1
Yetişkinlerde DEHB Değerlendirmesi 46. Ulusal Psikiyatri Kongresi 5 9 Ekim 2010, İzmir Doç. Dr. Sultan Doğan Namık Kemal Üniversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri AD, Tekirdağ sultandogan@yahoo.com 2
Son zamanlarda Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olgularının yarısı ile üçte ikisinde hastalığın erişkinlik döneminde de kalıcı olduğunu ve erişkinde morbidite ve işlevsellik kaybına yol açtığı gösterilmiştir. ABD de yapılan ulusal çaptaki bir epidemiyolojik araştırmada Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu sıklığı %4 olarak hesaplanmış ve hastalığın en yaygın psikiyatrik hastalıklardan biri olduğu bildirilmiştir. 3
DSM IV TR ye göre, erişkinlerde DEHB tanısı için dikkatsizlik aşırı hareketlilik/dürtüsellik ya da her grup belirtilerin birden Belirtiler 7 yaşından önce başlamış olmalı Hastanın yaşamının aile ilişkileri, okul ya da iş yaşamı gibi en az iki farklı alanında sorun oluşturmalıdır. 4
DİKKAT SORUNLARI Yaptığı işe sık sık ara verme ihtiyacı Randevuları veya projelerin son teslim tarihlerini unutma Plan yapmakta ve işlerini düzene koymakta zorlanma Projeleri bitirememe Konsantre olamama Unutkanlığını ve sık eşya kaybettiğini bildiği için kompulsiyon benzeri telafi mekanizmaları geliştirme (cüzdan, telefon, evden çıkarken ocak kontrolü vb.) 5
DÜRTÜSELLİK Öfke kontrolü sorunları Para hesabını bilememe, gereksiz/dürtüsel harcamalar yapma Evlilik sorunları Sık iş değiştirme Eş değiştirme AŞIRI HAREKETLİLİK Uzun süre yerinde kalamama (toplantılar, sinema vb.) Çeşitli bahaneler bularak oturduğu yerden kalkma (su içme, kahve alma vb.) 6
Diğer Belirtiler I Zamanı ayarlayamama Pek çok işi aynı anda yürütmeye çalışma Genel bir düzensizlik, geç kalma ve telaş hali Sonuçlarını düşünmeden konuşma Yapacağı işleri erteleme Üstlenilen iş ya da projeleri yarım bırakma eğilimi Kitap okurken konsantre olamama Hesaplar, raporlar gibi kağıt işlerini bitirmekte zorluk Sıra beklemekte zorluk Uzun süreli ilişkiler kurma güçlüğü 7
Diğer Belirtiler II Tekrarlayıcı depresyonlar (genellikle ergenlik döneminde başlar) Karar verme sorunları (ani kararlar verme ya da karar verememe) Maymun iştahlılık Kolayca hayal kırıklığına uğrama Hayal kırıklıklarına tahammül edememe Alkol/madde kullanımı ya da bağımlılığı Gece uykuya dalmakta ve sabah kalkmakta zorluk ( gece kuşu ) Başarısızlık hissi, potansiyeline ulaşamadığını hissetme Tehlikeli araba kullanma, trafik kazaları, aşırı hız yapma 8
Erişkin DEHB olan ve olmayanlar arasında nörobilişsel ve biyolojik farklılıkları kanıtlayan veriler artmakla birlikte, bunlardan hiç biri tanı koydurucu nitelikte değildir ve maliyeti yüksektir. Erişkin DEHB tanısı ancak klinik değerlendirmeyle konabilir. Hastanın yakınlarından alınan çocukluk dönemine ait bilgiler ve uygulanan ölçek sonuçları klinik tanıya destekleyici olarak kullanılır. 9
TANI KOYMADA YARDIMCI OLABİLECEK ÖLÇEKLER Erişkin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Kendi Bildirim Ölçeği (ASRS) (Doğan ve ark. 2008,). Wender Utah Derecelendirme Ölçeği (WUDÖ) (Öncü ve ark. 2005) Turgay Erişkin Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Ölçeği (Adult ADD/ADHD DSM IV Based Screening Rating Scale) (Günay ve ark. 2006). Conners Erişkin DEHB Tanısal Görüşme Formu, Barkley Şimdiki Semptomlar Kendi Bildirim Formu, Brown Dikkat Eksikliği Bozukluğu Derecelendirme Ölçeği Conners Anababa Derecelendirme Ölçeği (CADÖ) Conners Öğretmen Derecelendirme Ölçeği(CÖDÖ) (Kılıç ve Şener 2003). 10
ASRS Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) Erişkin Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Kendi Bildirim Ölçeğidir ve özellikle epidemiyolojik araştırmalarda sınanmış olması ve DSM IV e dayalı 18 semptomu değerlendiren sorular içermesi açısından daha yararlı görülmektedir. 11
Ölçeğin dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsellik olmak üzere her biri 9 sorudan oluşan iki alt ölçeği vardır. Sorular her bir semptomun son 6 ay içinde hangi sıklıkta ortaya çıktığını belirlemeye yöneliktir. Asla yanıtı için 0, nadiren yanıtı için 1, bazen yanıtı için 2, sık yanıtı için 3, çok sık yanıtı için 4 olmak üzere yanıtlar 0 4 arasında puanlanmaktadır. 18 sorudan 6 sının DEHB tanısını daha iyi kestirebildiği de göstermiştir. Bu altı soru ölçeğin A bölümünü, diğer 12 soru ölçeğin B bölümünü oluşturmaktadır (Kessler ve ark 2005). 12
13
14
Son zamanlarda birçok dile çevrilmiş uluslararası epidemiyolojik araştırmalarda yaygın olarak kullanılmış bir tarama aracıdır. Ülkemizde WUDÖ nin Türkçe formunun geçerlilik ve güvenirlilik çalışması yapılmış olmakla birlikte bu ölçek özellikle epidemiyolojik çalışmalarda tarama amacıyla kullanmaya uygun değildir. Belirtileri geriye yönelik sorgulamak ve erişkinlerde DEHB tanısının konmasına yardımcı olmak amacıyla kullanılabileceği bildirilmektedir. 15
GEÇERLİLİK VE GÜVENİLİRLİK ÇALIŞMASININ SONUÇLARI iç tutarlılık Cronbach alfa değeri 0.88 hesaplanarak gösterilmiştir. Alt ölçekler için hesaplanan Cronbach alfa değeri dikkat eksikliği için 0.82 hiperaktivite/dürtüsellik için 0.78 Test tekrar test güvenilirliği Cronbach alfa değeri 0.81 olarak bulunmuştur. Test tekrar tekrar test tutarlılığı hem toplam puanlar için (r= 0.85), hem de alt ölçekler için yüksek ilişki bulunmuştur (r=0.89 0.73). 0.73). 16
Kesme puanı: Aynı araştırmanın devamı olarak sürdürülen çalışmada ASR nin toplam puan için kesme noktası 37 olarak hesaplanmıştır. Bu kesme puanı ve üzerindeki değerlerin alınması ile ölçeğin özgüllüğü %92.3, duyarlılığı ise %73.3 olarak bulunmuştur.
Ölçeğin yapı geçerliliği ASRS nin dikkat eksikliği ve hiperaktivite/dürtüsellik alt ölçek puanları arasında güçlü korelasyon bulunması ölçeğin yapı geçerliliğine temel teşkil etmektedir (r=0.59, p<0.01). Faktör analizinde Faktör 1 varyansın %21.29 unu, Faktör 2 ise %20.29 unu açıklamaktadır. Bu şekliyle bu iki faktör toplam varyansın %41.58 ini açıklamaktadır. Bu iki Faktörün kendi içinde güvenilirliğine de bakılmış, F1 için Cronbach α=0.82, F2 için Cronbach α=0.78 olarak hesaplanmıştır. 18
Eşzamanlı geçerlilik Eşzamanlı geçerliliği belirlemek için ASRS nin toplam ve alt ölçek puanları ile WUDÖ ve SCL 90 R ile korelasyonuna bakılmıştır. ASRS ve WUDÖ toplam puanları arasında anlamlı ve pozitif yönde bir korelasyon bulunmuştur (r=0.52, p<0.01). 19
20
DİKKAT EKSİKLİĞİ SORULARI 1. 1.Üzerinde çalıştığınız bir işin/projenin son ayrıntılarını toparlayıp projeyi tamamlamakta sorun yaşar mısınız? 2. 2.Organizasyon gerektiren bir iş yapmanız zorunlu olduğunda işlerinizi sıraya koymakta ne sıklıkla zorluk yaşarsınız? 3. 4.Çok fazla düşünmeyi ve konsantrasyonu gerektiren bir iş yapmanız gerekiyorsa ne sıklıkla başlamaktan kaçınır ya da geciktirirsiniz? 4. 3.Yükümlülüklerinizi ve randevularınızı hatırlamakta ne sıklıkla sorun yaşarsınız? 5. 10.Evde veya işte eşyaları bulmakta ya da nereye koyduğunuzu hatırlamakta ne sıklıkla güçlük yaşarsınız? 6. 9.Doğrudan sizinle konuşuyor bile olsalar, insanların size söylediklerine yoğunlaşmakta ve dinlemekte ne sıklıkla güçlük yaşarsınız? 7. 7.Sıkıcı veya zor bir proje üzerinde çalışmanız gerektiğinde, ne sıklıkla dikkatsizce hatalar yaparsınız? 8. 8.Monoton veya tekrarlayıcı bir iş yaparken ne sıklıkla dikkatinizi sürdürmekte güçlük çekersiniz? 9. 11.Etrafınızdaki hareketlilik ve gürültü ne sıklıkla dikkatinizi dağıtır? 21
HİPERAKTİVİTE/DÜRTÜSELLİK SORULARI 1. 15.Sosyal ortamlarda bulunduğunuzda, ne sıklıkla kendinizi çok konuşurken yakalarsınız? 2. 16.Bir sohbet ya da görüşmede, ne sıklıkla karşınızdaki kişi cümlesini bitirmeden onun cümlesini bitirdiğinizi fark edersiniz? 3. 6.Ne sıklıkla kendinizi aşırı aktif ve sanki motor takılmış gibi bir şeyler yapmak zorunda hissedersiniz? 4. 17.Sıraya girmek gerektiğinde, ne sıklıkla sıranızın gelmesini beklemekte güçlük çekersiniz? 5. 13.Ne sıklıkla kendinizi huzursuz, kıpır kıpır hissedersiniz? 6. 5.Uzun bir süre oturmanız gerektiğinde, ne sıklıkla huzursuzlaşır, kıpırdanır ya da el ve ayaklarınızı kıpırdatırsınız? 7. 18.Başka bir işle meşgul olduklarında diğer insanları araya girip engeller misiniz? 8. 12.Orada oturmanız beklendiğinde, bir toplantı veya benzer durumda ne sıklıkla yerinizden kalkarsınız? 9. 14.Kendinize ait boş zamanınız olduğunda ne sıklıkla gevşemekte ve rahatlamakta güçlük çekersiniz? 22
23
Araştırmaya 579 öğrencinin ASRS nin puan ortalamasının 2 standart sapma üzeri eşik değer alınarak hesaplanan DEHB sıklığı %2.6 olarak bulunmuştur. Bu oran, puan ortalamasının 1,5 standart sapma üzeri eşik değer alındığında %6.0 dır. Üniversite öğrencilerinde DEHB nun gerçek yaygınlığı çeşitli faktörden dolayı bilinmemekle birlikte sıklığının %2 8 arasında olduğu tahmin edilmektedir. (DuPaul ve ark. 2000, Weyandt ve DuPaul 2006, Weyandt ve DuPaul 2008). 24
Araştırmaya 579 öğrencinin ASRS toplam puan ortalaması 23.46±10.82 dir. Ortalamanın 2 standart sapma üzeri 45.10 dur ve bu değer kesim noktası/eşik değer olarak alınmıştır. Bu değerin üzeri muhtemel DEHB olarak değerlendirildiğinde örneklem grubunuzda DEHB sıklığı %2.6 bulunmuştur (15/579). Buna göre sıklık kadınlarda %1.5 (3/202); erkeklerde %3.2 (12/377) olarak bulunmuştur. Ortalamanın 1,5 sapma üzerindeki değer kesim noktası olarak alındığında ise değer 39.69 puan; DEHB sıklığı %6.0 (34/579) bulunmuştur. 25
Alt tiplere göre sıklık incelendiğinde ASRS dikkat eksikliği alt tipi ortalama puanı 11.64±5.83; eşik değer/kesim noktası 23.66 olarak hesaplanmıştır. DEHB dikkat eksikliği alt tipi belirtilerinin sıklığı %2.8 olarak hesaplanmıştır (16/579). Bu oran kadınlarda %0.5 (1/202); erkeklerde %4.0 tir (15/377). ASRS hiperaktivite/dürtüsellik alt tipi ortalama puanı 11.92±5.82 dir. Eşik değer 23.56 olarak hesaplanmıştır. DEHB hiperaktivite /dürtüsellik belirtilerinin sıklığı %2.3 bulunmuştur (13/579). Bu alt tipin sıklığı kadınlarda %3.0 (6/202); erkeklerde %1.9 (7/377) olarak hesaplanmıştır DEHB ve alt tiplerinin cinsiyete göre dağılımı incelendiğinde kadınlarda hiperaktivite/dürtüsellik, erkeklerde dikkat eksikliği alt tipinin daha sık olduğu saptanmış olmakla birlikte aralarındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (p> 0.05). 26
DİĞER SONUÇLAR: Çocukluk çağı gelişimsel özelliklerine göre DEHB olan ve olmayan grup kıyaslandığında DEHB grubunun daha yüksek sıklıkta fiziksel/duygusal/cinsel istismara maruz kaldığı, ciddi yaralanma veya kaza geçirdiği, bilinç kaybı yaşadığı saptanmıştır. Bu sonuç, DEHB olanların genel sağlık durumlarının bozulma riski altında olduğunu, fiziksel ve ruhsal travmaya maruz kalma olasılıklarının da yüksek olduğunu bildiren genel literatür bilgileri ile uyumludur (Weiss ve Murray 2003, Wasserstein 2005, Taner 2007). 27
DEHB olan grupta DEHB olmayan gruba göre okulda sene kaybının daha yüksek, okul başarısının kestirilemez olduğu ve özellikle dikkat eksikliği alt tipinde olanların potansiyellerini gerçekleştirmede daha fazla sorun yaşadığı bulunmuştur. Ayrıca, Başarı Algısı Ölçeği ortalama puanları DEHB grubunda DEHB olmayan gruba göre daha düşük olup özellikle dikkat eksikliği alt tipinde istatistiksel olarak anlamlı farlılık olduğu belirlenmiştir. Bu bulgular, DEHB olan çocuk ve gençlerin entelektüel kapasitelerinin altında okul başarısı gösterdiklerini, öğrenme güçlükleri yaşadıklarını, akademik başarılarının düşük olduğunu bildiren çalışmalarla benzerdir (Weiss ve Murray 2003, 2008, Rabiner ve ark. 2008). (Weiss ve Murray 2003, Weyandt ve DuPaul 2006, Weyandt ve DuPaul 28
DEHB olan grubun aile öyküsünde daha yüksek oranda DEHB, depresyon, tik, anksiyete bozuklukları, psikoz, alkol ve madde bağımlılığı, intihar girişimi, davranış sorunları saptanmıştır. (Biederman ve ark. 1995, Faraone ve ark. 1994, Faraone ve ark. 1995, Milberger ve ark. 1998, Seidman ve ark. 1995). 29
İlginç olarak bu araştırmada, önceki araştırmaların çoğundan farklı olarak DEHB olarak kabul edilen ve DEHB olmayan grup arasında sigara içme davranışı açısından anlamlı fark bulunmamıştır (Milberger ve ark. 1997a, Milberger ve ark. 1997b). Günde en az 1 sigara içenlerin bile sigara içiyor grubunda kabul edilmesi ve sigara kullanma miktarının derecelendirilmemiş olması böyle bir sonuç alınmasında etkili olmuş olabilir. Alkol madde kullanımı ise DEHB grubunda anlamlı olarak yüksektir ve bu sonuç DEHB ile alkol madde kullanım bozuklukları arasında ilişki olduğunu gösteren daha önceki çalışmalarla uyumludur (Milberger ve ark. 1997c, West ve ark. 2007). 30
Sonuç olarak çalışmamızda, bir kendi bildirim ölçeği olan ASRS nin puan ortalamasının 2 standart sapma üzeri eşik değer olarak alındığında bile, üniversite öğrencilerinde DEHB sıklığının %2.6 olduğu bulunmuştur. Bu oran, daha önce farklı kültürlerde yapılan araştırma sonuçlarıyla uyumlu olup DEHB nun kültüre özgü olmayan bir psikiyatrik hastalık olduğunu görüşünü Türkiye üniversite öğrencisi örneklem grubu için de desteklemektedir (Öner ve Soykan Aysev 2007). 31
Ayrıca, üniversite öğrencilerinde DEHB belirtilerinin akademik ve psikolojik işlevselliği olumsuz yönde etkilediği yönündeki bulgular saptanmıştır Dolayısıyla, araştırma sonuçlarımızı DEHB belirtilerinin üniversite örnekleminde göz ardı edilmeyecek sıklıkta görüldüğü, DEHB ile bir çok gelişimsel özellik arasında ilişki olduğu, DEHB belirtilerinin akademik ve psikolojik işlevselliği olumsuz yönde etkileyebildiği şeklinde yorumlayabiliriz. 32
Prof.Dr. Atilla Turgay ve Prof Dr. Selahattin Şenol a saygı ve özlemle 33
ERİŞKİNDE DEHB TEŞEKKÜRLER 34 34