A VRUPA BiRLiGi SURECiNDE KAR~ILA~ILMASI MUHTEMEL DiNI-KULTUREL SORUNLAR

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI Gilt 15 Say1: 2 2007 17 A VRUPA BiRLiGi SURECiNDE KAR~ILA~ILMASI MUHTEMEL DiNI-KULTUREL SORUNLAR ilyas (:ELEBi* Ozet: Bu makalede Turk milletinin Tanzimat'la ba~layan Batzlzla~ma ve modernle~me serilveninin, 1959'da AET'ye girmek ilzere ba~vurulmaszyla kazandzgz yeni ve somut durum ele alznmakta; " din eksenli problemler" r;err;evesinde kar~zla~zlan firsat ve tehditlere i~aret edilmektedir. Avrupa birligi milktesebatznda dii~ilnce, inanr; ve ifade ozgilrliiklerinin kapsamz ortaya konularak din ozgiirlilgu meselesi ele alznmakta; Ulkemizde yerle~mi~ bulunan gelenekler ve soz konusu milktesebat ile r;eli~en uygulamalara i~aret edilmektedir. Sozgelimi dini azznlzklar olarak ifade edilen Hzristiyan ve Yahudilerin dillendirdikleri isteklere yer verilmektedir. Buna kar~zlzk ba~ta Almanya, Fransa ve ingiltere olmak ilzere AB ilyesi iilkelerde ya~ayan Tiirklerin ve Milslilman azznlzklarzn dinf temsil, din egitimi, ibadet hiirriyeti orgiltleme ve laiklik gibi konularda kar~zla~tzklarz sorunlara temas edilmektedir. Tilrkiye ve AB iilkelerindeki iliihiyatr;z ve dini otoritelerin Tiirkiye-AB ili~kileri ilzerine goril~ ve onerilerine yer verilerek milli ve dini degerlerimizi muhafaza eden bir ger;i~in kolay ve sonur; verici olmaszna katkzda bulunmayz hedejlemektedir. Anahtar Kelimeler: Avrupa Birligi, Tilrkiye, islam Abstract: This article analyses Turkey's EU adventure, and points out to the opportunities and threats centered on the religious problems during this process. The article also deals with the issue of religious freedom by examining the limits of freedom of thought, religion and speech within the EU acquis. It points out to the conflicting practices between the established traditions in Turkey and the above-mentioned EU acquis. The demands of the religious minorities (Christians and Jews) are mentioned as examples. The religious problems of Turkish and Muslim minorities living in EU countries are also investigated. Relying on the views and solutions offered Prof. Dr., Marmara Dniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Ogretim Uyesi.

18 AB SORECiNDE DiNi-KOL TOREL KAR91LA91LMASI MUHTEMEL SORUNLAR by theologians and religious authorities both in Turkey and EU, the article aims to contribute to an easy and peaceful transition that respects the religious and national values. Keywords: European Union, Turkey, Islam. Giri~ Turk milletinin A vrupa serliveni Tanzimat'la ba~lam1~ olup Cumhuriyetin ilamyla devletin vizyonu "muasirla~ma" ~eklinde belirlenmi~ ve Bat1hla~ma ile modernle~me birbirine e~ tutulmu~tur 1. ikinci Dilnya Sava~I sonrasmda dlinya yeniden ~ekillenirken Tlirkiye bu vizyonuna paralel olarak A vrupa k1tasm1 merkez alarak kurulan bazi siyasi ve glivenlik olu~umlannm i<;inde yer alm1~, Avrupa Konseyi, OECD ve NATO gibi kurulu~lara girmi~tir. Aym gerekc;e ile 31 Temmuz 1959' da AET'ye ortakhk ic;in mliracaatta bulunmu~, bu ba~vuru 11 Eyllil 1959'da kabul edilerek tam ilyelik ko~ullan gerc;ekle~inceye kadar gec;erli olacak bir ortakhk anla~mas1 imzalanmas1 i:inerilmi~ ve si:iz konusu anla~ma 12 Eylill 1963 tarihinde Ankara'da imzalanm1~tlr (ABGS; Bulac;, 2001: 29-35). Haz1rhk, gec;i~ ve son di:inem olmak ilzere lie; a~amadan olu~an bu antla~manm haz1rhk di:ineminin sona ermesiyle 13 Kas1m 1970'te glimrilk birligi, mallann, ki~ilerin ve hizmetlerin dola~1m1, ekonomik politikalarm yakla~tmlmas1 gibi hususlan hedefleyen Katma Protokol imzalanm1~ ve gec;i~ di:ineminin hliklimlerini ve taraflann listlenecegi yilklimlliltikleri belirleyen bu protokol 1973 y1hnda ylirlirllige girmi~tir (ABGS; Bulac;, 2001: 309-340). 14 Nisan 1987'de AB'ne tam liyelik mliracaatmda bulunan Tlirkiye 1 Ocak 1996' da da glimrlik birligine dahil olmu~tur. Maastricht ve Kopenhag kriterleri ortaya konulunca (ABGS; Bulac;, 2001: 357-368) Tlirkiye kendi siyasi, ekonomik ve hukuki mevzuahm top1ulugun mevzuatma uyarlama c;ah~malanna h1z vermi~ ve 1998'den itibaren bu kriterleri esas alan dlizenli y1lhk ilerleme raporlan haz1rlanmaya ba~lanm1~tir. 10-11 Arahk 1999 tarihlerinde Helsinki' de yapllan AB Devlet ve Hliklimet Ba~kanlan Zirvesi'nde Avrupa Birligi'ne aday illke olarak kabul edilmesiyle Turk mevzuatmm Topluluk mliktesebatlyla uyumla~tmlmasi silrecine girilmi~?tir. Tilrkiye'nin AB'ne adayhgmm hukuki zeminini olu~turan Katlhm Ortakhg1 Belgesi ve <;erc;eve Yi:inetmelik'in 2001 yii1 ba~lannda AB Konseyince onaylanmasmm ardmdan tilkemiz AB 1 Tilrklerin Bat!II1a~ma serilveni ve bu konudaki tarti~malar i<;in bkz. Dag1 (2003: 1-28); Avrupa Birligi Siirecinde Tilrkiye'nin Avrupah1a;;ma Sorunu Semineri (1998); Bulay (200 1: 140-156).

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSI 19 Mtiktesebatmm Ustlenilmesine ili~kin Ulusal Program1 26 Mart 2001 tarihinde Komisyona tevdi etmi~tir. Bu program yeryevesinde anayasam1zda degi~iklikler yapllm1~, yasalar y1kanlm1~ ve yonetmelik1er haz1rlanmi~tlr (ABGS; Bu1ay, 2001: 357-368). 2004'te AB Devlet ve Htiktimet Ba~kan1an Top1antlsi Sonuy Bildirgesi'nden ald1g1 yetki ile AB Genel i~1er ve D1~ ili~kiler Konseyi 2005'te Ltiksemburg'ta Ttirkiye ile AB'ye tiye1ik mtizakereleri yeryeve belgesini onaylam1~tlr. Geride biraktlgimiz donemde Tarama stireci de bitirilerek mtizakerelere geyi1mi~ bulunmaktad1r. A vrupa Birligi Miiktesebatmda Din Ozgiirliigii A vrupa Birligi 'ne dahi1 o1an Ulke1eri dinle irtibatlar1 aylslndan tiy grupta deger1endirmek mtimktindtir: 1. Yunanistan, ita1ya, ingiltere ve Danimarka gibi din1e ili~kisini bir mezhep veya kilise ile irtibatland1ran ve dini kurum ve sembollere bagh o1an Ulkeler. Sozgelimi Yunanistan iyin Ortodoks1uk, italya iyin Katoliklik, Danimarka iyin Luteryan Kilisesi ve ingiltere iyin Anglikan Kilisesi sahip1enme a91smdan diger din ve mezheplerden farkhd1~. 2. Bel9ika, isvey, Hollanda, Portekiz ve Avusturya gibi din ile ili~kisini ktilttirel dtizeyde tutan U1keler. Bu Ulkelerde birinci gruptaki Ulkelerde oldugu gibi mezhep tercihi yapllmamakla ve kamu kurumlan ile dini kurumlar arasmda mesafenin olmasma ozen gosterilmekle beraber yine de H1ristiyanhkla diger dinlere yakla~1m aym degildir. 3. Fransa, Macaristan, Romanya gibi din konusunda tarafs1z kalan Ulkeler (Scheltema, 2004: 36-43; Gormez, 2007: 491-492). Sonunculannda bile hiybir zaman bir H1ristiyan ile Mtisltiman aym konumda degerlendirilmemektedir. Sozgelimi bir kilise in~a edeceginiz zaman goreceginiz muamele ile cami yapacagm1z zaman goreceginiz muamele aym degildir. A vrupa' da din egitimi konusunda da olu~mu~ farkh ti9 model den soz edilebilir: italya, ispanya, Almanya gibi Ulkelerde gorulen inan9lara bagh (confessional) din egitimi, Fransa orneginde oldugu gibi din olgusunun daha 2 A1essendro Ferrari (2007a: 462) Kato1ik1igin ita1ya'daki konumunu ~u ~eki1de deger1endirmektedir: Kato1ik1ik, birligini Papahk Dev1etinin kiilleri iizerine kurmu~ bu1unan ita1yan Dev1etinin kim1iginin i:inem1i bir pan;:as1d1r. Brian Gates (2007: 411-413) ise ingi1tere'deki dini yap1 hakkmda ~u bi1gi1eri vermektedir: ingiltere'de resmi o1arak ki1ise-dev1et aymm1 yoktur. Kra1is;e dini ti:iren1e tas; giyer. Bu, onun sembo1ik o1arak her iki kurumun da ba!?i oldugunu gosterir. Yiiriirliikteki paralann iizerinde "inancm koruyucusu" unvam i1e nite1enir, Lordlar Kamarasmda pisikopos1ar yer ahr, resmi tati1 giinleri H1ristiyanhk'taki dini giin1ere denk ge1ir.

20 AB SORECiNDE DINi-KOL TOREL KAR$1LA$1LMASI MUHTEMEL SORUNLAR c;:ok ktiltlirel yonlinli one c;:tkaran model ve dinlerin farkh inane; yaptlanm one c;:tkaran c;:ok dinli ingiltere modeli. (Ferrari, 2007a: 463-464) Bu farkh temaylillere ragmen Avrupa Birligi mevzuatmda temel haklar konusunda genel bir c;:erc;:evenin olu~turulmaya c;:ah~tldtgt gorlilmektedir. Kaynagt insan Haklan Evrensel Beyannamesi olan A vrupa insan Haklan Koruma Sozle~mesi 1949 ythnda Londra'da imzalanan Avrupa Konseyi Statlisli'nlin 3. maddesinin sonucudur. Bu maddeye gore: "Avrupa Konseyi'nin blitlin liyeleri hukukun listlinlligli prensibini ve hlikmli altmdaki herkesin insan hak ve ozglirltiklerinden yararlanmasm1 kabul eder (Y a~ar, 2007: 179). Soz konusu sozle~menin 9. maddesinin 1. ftkrasma gore "herkes dli~lince, din ve vicdan ozglirltigline sahiptir. Bu hak din veya inanct tek ba~ma veya topluluk halinde ogretim veya uygulama ~eklinde ac;:tga vurmayt ongorlir." (Ya~ar, 2007: 179) A vrupa Birligi Mtiktesebatt AB. Yasal Hliktimleri, A vrupa insan Haklan Sozle~mesi ve Avrupa Birligine liye devletlerin ic;: hukuku mli~terek anayasal geleneklerinden olu~maktadu. Bu mekanizma din ozglirlligli alanmda da gec;:erlidir. A vrupa insan Haklan Sozle~mesi bireysel ozglirltikleri on plana c;:tkanrken liye tilkelerin ic;: hukuku c;:ogu zaman devletin birey kar~tsmdaki pozisyonunu savunmakta, AiHM ve Uluslararast Adalet Divam gibi kurumlar birey ile toplum arasmda hakemlik yapmaya c;:ah~maktadtr (Ferrari, 2007b: 19). Avrupa Birligi mliktesebatma gore bir dine mensup olma temel hak ve hlirriyetlerin kullammt baglammda ele ahnmast gereken bir konudur. Dye lilkelerin temel niteliklerini belirleyen AB Anayasast'nm (European Constitutional Treaty-ECT) 52. maddesinin 3. paragraft ktiltlirel farkhhklara saygt gosterilmesi gerektigini, c;:ogulculuga verdigi onemi ve "demokratik vatanda~hk" olgusunun gerc;:ekle~mesinde dini geleneklere dti~en rolli vurgular. Din ozglirlligli AB yasasmm 6., Avrupa insan Haklan Konvansiyonu'nun (European Convention of Human Rights) 9. maddelerinde yer ahr. Avrupa Temel Haklar Sozle~mesi'nin (European Charter of Fundamental Rights) 10. maddesinde ise ~u ifadelere yer verilir: 1. H erkes dil~ilnce, vicdan ve din ozgurlilgil hakkma sahiptir. Herkes ozgilr bir ~ekilde dinini, inancmz degi~tirebilir; bireysel olarak veya cemaat halinde; ozel olarak veya umuma ac;zk bir ~ekilde inanczm a9zklayabilir, ibadet edebilir, dinini ogretebilir.

AVRUPA ARA9TIRMALARI DERGiSI 21 2. Vicdanf ret hakkz, bu hakkzn uygulanmaszna ili~kin ulusal yasalar r;en;evesinde olmak kaydzyla tanznmz~tzl. Federal Alman Anayasas1'mn din, inan9 ve vicdan ozgtirltigti ba~hgm1 ta~iyan 4/I-III. maddesinde "din ve vicdan htirriyeti ile dini ve felsefi inan9lan apklama hi.irriyetinin hi9bir ~ekilde ihlal edilemeyecegi ve dini ibadetleri serbest9e yerine getirme hakkmm teminat altma ahnd1g1" beyan edilir (Dogan, 2007: 255-299; Er, 2003: 299). A vrupa Birligi bu yasalarla her ne kadar belirli yeterlilikler talep etmekte ve din-devlet ili~kisi konusunda kendisine mahsus bir anlay1~ ortaya koymakta ise de genel 9er9eveye aykm di.i~memek ~art1yla tiye Ulkelerin kendi modellerini si.irdi.irmekte serbest olduklan da bir realitedir. Dye Ulkelerdeki uygulamalan inceledigimizde yukar1da belirtilen temel hi.iktimlere aykm olmamak ~art1yla her Ulkenin kendine ait modelinin bulundugunu gormekteyiz (Ferrari, 2007b: 21-30; Ki.iyi.ikcan, 2007 252). Her ne kadar mi.izakere stirecinden ge9tigimiz ve yeni yapllanmalar i9inde bulundugumuz gi.ini.imi.izde din eksenli dtizenlemeler konusunda bir tak1m spektilasyonlar yapllmakta ve insanlar kendi plan ve projelerini AB talepleri olarak takdim etmekte iseler de tam tiyelik ger9ekle~tigi takdirde i.ilkemizin ozel ~artlanm1z da goz ontinde bulundurulacak, temel haklara aykm unsurlar i9ermemek ~art1yla Ulkemizin de kendisine ait bir modeli olacaktir. Uyelik Siirecinde Bizi Bekleyen Sorunlar Farkh din ve ktilttirlere mensup toplumlann bir araya gelmesinin ve ortakhk kurmasmm kolay olmad1g1 bilinmekte, hatta birtak1m zorluklarla kar~ila~ilmasmm ka9mllmaz oldugu a91ktir. Ancak bu sorunlar a~ilmaz meseleler degildir. Hatta dogru analizler yapild1g1 takdirde tehdit olarak gori.ilen bir9ok ~ey firsata donti~ttiri.ilebilir. Ttirkiye A vrupa Birligi 'ne girdigi takdirde hangi sorunlarla kar~ila~acakhr ve bu sorunlarm topluluga giren diger i.ilkelerin kar~ila~hgi sorunlardan fark1 nedir? Her ne kadar tarama ve mi.izakere konulan i9inde "din" adh ayn bir ba~hk bulunmamakta ise de, A vrupa Birligi stirecinde din konusunda ortaya 91kabilecek muhtemel 3 Avrupa'da vatanda~hk egitiminin bir parr;as1 olarak din egitiminin geli~imi ve r;e~itliligi ir;in bkz. Robert Jackson (2007: 119-158); Celine Beraud (2007: 228-229); Talip Kiir;iikcan (2007: 252).

22 AB S0RECINDE DINi-KOL TOREL KAR$1LA$1LMASI MUHTEMEL SORUNLAR sorunlara egildigimiz zaman a~ag1daki tablo ile kar~1 kar~1ya oldugumuzu gorliyoruz: 1. Yasal ~er~eve: Din ozgiirliigii Avrupa hukukunun onemli bir par<;as1du. Bu husus ifade ettigimiz gibi AB Anayasas1'nm 6. maddesinde teminat altma ahnm1~ ve tum AB yasalannm uymas1 gereken bir zorunluluk olarak ortaya konulmu~tur. Her ne kadar A vrupa Birligi mevzuatl din hizmetleri veren resmi bir kurum tammlamam1~ ise de bu tiir hizmetlerin dini cemaatler eliyle yiiriitiilmesini benimsemi~ bulunmaktad1r. Dini cemaatler de diger insanlar ve topluluklar gibi <;evre, asayi~, egitim, imar vs. yasalanna uymak zorunda olup bu hizmetlerden sorumlu bakanhklann denetimi altmdad1r. Bu yasalar <;er<;evesinde hareket serbestisine sahiptirler (Ferrari, 2007b: 18-29). Burada doktriner <;atl~malann 91kmas1 durumunda sorun ya~anabilir. Sayle ki diger iilkelerin hilafma farkh bir kiiltiir, din ve medeniyete mensup olarak Avrupa Birligi'ne girmeye <;ah~an tek millet Tiirklerdir. Farkh bir medeniyete ait oldugumuz i<;in kiiltiir <;atl~malanmn zuhur etmesi ve doktriner paradokslann ortaya <;1kmas1 ka<;m1lmazdu. Boyle durumlarda nastl davramlacag1 onemli bir sorundur. Sozgelimi ish1m'm mensuplanna dini: bir inan<; veya gorev ~eklinde diizenlenen baz1 hususlann mesell1 "Allah'm nezdinde hak dinin islam oldugu" mealindeki ayetin (Al-i imran 3/19) cuma hutbelerinin sonlannda okunup okunmamas1; zina kavram1, kurban meselesi, cihad ve kurtulu~ gibi doktriner konulann AB. ilkeleri ve Mevzuatl a<;1smdan nas1l ele almacaklan gibi hususlar kamuoyunda tart1~1lm1~t1 4 Aym ~ekilde Hz. Peygamber'e hakareti i<;eren karikatiirlerin ifade hiirriyeti kapsammda olup olmad1g1 sorguland1. Birligin bu ve benzeri talepleri ileride dinin reforme edilmesi ~eklinde daha genel bir istege de donii~ebilir. Benzer <;eli~kiler orf, adet ve gelenekler alamnda da ya~anabilir. Omegin bir<;ok AB iilkesinde homoseksiieller arasmda resmi evlilik konusu giindeme getirilmi~ durumdad1r. Hatta bu tarz evlilikleri onaylayan iilkeler 4 Bu konuda Avrupa Birligi Komisyonu Ba~kam Jose Manuel Barroso'nun 11 Nisan 2008 tarihinde istanbul muftiilugunu ziyareti esnasmda Diyanet i~leri Ba~kan Y ardtmctst Prof. Dr. Mehmet Gormez ile aralannda ~u diyalogun ge<;tigi basmda yer aldt. Saym Mehmet Gormez ilerleme Raporu'nda dini konulann eksik bilgilere dayamlarak yer almasmm yanh~ algtlamalara neden oldugunu belirtmesi uzerine toplantlda bulunan Geni~lemeden sorumlu iiye Olli Rehn omek gostermesini istegince Gormez soz konusu ayetin okundugu cuma hutbelerini hatlrlatlyor ve her din mensubunun kendi dinini hak din olarak kabul etmesinin bir hak oldugunu belirtiyor. Bunun uzerine Olli Rehn bundan boyle yanh~hklara du~memek i<;in dini meselelerin ele almacag1 komisyonlarda ortak <;ah~ma yaptlacagmt soyliiyor. (Zaman Gazetesi, 2008).

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGISI 23 bulunmakta, bu tlir uygulamalara kar~l vlkanlar ise kamu fonlanndan yararlanamama gibi hak mahrumiyetine varptmlmaktad1r. Turk basmmda "kokorecin yasaklanmas1" ~eklinde ifade edilen, ancak ozunde gelenek vatl~masl bulunan daha ba~ka sorunlarla kar~lla~llmas1 muhtemeldir. 2.Temsil sorunu: Avrupa Birligi mevzuatl kamu sistemi ivinde dinin temsilini, o dine mensup cemaatler yoluyla saglamaktad1r; Avrupa Birligi tilkelerinde din, kamusal alana ttizel ki~ilikler arac1hgiyla girmektedir. Omegin kiliseler huistiyanlar1, hahamba~1hk yahudileri kamusal alanda temsil etmektedir. Devlet bu kurumlarla muhatap olmaktad1r. Miislumanlara gelince onlann hem Avrupa Birligi'nde hem de kendi tilkelerinde temsil sorunlan vard1r. AB tilkelerinde yakla~1k 15 000.000 musliiman ya~amakta olup bu say1 genel A vrupa ntifusu ivinde onemli bir oram gostermektedir. A~ag1daki tablolarda ingiltere'de ya~ayan insanlann dini aidiyetleri ile Almanya' da ya~ayan Miisliimanlarm milliyetlerine gore dagll1m1 gosterilmektedir: in2iltere Niifusunun Dini Aidiyet Tablosu Kisi SaylSI Oran Biitiin Bir. Kralhk H1ristiyan 41,014,811 71.8 71.7 Miisliiman 1,588,890 2.8 3.1 Hindu 558,342 1.0 1.1 Sih 336,179 0.6 0.7 Yahudi 267,373 0.5 0.5 Budist 149,157 0.3 0.3 Diger Dinler 159,167 0.3 Jedi 390,000 0.3 H1ristiyan D1~mdaki Biitiin Din1er 3,059,108 5.4 Dini Olmayan1ar 8,596,488 15.1 14.6 Dini Bi1dirmeyenler 4,433,520 7.8 Top1am Niifus 57,103,927 100.0 Almanya'da Miisliiman Niifusun Milliyetlere Gore Daihhmi Milliyeti Niifus Genet Niifusa Oram % Turk 1.764.041 2.13 Alman Pasa_Q_ortlu 959.000 1.16 Bosna Hersekli 156.872 0.19 Irakh 75.927 0.09 Fash 71.639 0.08

24 AB SORECiNDE DINi-KOL TOREL KAR91LA91LMASI MUHTEMEL SORUNLAR iranh 61.792 0.07 Afganistanh 55.111 0.06 Uibnanh 40.060 0.05 Pakistanh 30.034 0.04 Suriye1i 28.154 0.03 Tunuslu 22.859 0.03 Cezayirli 13.948 0.016 Endonezyah 11.054 0.013 Amavut 10.362 0.012 M1s1rh 10258 0.012 Urdunlii 8.042 0.009 Diger milletler 1200 0.001 Top lam 3.319.153 4.02 Almanya'da Ya$ayan Miisliiman Niifusun Mezheplere Gore Da2IIImi Mezhep Niifus Miisliiman Niifusa Oram% Sfinni 2.200.000 66.67 Ale vi 340.000 10.30 ismaili 12000 0.36 Kad1yani 50000 1.51 Diger 10000 0.30 Genel Toplam 3. 300.000 Giiniimlizde miisliimanlann A vrupa' daki onemli sorunlanndan biri kamu sistemi i<;:inde nasll temsil edilecekleri meselesidir. Avrupa'da tiizel ki~ilik olarak kabul edilmeyen cemaatler bulunduklan iilkelerde devletten mali kaynak destegi alamadtklan gibi egitim hizmetlerinden de yararlanamamaktadtrlar. Aym problem sebebiyle miisliimanlann devlet okullannda din egitimi talepleri kar~tlanmamakta, minarelerden ezan okumalanna miisaade edilmemekte, hastane, cezaevi gibi yerlerde temsilciler bulunduramamaktadtr (Tosun, 2007: 31 0-317; Robbers, 2008: 68-70). Ulkemizdeki duruma gelince Rum, Yahudi, Ermeni, Siiryani gibi miisliiman olmayan din! cemaatler, kendi dini hizmetlerini kiliseler aracthgtyla kendileri gormekte, cemaat okullan aracthgtyla din egitimlerini almakta, bunlan yeterli gormeyen bazt cemaatler ozellikle egitim konusunda birtaktm talepler dillendirmektedirler. Miisliimanlar ise Diyanet i~leri Ba~kanhgt aracthgtyla temsil edilmekte, hizmetler de bu kurum aracthgtyla verilmektedir. Diyanet i~leri Ba~kanhg1 Cumhuriyet yonetiminin Tiirkiye ~artlanm goz oniinde bulundurarak ortaya koydugu

AVRUPA ARA~TIRMALARI DERGISI 25 orijinal bir kurumdur. Bir Kamu kurulu~u statlistinde olan Diyanet i~leri Ba~kanhgt'mn bu konumu degi~ik kesimler tarafmdan tartt~tlmaktadtr 5. A vrupa Birligi mevzuati cemaatin din hizmetlerine kamu btitr;:esinden dogrudan veya dolayh ~ekilde mali destek verilmesine imkan saglamaktadtr. A vrupa Birligi tilkelerinde kiliselerin gelirleri kendi oz kaynaklan yamnda mensuplanndan alman vergiler, kiliselerin baktm ve onanmt; ar;:tlan okul, hastane, kre~, huzurevi gibi kurumlar ve bunlann i~letmesinde kamunun ongordtigli te~vik ve fonlardan olu~maktadtr. Bu imkiinlardan faydalanabilmek ir;:in ttizel ki~ilik kazanmt~ olmak gerekmektedir. Bazt tilkelerde omegin Alman Federal Anayasast'mn 140. maddesine gore kamu kurulu~u statlisli kazanan cemaatler vergi toplama yetkisine sahiptirler. Bir cemaatin resmi liyesi olan, o cemaate vergi Odemek zorundadtr. Aksi takdirde o cemaatten aynlmak zorundadtr. Almanya'da bu yolla elde edilen gelir, giderlerin ytizde 80'nini kar~tlamaktadtr. Yurt dt~mdaki vatanda~lanmtzm dini temsil sorunu r;:oztildtigli takdirde, onlar da bu imkanlardan yararlanabileceklerdir. ~u an ir;:in yurt dt~mda bulunan Ttirklerin magduriyeti soz konusudur. U1kemizde ise Genel kamu kurumlan ir;:inde yer alan Diyanet i~leri Ba~kanhgt 'mn giderleri genel btitr;:eden kar~tlanmaktadtr. A vrupa Birligi tilkelerinde din hizmetleri kiliseler yanmda okul, cezaevi, hastane, yeti~tirme yurdu, askeri birlikler, polis te~kilati gibi kurumlarda verilmektedir. Omegin Almanya'da Weimar Anayasast 141. maddesi orduda, hastanelerde, ceza evlerinde ve diger kamu kurumlannda ibadet ve maneviyat takviyesine ihtiyar;: oldugu olr;:tide, dini cemaatlere gerekli dini i~lemlerin yaptlmast hususunda izin verilmesini ve her ttirlti zorlamadan kar;:mtlmasmt ongormektedir. Federal Anayasanm 33. maddesinin 111/d bendinde "kilise-devlet anla~malannm ana konusunu devlet ile dini cemaatler arasmdaki i~birligi, din ozglirltigli, devlet okullanndaki din 5 Diyanet i~leri Ba~kanhgt 3 Mart 1924 tarih ve 429 sayth ~er'iyye ve Evkaf ve Erkiin-1 Harbiye-i Umumiye Vekiiletinin ilgiisma Dair Kanun ile ~er'iyye ve Evkaf Vekiileti kaldmlarak yerine Ba~bakanhga bagh olarak Diyanet i~leri Reisligi ve Evkaf Umum Mi.idi.irli.igii kurulmu~tur. Bu kuruma ait ilk Te~kiliit Kanunu 14 Haziran 1935 tarih ve 2800 sayth yasadtr. Sonra 22 Haziran 1965 tarih ve 633 sayth yasa c,:tkanlmt~ ve bu yasa 18 Arahk 1979'da Anayasa Mahkemesi tarafmdan bic,:im yoniinden iptal edilmi~tir. Diyanet i~1eri Ba~kanhgt'nm hukuki krono1ojisi ic,:in bkz. Mehmet Gormez (2007: 489, 494-495).

26 AB SORECiNDE DiNi-KOL TOREL KAR$1LA$1LMASI MUHTEMEL SORUNLAR egitimi konusundaki garantiler ve diizenlemeler, devlet universitelerindeki ilahiyat fakiilteleri, ordudaki din hizmetleri, dini cemaatlerin kamusal alandaki konumu ve onlann finanse edilmesi olu~turur." denilmektedir. 2005 y1h rakamlanna gore Almanya'da 110.000 yatak say1s1 olan 622 Katolik hastane, 780.000 c;ocugun bannd1g1 13.000 Katolik kre~, 127.000 yatak kapasitesine sahip 3.000 huzurevi, 115.000 kapasiteli 2100 engelli bak1mevi bulunmaktad1r (Robbers, 2008: 43-73). Fransa'da ozel okullann yiizde 95'i Katolik okuludur. Ulke genelinde 5300 Katolik ilkokul, 1630 Katolik ortaokul, 818 Katolik Genel ve Teknik Egitim Lisesi, 528 Katolik Meslek Lisesi, 212 Katolik Ziraat Lisesi ve 389 Yiiksek Okul ve Fakiiltelere Hazuhk Lisesi bulunmaktad1r. Anaokulu s1mfmdan lise sona kadar biitiin egitim kurumlannda toplam 13 milyon ogrenci okumakta olup bunun iki milyonu Katolik okullannda okumaktad1r. (Kavas, 2007: 344) Buna kar~1hk iilkemizde c;ok tart1~1lan imam Hatip Liselerinin durumu a~ag1daki tabloda goriildiigii ~ekildedir:

imam Hatip Liseleri ile ilgili istatistikler 2004-2005 2003-2004 2002-2003 2001-2002 2000-2001 1999-2000 1998-1999 1997-1998 - - - - 9 43 460 464 - - - - 215 1.953 91.623 188.329 445 445 436 451 462 464 464 464 73.563 66.117 48.035 55.339 71.430 116.431 177.234 168.422 - - - - 2 4 32 33 - - - - 85 162 3.447 5.214 - - - - 31 33 33 34 - - - - 6.093 6.289 6.820 5.365 1996-1997 464 290.943 464 185.126 30 6.768 30 4.924 YIL Ok. 0 ::1. Ill ogm. ~- Ok. r. t""' Ogm. "' <> Ok. 0 ::1. Ill Ogm. {1 '"C t""' Ok. r. ~- Ogm. "' <> t""' I I ~ :::0 c ~ )> ~ -1 ;u s:: )> ~ ;:Q 0 m :::0 G) ~: - - - I 94 105 105 107 - - - 3 5.259 13.874 19.529 25.088 7 7 100 107 107 107 107 107 23.288 18.781 16.499 16.403 14.097 11.504 8.732 4259 107 21.064 107 2.677 Ok. 0 ::1. Ill Ogm > ~- Ok. r. t""' "' <> 6gm. 6.937 12.591 6.566 5.647 4.098 1367 - - - Oi!:m. AytkiHL 452 452 536 558 600 604 604 605 601 Toplam Oku1 Say1 103.788 97.489 71.100 77.392 102.042 151.580 307.385 396.677 8.140 7.631 7.431 8.504 11.877 15.922 18.145 18.702 - '---------- _L -~- -~~ - 511.502 18.809 -- ---- Ogrenci Toplam Ogret men Toplam

28 AB SORECINDE DiNi-KOL TOREL KAR$1LA$1LMASI MUHTEMEL SORUNLAR 3. Din Egitimi Sorunu: Bilindigi uzere Turkiye'de din ogretimi orgun ogretim kurumlannda zorunlu ders olarak Milli Egitim Bakanhgt; Kur'an kurslarmda ise Diyanet i~leri Ba~kanhg1 tarafmdan verilmekte ve her ikisinin mufredah da devlet tarafmdan belirlenmektedir (Gormez, 2007: 488). AB Ulkelerinde ise din dersi herhangi bir din veya mezhebe bagh olmad1gm1 beyan eden (non-denominational) okullar du~mda programa konulmakta, bu hizmeti sunan personel ya cemaatlerin onay1 ile devlet tarafmdan atanmakta ya da bizzat dini cemaatler tarafmdan tayin edilmektedir. Devlet okullanndaki ogretmenlerin maa~m1 da devlet odemektedir. Cemaat okullannm mufredahm cemaatin kendisi, devlet okullanndaki din ogretiminin mufredahm ise dini cemaatle Egitim Bakanhg1 birlikte haztrlamaktadtr. ic;erige dini cemaat karar vermektedir. Egitim Bakanhg1 ise bu programlan Anayasa'da belirlenen egitim hedeflerine uygunlugu ac;lslndan denetlemektedir. <:;ocuklann dini kurslara kahlmas1 12 ya~a kadar veli, 12-14 ya~ aras1 veli ile c;ocugun ortak nzas1, 15-18 ya~tan sonra ise c;ocugun kendi nzasma baghdtr. AB Ulkelerindeki miisluman ogrencilerin din egitimi meselesi onemli bir sorundur. Sadece Alman okullarmda 700 binden fazla musluman ogrenci okumaktadtr 6. Temsil problemi c;ozulmedigi ic;in bunlarm biiyiik bir ktsml devlet destekli din hizmeti alamamaktad1r.(robbers, 2008: 53-58; Scheltema, 2004: 40) 4. Laikligin Tamm1 ve Kapsam1: Mevcut AB iilkelerinin tamam1 Htristiyan olup din onlann ortak miras1 ve kolektif kiiltiirlerinin onemli bir parc;as1d1r. Yine din Bahda ba~ta Htristiyan Demokrat olmak uzere pek c;ok kesimin gozunde gelecekle ilgili toplumsal vizyonda onemli yer tutan bir degerler alamdtr. Bah ile ilgili bir ba~ka gerc;ek ise AB yap1 itibariyle din! bir olu~um degil, arkasmda tarim Bah tecrtibesini bulunduran sekulerhiimanist bir olu~umdur (Aydm, 2001: 192). Avrupa Birligi iilkeleri laiktir fakat c;ogunlukla yasalannda laiklik tamm1 yapllm1~ degildir 7. Sozgelimi Alman modelini ele alacak olursak bu modelde temel kavramlar "tarafstzhk, ho~gorti, e~itlik ve din ozgurliigii"dur. Bunlar ic;inde din ozgurltigii baric; digerleri yasalarda ac;tkc;a ifade edilmez. Devlet bir atletizm kuliibtine hangi manhkla yard1m ediyorsa dini gruplann faaliyetlerine de aym manttkla yard1m etmektedir. Tarafstzhgm geregi olarak devlet dini cemaatlerin i~lerine miidahalede bulunmaz. Aksine pozitif tarafstzhk devlete dinin kendisini ifade edecegi bir ortam haztrlama zorunlulugu getirmekte, yasa ve planlama yaparken dini ihtiyac;lan dikkate almasm1 gerektirmektedir. inane; 6 2006 ytlmm veri1erine gi:ire i.i1kemizde 4951 Kur'an Kursu bu1unmakta o1up bura1arda 3773 kadro1u ogretici gorev yapmaktadtr. Bu kurs1arda 20 700 erkek ve 137 700 bayan ogrenci okumaktadtr. 7 Fransa laik1igi i9in bkz. Francis Messner (2008: 113-126).

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 29 ozgtirltigli pozitif tolerans aytsmdan devlete okullarda isteyen ogrencilerin kattlmast i9in ozel dua saatlerinin korunmasma imkan saglamaktadtr (Robbers, 2008: 43-52; Scheltema, 2004: 47-71). Laiklik ilkesinin geregi olarak A vrupa Birligi Ulkelerinde din-siyaset ili~kisi btiytik oranda yoztilmti~ gortilmektedir. Sozgelimi Htristiyan cemaatler politik taleplerden vazge9mi~ gorlinliyorlar. Vatikan bile politik taleplerini kendisine tahsis edilen alanla stmrh tutmaktadtr. Bu nedenle sosyal hayatta devlet veya politik kurumlarla dini cemaatlerin kar~t kar~tya gelen bir durumu soz konusu degildir. AB Komisyonu Ba~kam Jose Manuel Barroso TBMM'de yapttgt konu~mada ~unlan soylemi~tir: Ttirkiye'de ge9erli olmasmt istedigimiz demokratik laiklik ilkesi 9er9evesinde birey haklan her durumda korunmahdtr. Bunun glivencesi kanunlardtr. Din ve devlet arasmdaki fark iyi gortilmelidir. Taraflar olu~turacaklan odtin alanlannda birbirlerine saygt gostermelidirler (Radikal Gazetesi, 2008). Ttirkiye'de ise bu konulann tarihi ve ktilttirel arkaplam bulunmadtgt i9in zihinler net olmaytp, bu konuda olu~mu~ ortak kanaatler mevcut degildir. Zaman zaman -marjinal de olsa- bazt cemaatler politik alana mtidahale gorlinlimli veren taleplerle ortaya 91kttgt i9in sektiler kesimler tarafmdan 90k masum ve tabii talepler bile devletin alanma mtidahale olarak algtlanmakta, bunun sonucunda dini alanm baskm tavtrlarla devlet tarafmdan yeniden tammlanmas1 gtindeme gelmekte, kar~thkh glivensizlik slirlip gitmektedir. Bu ktstr tartt~malan sonlandtrmak durumundaytz. Bunun i9in de laikligin ne oldugunu/ne olmadtgmt, stmrlanm, devlete ve dindarlara sagladtgt yetki ve haklan birbirimizi itham etmeden ve susturmadan rahat9a konu~arak ve tartt~arak bir konsenslise varmak durumundaytz. 5. Misyonerlik: Yunanistan gibi farkh uygulamalar yapanlan istisna edecek olursak genelde A vrupa Birligi Ulkelerinde misyonerlik din ozgtirltigti i9inde mtitalaa edilmektedir. Ulkemizdeki fakirlik, egitimsizlik, medyada islam hakkmda genellikle negatif ve yamltlct yaymlann yaptlmast, din gorevlilerinin alan ve pedagojik bilgi a9tsmdan yetersizligi gibi olumsuz unsurlar misyonerlerin i~tahmt kabartmaktadtr 8 Mtisltimanlar ellerindeki 8 Osmanh doneminin aksine Cumhuriyet Tiirkiye'sinin ilk ytllan misyonerler ac,;tsmdan bir durgunluk donemi olmu~tur. Misyonerler faaliyetlerine 1950'lerde htz vermi~lerdir. 1965 'ten sonra ise Amerikah, irlandalt, ingiliz ve isvic,;reli misyonerlerin Ban~ Goniilliisii ve daha ba~ka adlarla izmir, istanbul, Konya gibi biiyiik ~ehirlerde ve baz1 Dogu/Giineydogu Anadolu kasabalannda propaganda

30 AB SORECINDE DINI-KOL TOREL KAR91LA91LMASI MUHTEMEL SORUNLAR k1s1th imkanlarla italya, Fransa, Almanya gibi buyiik olanak ve biit9eye sahip olan misyoner te~kilatlan ile rekabet etmek durumunda kalacaktlr. Orne gin bizde din hizmeti veren 88 bin personelin yuzde 3 'ti ilkogretim (ilk ve ortaokul), ytizde 51 'i lise, ytizde 35'i on lisans 91k1~h ve sadece ytizde 8'i tiniversite mezunudur. Yabanc1 dil tazminatl alan personel say1s1 356 olup bunun 307'sinin bildigi yabanc1 dil Arap9a'd1r. Diyanet Te~kilatmda 926 ytiksek lisans, 193 doktora mezunu; 14 do9ent ve 8 profesor olmak tizere toplam 1141 lisans tistti kariyer yapm1~ eleman istihdam edilmektedir. Buna kar~m Avrupa'da dil sorunu olmayan, 9ogu 9ift lisans mezunu, ekonomik sorunlan 96ztilmti~ ve kendini tamamen din alamna adam1~ bir camia bulunmaktad1r. Dlkemizdeki din gorevlilerinin ogrenim durumu a~ag1daki ~ekildedir: gremm D urum I anna c ore n 1yane til ~en "B a~j k an l~p 1g1 ersone r 1 Mezun Olduklan Okullar Say Oran% Dini Yuksekogretim (il. Fak. Y.i.E, i.il.fak.) 5.919 7,39 Alti Ayhk Yuksek Ogrenim 26 0,03 Be~ Ytlhk Yuksek Ogrenim 80 0,10 Dort Yt1hk Yuksek Ogrenim 4.450 5,59 0<; Yllhk Yuksek Ogrenim 161 0,20 iki Yllhk Yuksek Ogrenim 18.355 22,92 i.m.y. Okulu- ilahiyat On Lisans 7.279 9,09 imam-hatip Lisesi 40.212 50,21 Lise ve Dengi Okul 1.192 1,49 Ortaokul ve Dengi Okul 1.602 2,00 ilkokul 779 0,97 Top lam 80.085 100 <;ah~malan olmu~tur. 1927'de 6658, 1955'te 8952 olan iilkedeki Protestan sayisi 1965 'te biiyuk oranda artarak 22983 'e ula~mt~tlr. 1980-2000 ytllan arasmda misyonerlerin <;ah~ma1an sonucunda Tiirkiye genelinde on1arca mustakil kilise ve <;ok saytda apartman kilisesi a<;t1mt~tlr. Osmanh doneminde misyonerlerin muhatabt ozellikle Ermeni1er iken kurulan yeni kiliselerde cemaatin <;ogunlugunu Turklerin olu~turdugu gorulmektedir.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 31 Sonu~ ~agda~ Batl iilkelerinde oldugu gibi Tiirkiye Cumhuriyeti de laikligi temel ilkelerinden biri olarak kabul etmi~tir. Onun ilke olarak kabulii onemlidir. Bu ilke ideolojik yakla~1mlara alet edilmeden dogru ve objektif bir ~ekilde degerlendirilmelidir. Ote yandan A vrupa Birligi iilkelerinde tek tip laiklik bulunmamaktad1r. Her iilke kendi toplumsal yap1sma uygun olarak bir model geli~tirmi~ durumdadu. Burada esas olan temel hak ve hiirriyetlerin ~ignenmemesi ve din hizmetleri ile devlet i~lerinin birbirine kan~tmlmadan ve birbirlerine miidahale edilmeden yiiriitiilmesidir. Giiniimiizde AB iilkelerinde kiliseler hiila saygm kurumlardu ve ~ok onemli hizmetler ifa etmektedirler. Bu faaliyetlerini yiiriitiirken bag1msizhklanm titizlikle korumaya ~ah~maktad1rlar. ingiltere gibi baz1 iilkelerde din ile devlet arasmda organik bagm bulunmas1 bizi, bag1ms1z davranmad1klan ~eklinde bir yanh~ degerlendirmeye itmemelidir. Bizde ise din-devlet ili~kisi dini ve sosyolojik boyutlanyla incelendigi zaman baz1 istismarcllann giindeme getirdigi ~ekilde bir ~atl~mamn soz konusu olmad1g1 goriilecektir. A vrupa Birligi iilkelerinde ba~anlmak istenen de dinin ve devletin birbirlerini yok etmeden, birbirlerine bask1 yapmadan kendi alanlannda kalarak ban~ i~inde ya~amad1r. Dolayisiyla AB 'ye girmek bazllarmm iddia ettigi gibi milli kimligimizi yitirmemize ve dinimizi terk etmemize neden olmayacaktlr. Aksine Ortodoks'un Ortodokslugunu, Katolik'in Katolikligini ve Protestan'm Protestanhgm1 korudugu gibi, iilkemiz insam da Miisliimanhgm1 koruyacaktlr. Bunun i~in de milli ve dini degerlerimizin rasyonel ve insani ol~ekte bilinmesi ve ogretilmesi zorunlulugu soz konusudur. A vrupa hedefleri, her alanda oldugu gibi dini alanda da bizi bilin~li davranmaya itecek, belki de bu sayede "kim" oldugumuzu daha iyi bir ~ekilde fark edecegiz. Kaynak~a: Avrupa Birligi Genel Sekreterligi (ABGS), (2007). Tiirkiye- AB j!i~kileri. Eri~im: 15 Ekim 2007, http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=4&l=l. Avrupa Birligi islamiyet'le ilgili Konulan Diyanete Soracak. (12 Nisan 2008). Zaman Gazetesi. Avrupa Birligi Siirecinde Tiirkiye'nin Avrupahla~ma Sorunu Semineri (1998). T.C. Merkez Bankas1, 24-28 Mart 1997. Ankara.

32 AB SORECINDE DiNI-KOL TOREL KAR~ILA~ILMASI MUHTEMEL SORUNLAR Aydm, Mehmet S. (2001). 'Avrupa Birligi ve Din'. Mustafa Kahramanyol, Tiirkiye Avrupa Birligi j/i:jkileri, Ankara: Tiirkocaklan Gene1 Merkezi Beraud, Celine (2007). 'A vrupa Miiesseseleri ve Dini Olgulann Ogretimi: Giincel Bir Tart1~ma'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: Ensar Ne~riyat Bula9, Ali (2001). Avrupa Birligi ve Tiirkiye, istanbul: Eyliil Yaymlan. Dag1, ihsan D. (2003). Batlllla:jma Korkusu. Ankara: Liberte Yaymlan. Dogan, Recai (2007). 'A vrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi: Almanya Modeli'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: : Ensar Ne~riyat Er, Hamit (2003). 'AB ve Geli~mi~ Ulkelerde Din Egitimi'. Tiirkiye 'nin Avrupa Birligi 'ne Giri!jinin Din Boyutu Sempozyumu. Ankara: Diyanet i~leri Ba~kanhg1 Y aymlan. Ferrari, Silvio (2007a). 'AB. Hukuk Sisteminde Din ve Dini Cemaatler'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: : Ensar Ne~riyat Ferrari, Silvio (2007b). 'AB. Hukuk Sisteminde Din ve Dini Cemaatler'. Ali Kose - Talip Kii9iikcan. AB Ulkelerinde Din-Devlet j[i!jkisi. istanbul: Tiirkiye Diyanet Vakf1 islam Ara~tlrmalan Merkezi (isam) Gates, Brian A. (2007). 'Avrupa'da Dini Egitimde Ku~at1c1 Bir Yakla~1m'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: : Ensar Ne~riyat Gormez, Mehmet, (2007). 'Turk Hukuk Mevzuatmda Dini Kurumlann Yeri ve Uygulama'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu". istanbul: : Ensar Ne~riyat Jackson, Robert (2007). 'Avrupa Kurumlan ve Din egitim-ogretiminin Kamusal Alandaki Genel Egitime KatklSl'. Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: Ensar Ne~riyat Kavas, Ahmet (2007). 'Fransa'da Dini Kurumlar ve Din Egitimi'. Avrupa Birligi Siirecinde Dinf Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: : Ensar Ne~riyat Kokta~, M. Emin (2007). 'Almanya' da Tiirkler/Miisliimanlar: Sorunlar ve Oneriler'. Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu". istanbul: Ensar Ne~riyat Kii9iikcan, Talip (2007). 'Avrupa Ulkeleri ve Dini Olgulann Ogretimi Konulu Tebligin Miizakeresi', Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: : Ensar Ne~riyat Laik1ik i9in odiin. (11 Nisan 2008). Radikal Gazetesi.

AVRUPA ARA$TIRMALARI DERGiSi 33 Messner, Francis (2008). 'Fransa'. EditOr: Ali Kose ve Talip Kiic;iikcan. Avrupa Birligi Ulkelerinde Din-Devlet j/i~kisi. istanbul: isam Yaymlan. Robbers, Gerhard (2008). 'Almanya'. Ali Kose ve Talip Kiic;iikcan. Avrupa Birligi Ulkelerinde Din-Devlet jli~kisi. istanbul: isam Yaymlan. Scheltema, M. (2004). Avrupa Birligi Tiirkiye ve hlam. Ankara: Politika Merkezi Y aymlan Tosun, Cemal (2007). "Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi: Almanya Modeli Konulu Tebligin Miizakeresi", Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu, istanbul. : Ensar Ne~riyat Ya~ar, Hasan Nuri (2007). 'A vrupa insan Haklan Sisteminde Din Egitimi ve Ogretimi'. Avrupa Birligi Siirecinde Dini Kurumlar ve Din Egitimi Sempozyumu. istanbul: Ensar Ne~riyat