emme döneminde elle sa- mda süt kontrolü farkl ekillerde uygulanabilmektedir. Kontrol gününde sa mlar günde bir defa (genellikle sabahlar ) veya sabah ve ak am olmak üzere günde iki defa yap l r. Günde tek sa m yap l yorsa elde edilen süt verimi 2 ile çarp larak -18- Yaz ma adresi/correspondance: Ak n YAKAN,Mustafa Kemal Üniversitesi Veteriner Fakültesi Zootekni AD. Antakya Hatay,e-posta: yakanakin@hotmail.com,
günlük süt verimi bulunur. Günde iki sa m yap l yorsa, sabah ve ak am sa m ndan elde edilen süt miktar n n toplam günlük süt verimidir. Kuzular n/ o laklar n, süt kontrolündeki güvenilirli i olumsuz yönde etkilememesi için kontrol zaman ndan en az 12 saat önce (genel olarak kontrol gününden önceki ak am) analar ndan ayr lmal d r (2, 5, 18, 23, 26). Elle sa mla süt kontrolü farkl ekillerde de uygulanabilmektedir. Baz uygulamalarda koyunlar/ keçiler kontrol günü sabah, ertesi gün ise ak am sa lmakta ve elde edilen süt miktar toplanarak günlük süt verimi bulunmaktad r (Alma k sa m yöntemi). Her iki sa mdan 12 saat önce yine kuzular n analar ndan ayr lmas gerekmektedir. Burada amaç kuzular n analar ndan ayr kald klar 24 saati iki döneme bölerek kuzularla ilgili olabilecek olumsuzluklar engellemektir (2, 18, 19, 25, 27, 28). 1.1.2. Sütten Kesimden Sonra Süt Kontrolü Bu dönemde uygulanan süt kontrol yönteminin, süt emme dönemindeki yöntem ile ayn olmas bir örneklili in sa lanmas bak m ndan önemlidir. Kuzular n/o laklar n süt kesiminden sonra süt kontrolünün yap labilmesi için sürüde sa m n devam etmesi gerekmektedir. Günlük süt verimi belli bir seviyenin (30-100 ml) alt na dü ünce koyunlar n/ keçilerin kuruya ç kt kabul edilmektedir (2, 18, 19). Makineli Sa m le Süt Kontrolleri 1.2.1. Makineli Sa m n Uygulanabilirli i Memenin morfolojik yap s uzun zamanlardan beri bilinmektedir. Meme ba n n yap s ile ilgili olarak slah çal malar yürütülmektedir. Koyunlarda/ keçilerde makineli sa m n uygulanabilirli i meme ve meme ba n n yap s yla ilgilidir. Meme ba makineli sa ma uygun ise koyunlar/ keçiler makineli sa ma al abilmektedirler. Makineli sa ma uygunlukta rk önemli bir faktördür (8). Sütçü rklar makineli sa ma daha kolay al rken, di er rklarda sorunlar ortaya ç kmaktad r. Ayr ca makineli sa m s ras nda sal nan oksitosin düzeyi rklara göre farkl l k göstermektedir. Lacaune rk koyunlar n % 88 inde makineli sa m s ras nda oksitosin düzeyi yeterli olurken, bu oran do u Frizyan koyunlar nda % 58 seviyesinde kalm t r (15, 20). Makineli sa mda elle sa ma nazaran süt tamamen d ar al namamaktad r. Makineli sa mda sütün d ar al nmas na, rk, meme ba yap s, laktasyon dönemi ve makinenin vakum oran etki etmektedir. Makineli sa m sonucunda meme sinuslar nda kalan süt miktar toplam sa lan süt miktar n n % 10-30 u aras nda de i mektedir. Sa m sonland ktan sonra memeye yakla k olarak 45 saniye masaj uygulay p daha sonra k sa süreli bir sa m daha uygulanabilir (ilave sa m, stripping). Sa m kurallar n n optimum düzeyde uygulanmas ile meme sinuslar nda kalan süt ihmal edilebilir (16). 1.2.2. Makineli Sa m ve Sütün D ar Al nmas Makine ile yap lan sa mlarda genellikle sabah ve ak am olmak üzere günde iki defa sa m yap l r. Laktasyonun sonlar na do ru ise sa m say s bire dü ürülür. Sa m sistemine ba l olarak, sa m s ras nda koyunlar/ keçiler önce sa m bölmesine al n r ve oradan teker teker sa m yerine getirilir. Sa mda mümkün oldu u kadar memede süt b rak lmamal d r. Sa mdan önce meme, su veya slak bezle temizlenir. Daha sonra sa m ba l klar, meme ba lar na tak larak sa m yap l r. Sütün s cakl sa mdan hemen sonra + 5 o C nin alt na dü ürülmelidir. Koyunlar/ keçiler sa ma getirilirken ya da sa l rken dikkatli (korkutulmamal, canlar yak lmamal ) olunmal ve sa ma getirilirken her zaman ayn yol izlenmelidir (1, 22). Makineli sa mda en uygun pulzasyon oran, pulzasyon say s ve vakum bas nc n n rklara göre az da olsa de i ti i bildirilmektedir. Sinapis ve ark (2000), Yunan yerli keçi rk üzerinde yapt klar bir çal mada, bu rk için en uygun pulzasyon oran, pulzasyon say s ve vakum bas nc n s ras yla 65: 35, 70-90/ dakika, 36-44 kpa olarak bulmu lard r (22). Pulzasyon oran ve h z Alpin keçilerinde s ras yla 60:40, 90/ dakika (13), Bafra koyunlar nda ise s ras yla 60:40 ve 120/ dakika olarak bildirilmi tir (27). Makineli sa m n etkin bir ekilde olmas için genel olarak sa m makinelerinde pulzasyon oran 1:1-2:1, pulzasyon say s 70-120/ dakika, vakum bas nc n n ise 36-44 kpa düzeyinde olmas gerekti i bildirilirken (13) yap lan farkl çal malarda pulzasyon say s n n 150-180/ dakikaya kadar ç kabildi i bildirilmektedir (11, 22, 27). Süt sa m n n makine ile yap ld ve sütçü koyunlar n yeti tirildi i i letmelerde süt kontrolü yapmak kolayd r. Ancak hiç sa m yap lmayan i letmelerde makineli sa mla süt kontrolünde baz sorunlarla kar la labilece i göz önüne al nmal d r. Makineli sa m ile yap lan süt kontrollerinde genellikle kuzular/ o laklar sütten kesilmeden önce kontrol sa m günde bir defa, kuzular/ o laklar sütten kesildikten sonra ise günde iki defa yap lmaktad r. Kontrol aral klar 15-30 gün aras nda de i mektedir. Süt emme dönemine sa mdan önce 12 veya 24 saat süreyle kuzular analar ndan ayr l rlar (9, 10, 11, 17, 20, 27 Di er Süt Kontrol Yöntemleri 1.3.1. Oksitosin Enjeksiyonu ile yap lan süt kontrolleri Koyunlarda ve keçilerde günlük süt verimine, yavrular n emme s kl ve yavru say s n n etkisi vard r (14). Emme s ras nda olu an sinirsel uyar mlar hipofizden oksitosin sal nmas na, oksitosin de sütün alveollerden sinuslara geçmesine sebep olmaktad r. Elle veya makine ile yap lan sa mlarda olu an oksitosinin düzeyi, yavru uyar m olmad için yeterince etkili olmayabilmektedir. Ayr ca rklara ba l olarak koyunlar n/ keçilerin genellikle sa ma al k n olmamalar, sa m s ras nda böbrek üstü bezinden Adrenalin ve nöradrenalin sal n m na sebep olmaktad r. Bu hormonlarda oksitosinin etkisini azaltmakta, hatta ortadan kald rabilmektedir (12). Bu nedenlerden dolay laktasyon süt veriminin tahmini için yap lan süt kontrol çal malar nda, sa mdan hemen önce belirli miktarda oksitosin enjeksiyonu yap labilmektedir (26, 27). Oksitosin enjeksiyonu ile yap lan süt kontrollerinde; enjeksiyonun yap lma zaman (sa ma ba lanmadan kaç dakika önce), uygulanma ekli ve dozu de i iklik gösterebilmektedir (12, 26, 27). Sütün meme loblar ndan d ar al nmas için oksitosinin 0.1-1 IU dozunda uygulanmas yeterli olmaktad r. Ancak bu dozda, sütün ak h z fazla olmamakta buna ba l olarak da sa m süresi uzamaktad r. Bu sebeple, oksitosinin dozu fizyolojik s n r n çok üzerinde olan 40 IU ye kadar uygulayabilmektedir. Oksitosin enjeksiyonu iv olarak yap l yorsa sa ma enjeksiyondan hemen sonra, e er im olarak yap l yorsa enjeksiyondan 5 dakika sonra ba lanmal d r. Ancak im oksitosin enjeksiyonunun sütün indirilmesi için gerekli olan uyar y tam meydana getirememektedir (4, 12). -19-
Do um- lk Kontrol Aras ndaki Süre (gün) Kontrol aral (gün) Kontrol gününde yap lan tekrar say s 1.3.2. Tart- Emzir- Tart (TET) Metodu le Yap lan Süt Kontrolü Elle veya makineli sa m ile yap lan süt kontrol çal malar nda, süt emme döneminde denemenin uygulanabilirli i zorla maktad r. Kontrol gününde kuzular n/ o laklar n analar ndan ayr lmalar yavrularda ve analarda stres olu turmakta, analar n gerçek süt veriminin belirlenmesinde hatalara sebep olabilmektedir. TET metodunda, kuzular/ o laklar analar ndan belirli bir süre (bu süre kontrol gününde yap lacak kontrol say s na ba l olarak de i iklik göstermektedir) ayr b rak l r. Ancak bu ay rma süresince sütün indirilme mekanizmas ndaki yavru etkisini ortadan kald rmamak ve refah kurallar na uymak için kuzular/ o laklar ve analar birbirini sürekli görmelidir. Bu ay rma süresinin sonunda kuzular/ o laklar tart l r ve daha sonra analar ile ayn bölmeye b rak l r ve analar n emmelerine müsaade edilir. Kuzular/ o laklar analar n ortalama yar m saat emdikten sonra tekrar tart l rlar. Birinci ve ikinci tart m aras ndaki fark, kuzunun/ o la n emdi i süt olarak kabul edilir. Ba ka bir ifade ile koyunun/ keçinin, kuzusundan/ o la- ndan ayr b rak ld sürede üretti i süt miktar olarak kabul edilir (4, 6, 21). TET metodunda do um ile ilk kontrol aras ndaki süre, kontrol aral, kuzular n/ o laklar n analar ndan ayr kalma süreleri ve kontrol gününde yap lacak tekrar say s ile ilgili olarak çal malarda farkl de erler bildirilmi tir (Tablo 1). TET metodunda do um ile ilk kontrol aras ndaki süre, kontrol aral, kuzular n/ o laklar n analar ndan ayr kalma süreleri ve kontrol gününde yap lacak tekrar say s ile ilgili olarak çal malarda farkl de erler bildirilmi tir (Tablo 1). TET metodunun baz olumsuz yönleri vard r. Bunlar; genç kuzular taraf ndan tüketilen az miktardaki sütün tam olarak ölçülmesindeki yetersizlik, emme zaman nda kuzunun/ o la n i tah ndaki de i meler, hem süt ölçümünün hem de süt komposizyonunun belirlenmesi için örnek alma i leminin ayn anda yap lamamas ve iki tart m aras ndaki idrar ve d k kayb ile ilgili hatalard r (6). Laktasyon Süt Veriminin Tahmini Bir laktasyondaki gerçek süt verimi tahmini ancak tüm laktasyon boyunca her gün sa m yapmakla mümkün olmaktad r. Süt veriminin bu ekilde belirlenmesi hem ciddi bir i gücü, hem de ekonomik kayba sebep olmaktad r. Bu nedenle, laktasyon süt verimlerinin yap lacak kontrol sa mlar ile tespit edilmesi ve bu sonuçlar n hesaplanmas na çal lm t r. Bu çal malar n sonucunda farkl hesaplama yöntemleri geli tirilmi tir (18, 23). 2.1. sveç Metodu Kontrol gününün, kontrol periyodunun tam ortas na isabet etti i varsay l r. Kontrol gününde tespit edilen verim, o periyot içindeki günlük ortalama süt verimi olarak kabul edilir. Kuzular n analar ndan ayr kalma süresi (saat) Her periyot için ayr ayr yap lan kontroller toplanarak laktasyon süt verimi hesaplan r. sveç metodu için laktasyon süt verimi hesaplama formülü a a daki gibidir (7); n X= a k i (a/2 - A) k 1 i Bu formülde; X Laktasyon süt verimi a Kontrol aral n Kontrol say s k i Herhangi bir kontrolde elde edilen süt miktar k 1 lk kontrolde elde edilen süt verimi A Do um tarihi ile ilk kontrol aras nda geçen süreyi ifade eder. 2.2. Vogel Metodu Kontrol günlerinde tespit edilen verimlerin toplam, kontrol aral nda geçen süre ile çarp larak laktasyon süt verimi hesaplan r. Vogel metodu için laktasyon süt verimi hesaplama formülü a a daki gibidir (7); n X= a k i i 2.3. Hollanda Metodu Kontrol gününde tespit edilen verimlerin ortalamas, laktasyon süresince günlük ortalama süt verimi olarak kabul edilir. Bulunan günlük ortalama süt verimi laktasyon süresi (L) ile çarp larak laktasyon süt verimi hesaplanm olur. Ancak burada laktasyon süresi sabit bir de er olarak al n r veya tahmin edilir. Laktasyon süresi tahmin edilecekse a a daki formül kullan l r. L= n a (a/2- A) Tahmin edilen laktasyon süresi ile a a daki formül yard m yla laktasyon süt verimi tahmin edilir (7); n X= ( k i / n) L i Kaynaklar 5-7 3 2 3 6 35-40 3-4 1 5 21 7 7 2 4 4 14 14 2 6 25,26 Tablo 1. Çe itli çal malarda uygulanan TET metotlar 2.4. Uluslararas Hayvan Kay t Komisyonu na (ICAR) Göre Laktasyon Süt Veriminin Tahmini Trapez II yöntemi veya Fleischmann metodu olarak da bilinir. Bir kontrol gününden di er kontrol gününe kadar geçen süre bir kontrol periyodu olarak al n r. Her kontrol periyodunun ba lang c ve bitimindeki süt miktarlar toplan p ikiye bölünür ve kontrol periyodu içinde kalan gün ile çarp larak o kontrol periyodundaki verim hesaplanm olur. Ayn ekilde di er kontrol periyotlar ndaki süt verimleri hesaplanarak toplan r. lk kontrol günündeki süt verimi, do um ile ilk kontrol günü aras nda kalan gün say s ile çarp larak genel toplama eklenir. Ayn ekilde, laktasyonun sonland gün ile -20-
en son süt kontrolünün yap ld gün aras nda kalan gün say s, son süt kontrolünde elde edilen miktar ile çarp larak genel toplama eklenir. Böylece laktasyon süt verimi hesaplanm olur (7). ICAR a göre laktasyon süt verimi hesaplama formülü a a daki gibidir (Trapez II); X=[(k 1 A)+ ((k 1 + k 2 )/ 2) a 1 + + ((k n- 1 + k n )/ 2) a n + (k n C)] Bu formülde; C: Son kontrol günü ile kuruya ç kma aras nda kalan süre yi (gün) ifade eder. Yukar daki formülde yer alan (k n C), son kontrol günü ile kuruya ç kma aras nda geçen süredeki süt veriminin tespitini yapmaktad r. Trapez I ad verilen yöntemde ise son kontrol günü ile kuruya ç kma aras ndaki süt verimi ihmal edilmektedir. Bu durumda ICAR n verdi i formül a a daki gibi düzenlenmi tir (7). X= [(k 1 A)+ ((k 1 + k 2 )/ 2) a 1 + + ((k n- 1 + k n )/ 2) a n ] (Trapez I) ÖRNEK: Bu metotlar, bir örnek üzerinde aç klan rsa; 21 Ocak tarihinde do um yapan bir koyunun ilk süt kontrolü 1 ubat tarihinde yap lm t r. Kontrol aral klar 1 ay olmu ve kontroller her ay n 1. gününde yap lm t r. Son süt kontrolü 1 A ustosta yap lm ve koyun 14 A ustosta kuruya ç km t r. Kontrol günlerinde elde edilen süt verimleri a a daki gibidir. - Kontrol say s (n): 7 - Kontrol verimlerinin toplam ( k i ): 9.50 kg - Kontrol aral (a): 30 gün - Do um- ilk kontrol aras nda geçen süre (A): 10 gün - Son kontrol- kuruya ç kma aras nda geçen süre (C): 14 gün Bu de erlere göre farkl metotlarla hesaplanm olan laktasyon süt verimleri Tablo 2 de verilmi tir. Kullan lan Metotlar Hesaplanan Laktasyon Süt Verimi sveç 276.00 kg Vogel 285.00 kg Hollanda 278.20 kg ICAR (Trapez II, 275.16 kg Fleischmann ) Trapez I 269.56 kg Tablo 2. Farkl metotlarla hesaplanm laktasyon süt verimleri 3. Laktasyon Süt Verimi Düzeltme Faktörleri Koyunlarda/keçilerde laktasyon süt verimini çe itli faktörler etkilemektedir. Bu faktörler elimine edilerek o koyun rk için laktasyon süt veriminin daha do ru tahmin edilmesi mümkün olmaktad r. Ayn zamanda sürü içerisindeki koyunlar n/keçilerin süt verim düzeylerinin tarafs z olarak de erlendirilmesi de mümkün de ildir. Yap lan çal malarla ABD ve Kanada da yeti tirilen sütçü koyun rklar için düzeltme katsay lar geli tirilmi tir (24). Avrupa koyun rklar için bu katsay lar farkl l klar gösterebilir. Ancak genel olarak bu düzeltme katsay lar n n Avrupa koyun rklar için de kabul edilebilir oldu u bildirilmektedir (7). 3.1. Laktasyon Süresi Laktasyon süresi uzad kça süt üretimi de artaca için sütçü rk koyunlarda/keçilerde laktasyonun uzun olmas genel olarak istenen bir özelliktir. Ancak laktasyonun çok uzamas, y lda iki veya iki y lda üç kuzulatma uygulanabiliyorsa elde edilecek yavru say s n azaltmaktad r. Bu sebeple laktasyon süresi uygun s n rlar içerisinde olmal d r. Sürü içerisindeki koyunlar n/keçilerin laktasyon sürelerinin farkl l k göstermesi nedeniyle laktasyon süt verimleri de farkl l k göstermektedir. Bu nedenle koyunlar n/keçilerin ferdi olarak laktasyon süt verimlerinin belirlenmesi için laktasyon süresinin standardize edilmesi gerekmektedir. ABD ve Kanada da sütçü rk koyunlar için standart laktasyon süresinin 180 gün olarak bildirilmi tir (24). Laktasyon süresi 180 günden daha uzun olan koyunlarda, a a daki formül yard m ile 180 güne göre standardize edilmi laktasyon süt verimi hesaplan r (24). X= [(k 1 A)+ ((k 1 + k 2 )/2) a 1 + + ((Y B+ Y)/2) D] Bu formülde; Y B Laktasyonun 180. gününden önce yap lan kontrolde tespit edilen süt miktar, Y Laktasyonun 180. gününden sonraki ilk kontrolde tespit edilen süt miktar, D Laktasyonun 180. günü ile bir önceki kontrol günü aras nda kalan süre yi (gün) ifade eder. Bu ekilde yap lacak bir hesaplamada, laktasyon süresi 180 günden daha uzun olan koyunlar n 180. günden sonraki verimleri dikkate al nmaz (7). Laktasyon süresi 180 günden daha k sa olan koyunlarla ilgili düzeltme katsay lar na ait literatür bilgiye rastlanamam t r. 3.2. Kuzu Büyütme Yöntemi Avrupa ve Amerika da ki ülkelerde kuzular n büyütülmesinde genellikle 3 farkl yöntem kullan lmaktad r. Bu yöntemler ile ABD ve Kanada da büyütülen kuzular n analar nda laktasyon süt verimini hesap edebilmek için düzeltme faktörleri geli tirilmi tir. - Gün 30 Yöntemi: Bu büyütme yönteminde kuzular do um sonras 30 gün analar ile birlikte tutulurlar. Bu dönemde koyunlar sa lmaz. Kuzular 30. günde analar ndan ayr ld ktan sonra koyunlar günde 2 defa sa l rlar. - Kar k Yöntem: Kuzular 30 gün analar ile birlikte tutulurlar. Bu dönemde kuzular ak amlar analar ndan ayr l r ve analar günde bir defa sa l rlar. Kuzular 30. günde sütten kesildikten sonra analar günde 2 defa sa lmaya ba lan r. - Gün 1 Yöntemi (Anas z kuzu büyütme): Kuzular do duktan hemen sonra analar ndan ayr l r ve koyunlar günde iki defa sa l rlar. Kullan lan kuzu büyütme yöntemine göre, tahmin edilen süt verimleri farkl olmaktad r. Gün 1 yönteminde elde edilen süt miktar tüm laktasyon süt verimini ifade etmektedir. Oysa, Gün 30 yönteminde laktasyonun ilk ay ndaki süt verimi Kuzu büyütme yöntemi Düzeltme katsay s Gün 1 1.00 Kar k 1.10 Gün 30 1.51 Tablo 3. Kuzu büyütme yöntemlerine göre laktasyon süt verimi düzeltme katsay lar. tespit edilememektedir. Bu durumda Gün 30 yöntemine tabi olan koyunlar Gün 1 yöntemine tabi olan koyunlara göre dezavantajl olmaktad r. Bu sebeple, farkl büyütme yöntemlerine göre laktasyon süt verimi düzeltme katsay lar hesaplanm t r (7). -21-
3.3. Ya Koyunun ya laktasyon süt verimi üzerinde etkili olmaktad r. Ya 1 den 4 e do ru ilerledikçe laktasyon süt veriminde bir art, 7 yi geçtikten sonra ise laktasyon süt veriminde bir azalma görülmektedir. Bu sebeple ya a göre laktasyon süt verimi düzeltme katsay lar hesaplanm t r (Tablo 4) (7). Bir koyunun laktasyon süt verimi kontrol günlerinde elde edilen de erler do rultusunda hesapland ktan sonra, elde edilen de er düzeltme katsay lar ile çarp larak düzeltilmi laktasyon süt verimi hesaplan r (7). A a daki örnekte bir koyunun ICAR a göre laktasyon süt verimi hesaplanm ve düzeltme katsay lar kullanarak standardize edilmi tir (Tablo 5). Koyunun ya 3 Kuzu idare sistemi Gün 1 ve Gün 30 Kuzulama tarihi 25 Ocak Sütten kesim tarihi 25 ubat Sa ma ba lama tarihi Laktasyonun 180. günü 26 ubat 24 Temmuz Ya Düzeltme katsay s 1 1.44 2 1.24 3 1.13 4-7 1.00 8 ve üzeri 1.04 Tablo 4. Ya a göre laktasyon süt verimi düzeltme katsay lar Süt miktar Gün 1 kuzu büyütme Her periyot için Gün 30 kuzu büyütme Kontrol günü (kg) yönteminde süt verimi yönteminde 1 Mart 2.5 3x 2.5 7.5-15 Mart 2 15x (2.5+2)/2 33.8-1 Nisan 1.6 16x (2+1.6)/2 28.8 3x 1.6 4.8 1 May s 1.3 30x (1.6+1.3)/2 43.5 30x (1.6+1.3)/2 43.5 1 Haziran 1.05 31x (1.3+1.05)/2 36.4 31x (1.3+1.05)/2 36.4 1 Temmuz 0.85 30x (1.05+0.85)/2 28.5 30x (1.05+0.85)/2 28.5 24 Temmuz - 24x (0.85+0.70)/2 18.6 24x (0.85+0.70)/2 18.6 (180 güne göre düzeltme) (180 güne göre düzeltme) 1 A ustos 0.70 - - - - 1 Eylül 0.30 - - - - Gün 1 için 180 günlük (düzeltilmi ) toplam süt verimi 197.1 kg Ya için düzeltme 197.1 x 1.13= 222.7 kg 180 günlük (düzeltilmi ) toplam süt verimi 131.8 kg Gün 30 için Ya için düzeltme 131.8 x 1.13= 148.9 kg Kuzu büyütme yöntemi için düzeltme 224.8 kg Her periyot için süt verimi 4. SONUÇ Koyun ve keçilerde süt verim kontrolleri, süt verim seviyesinin belirlenmesini sa lar. Bunun sonucunda, birey, sürü, i letme, bölge ve ülke düzeyinde üretimin miktar ve kalitesi hakk nda do ru, güvenilir ve faydal bilgiler elde edilir. Süt verim kontrolleri i letmelerde ekstra bir i gücü ve masraf olu turur. Bu nedenle ço u zaman i letmeler süt kontrolü yapmaktan kaç n rlar. Süt kontrollerinin yap lmas ve bu kontrollerden laktasyon süt veriminin tahmin edilmesi a a da belirtilen faydalar sa layacakt r; Erkek ve di ilerin süt verim kabiliyetinin güvenle tahmin edilmesini sa layaca ndan dam zl k seçiminin güvenilir olmas na imkan verir. Böylece süt veriminin slah ile ilgili programlar uygulamaya konulabilir. Sürü ve i letmedeki dü ük verim kabiliyetine sahip bireyler saptanarak ay klama yap labilir. Besleme gerçek verim düzeyine göre yap l r. Böylece koyunlar n ve keçilerin besin madde ihtiyaçlar kar lanarak genetik kapasitesinden mümkün oldu unca faydalan labilir. Karl bir yeti tiricilik yapmaya imkân verir. letme ve sürüde hayvan sa l n n özelliklede mastitislerin kontrol alt na al nmas n sa lar. Süt verim kontrolü için elle sa m, makine ile sa m, oksitosin + elle sa m, oksitosin + makineli sa m ve tartemzir- tart (TET) gibi yöntemler kullan lmaktad r. Süt veriminin tahmin edilmesinde ise sveç, Vogel, Hollanda, Trapez I ve ICAR (Trapez II) gibi yöntemler vard r. Uygulamada en çok ICAR (Trapez II) yöntemi tercih edilmektedir. Kaynaklar 1. Akçap nar H (2000) Koyun Yeti tiricili i. smat Matbaac l k, ISBN: 975-96978- 1-5, Ankara. 2. Akçap nar H, Ayd n, Kadak R (1984) Morkaraman koyunlar n n Erzurum da özel bir i letmede kuzu ve süt verimleri. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 31 (1): 114-127. 3. Anonim (2010) TU K Haber bülteni, Eri im adresi: -22-
www.tuik.gov.tr, Eri im tarihi: 11.07.2011 4. Banda JW, Steinbach J, Zerfas HP (2005) Comparison and yield of milk from non- dairy goats and sheep in Malawi. Eri im Adresi: http://www.fao.org Eri im Tarihi: 22.04.2005 5. Basdagianni Z, Banos G, Abas Z, Arsenos G, Valergakis GE, Zygoyiannis D (2005) Estimation of daily and total lactation milk yield of Chios ewes from single morning or evening record. Livestock Production Science, 92 (1): 59-68. 6. Benson ME, Henry MJ, Cardellino RA (1999) Comparison of weigh- suckle- weigh and machine milking measuring ewe milk production. Journal of Animal Science, 77: 2330-2335. 7. Berger YM, Thomas DL (2005) Milk testing, calculation of milk production and adjustment factors. Eri im Adresi: http://www.uwex.edu/ces/animalscience/sheep/ Publications_and_Proceedings/symposium_04 Eri im Tarihi: 15.04.2005. 8. Caja G, Such X, Rovai M (2005) Udder morphology and machine milking ability in dairy sheep. Eri- im Adresi: www.uwex.edu/ces/animalscience/sheep/ Publication_and_Proceedings Eri im Tarihi: 12.05.2005 9. Fernandez C, Sanches- Seiquer P, Sanches A, Contreras A, de la Fuente JM (2004) Influence of betaine on milk yield and composition in primiparous lactating dairy goats. Small Ruminant Research, 52: 37-43. 10. Ilahi H, Chastina P, Bouvierb F, Arhainx J, Ricard E, Manfredi E (1999) Milking characteristics of dairy goats. Small Ruminant Research, 34:97-102. 11. Kremer R, Roses L, Rista L, Barbato G, Perdigon F, Herrera V (1996) Machine milk yield and composition of non- dairy corriedale sheep in uruguay. Small Ruminant Research, 19: 9-14. 12. Lollivier V, Guinard- Flament J, Ollivier- Bousquet M, Marnet PG (2002) Oxytocin and milk removal: two important sources of variation in milk production and milk quality during and between milkings. Reproduction Nutrition Development, 42: 173-186. 13. Lu CD, Potchoiba MJ, Loetz ER (1991) Influence of vacuum level, pulsation ratio an rate on milking performance and udder health in dairy goats. Small Ruminant Research, 5 (1): 1-8. 14. Mackenzie D (1993) Goat husbandry (Fifth edition). Faber and faber, London. 15. Marnet PG, McKusick BC (2001) Regulation of milk ejection and milkability in small ruminants. Livestock Production Science, 70 (1): 125-133. 16. McKusick BC, Thomas DL, Berger YM (2003) Effect of omission of machine stripping on milk production and parlor throughput in east friesian dairy ewes. Journal of Dairy Science, 86 (2): 680-687. 17. Mellado M, Rodriguez S, Lopez R, Rodriguez A (2006) Relation among milk production and composition and blood prolifes and fecal P and nitrogen in goat on rangeland. Small Ruminant Research, 65 (3): 230-236. 18. Özcan L (1990) Koyunculuk. Tar m Orman ve Köyi leri Bakanl Yay n Dairesi Ba kanl, Mesleki Yay nlar, No: Genel: 343, Seri: 15, Ankara. 19. Pavic V, Antunac N, Mioc B, Ivankovic A, Havranek L (2002) Influence of stage of lactation on the chemical composition and physical properties of sheep milk. Czech Journal of Animal Science, 47 (2): 80-84. 20. Peris S, Caja G, Such X (1999) Relationships between udder and milking traits in murciano- granadina dairy goats. Small Ruminant Research, 33 (2): 171-179. 21. Sallam SMA, Nasser MEA, Yousef MI (2005) Effect of recombinant bovine somatotropin on sheep milk production, comparison and some hemato- biochemical components. Small Ruminant Research, 56 (1-3): 165-171. 22. Sinapis E, Hatziminaoglou,I, Marnet PG, Abas Z, Bolou A (2000) Influence of vacuum level, pulsation rate and pulsator ratio on machine milking efficiency in local greek goats. Livestock Production Science, 64 (2): 175-181. 23. ahin EH, Akmaz A (2004) Koyunlarda süt verim özellikleri ve kontrolü. Vet. Bil. Derg., 20(1): 5-11. 24. Thomas DL (2003) Calculation of yield of milk, fat and protein in dairy sheep. Journal Dairy Sheep Assoc. of North America, 2(1), Fall. 25. Ünal N, Atasoy F, Aytaç M, Akçap nar H (2002) Akkaraman, Sak z x Akkaraman F 1, K v rc k x Akkaraman F 1 ve Sak z x Karayaka G 1 Koyunlar nda lk Laktasyon Süt Verim Özellikleri. Turkish Journal of Veterinary and Animal Science, TUB TAK, 26 (3): 617-622. 26. Ünal N, Akçap nar H, Atasoy F, Koçak S, Yakan A, Erol H, U urlu M (2007) Milk yield measured by oxytocin and hand milking and weigh- suckle- weigh methods in ewes originating from local crossbred in Turkey. Revuede Medecine Veterinaire, 158 (6): 320-325. 27. Ünal N, Atasoy F, Akçap nar H, Yakan A, U urlu M (2008) Milk yield and milking traits measured with different methods in Bafra sheep. Revuede Medecine Veterinaire, 159 (10): 494-501. 28. Zamiri MJ, Qotbi A, Izadifard J (2001) Effect of daily oxytocin injection on milk yield and lactation length in sheep. Small Ruminant Research, 40 (2): 179-185. -23-