S I Ğ I R L A R D A P U B E R TA S, SUNİ T O H U M L A M A, G E B E L İ K V E D O Ğ U M V E T E R İ N E R HEKİ M : A H M E T K E S K İ N
PUBERTAS Üreme yeteneğinin elde edilme olgusudur. Pubertas İlk kızgınlık belirtilerinin görüldüğü ve ovulasyonun şekillendiği dönemdir. Prepubertal dönem (doğum-puberta arası) İnfantil Periyod: 0 ay-2 ay Gelişim Evresi: 2-6 ay Statik Evre: 6-10 ay Peripubertal Dönem: >10 ay
Pubertası Etkileyen Faktörler Canlı ağırlık pubertasa erişmede anahtar rol oynamaktadır. Genotip ve ırk Besleme (Özellikle sütten kesmeden önceki beslenme yönetimi) Çevre şartları Hastalıklar Sosyal çevre
Farklı Sığır Irklarında Pubertasa Ulaşma Yaşı Irk Pubertas yaşı (ay) Pubertas vücut ağırlığı (kg) Holstein Frisian US tip 12-13 265-289 HF Australian tip 8-12 200-230 Jersey 8-10 160-180 Brown Swiss 10-11 280-300 Charolais 12-13 320-355 Angus 13-14 300-310 Hereford 14-15 300-310 Simmental 11-12 320-330 Zebu tip 17-27 330-350
ÖSTRUS SİKLUSU İki östrus arası dönem seksüel siklus olarak adlandırılır. İneklerde seksüel siklusun süresi ortalama 20-21 gündür. Seksüel siklus 4 evreye ayrılmaktadır: Östrus Metöstrus Diöstrus Proöstrus
ÖSTRUS SİKLUSU Proöstrus (Kızgınlık öncesi) : Asıl kızgınlık belirtilerinin görülmesinden önceki dönem olup, periyodun 18-21. günleri arasında görülür, 3-4 gün sürer. Önceki siklustan kalan corpus luteum regrese olur. Ürettiği progesteron konsantrasyonunda düşme olur. Dominant folikül belli olur ve östradiol üretir. Bu dönemin sonuna doğru hayvanda ilk kızgınlık belirtileri görülmeye başlar.
ÖSTRUS SİKLUSU Östrus: Yeni siklusun 0. günü olarak tanımlanır. Süresi 12-18 saat arasında değişir. Östrojen etkisi altında asıl kızgınlık belirtilerinin görüldüğü dönemdir ve bu dönem erkeği kabul dönemi olarak da bilinir. Kızgınlık Belirtileri: İneğin aşım için boğayı kabul etmesi, Sürüdeki diğer ineklerin üzerine atlar ve kendi üzerine atlanılmasına izin verir, İştahın ve sütün azalması, Böğürme ve huzursuzluk, Çara adını verdiğimiz temiz servikal mukoz bir akıntı, Kuyruğunu yukarı doğru kaldırması, Vulva şişkin ve nemli olması.
KIZGINLIK BELİRTİLERİ (%) KIZGINLIK BELİRTİLERİNİN SAATLERE GÖRE YOĞUNLUĞU 20 15 10 5 0 02:00 04:00 06:00 08:00 10:00 12:00 14:00 16:00 18:00 20:00 22:00 00:00 SAATLER
Kızgınlığın belirlenmesinde ki başarı yapılan gözlem sayısı ile yakından ilişkilidir. Günde yapılan gözlem sayısı Kızgınlığın belirlenmesindeki başarı (%) Günde 1 kez 60 Günde 2 kez 80 Günde 3 kez 90 Günde 4 kez 100 Kızgınlığın belirlenmesindeki diğer önemli kriter gözlem zamanıdır.
KIZGINLIK TESPİTİNDEKİ HATA KAYNAKLARI İNEĞE BAĞLI FAKTÖRLER ÇEVRESEL FAKTÖRLER İNSANA BAĞLI FAKTÖRLER Bağlı sistem besi ahırı Sıcaklık, nem Kızgınlık kontrol sayısı Dişinin mizacı (Örn; korkak hayvan) Havalandırma Gözlem zamanı, süresi Enerji dengesi Zemin özellikleri Gözlemcinin deneyimi Vücut kondisyonu Yağmur, kar Gözlemin raporlanması Ayak-tırnak hastalıkları Güç doğum Yumurtalık kistleri Uterus enfeksiyonu Uterus involüsyonu
TEKRARLAYAN KIZGINLIK? Genetik faktörler: Muhtemelen embriyonik ölümler nedeniyle boğalar arasında %10-20 düzeyinde farklılık olduğu saptanmıştır. Beslenme:Yumurtalık kisti oluşumu ve sessiz kızgınlık gibi durumların beslemedeki enerji eksikliği ile yakından ilişkili olduğu bilinmektedir. Yaş ve doğum sayısı: Farklı görüşler olsa da bazı araştırmacılar tarafından düve ve ileri yaşlardaki ineklerde embriyonik ölümün fazla olduğu ifade edilmektedir.
TEKRARLAYAN KIZGINLIK? Dölyatağı(uterus) etkisi: Embriyo transfer denemelerinde uterusun embriyoyu kabul etme, embriyonun canlı kalması ve gelişmesi bakımından döl yatağının çok önemli olduğu anlaşılmıştır. Döl tutma problemi olan ineklerde kızgınlık sonrası 5-11. günler arasında uterusta sodyum, fosfor, glukoz, protein ve bazı iyonların konsantrasyonlarının düşük olduğu bilinmektedir. Kızgınlık tespitindeki hatalar: Yapılan araştırmalarda tohumlanan ineklerin %30 unun yanlış tohumlama zamanında tohumlandıkları bildirilmiştir.
ÖSTRUS SİKLUSU Metöstrus (Kızgınlık sonrası): Östrus bitiminden başlayarak 3-4 gün kadar sürer. Ovule olan graaf folikülünün yerinde corpus luteum oluşur. Bu dönemde uterustaki kanamaya bağlı olarak hayvanın fercinden (vulva) kanlı bir akıntı gelir. İneklerin %45 inde, düvelerin %90 ında kanlı çara görülür.
ÖSTRUS SİKLUSU Diöstrus (Kızgınlık Olmayan Dönem): Östrus periyodunun en uzun evresidir ve ortalama 10-14 gün sürer. Hayvanda herhangi bir kızgınlık belirtisinin görülmediği sakin dönemdir. Corpus luteum maksimum büyüklüktedir. Progesteron konsantrasyonu yükselir.
SUNİ TOHUMLAMA Öncesinde istenilen boğadan çeşitli yöntemlerle alınmış taze veya dondurulmuş spermanın, pistole denilen bir çeşit suni tohumlama enjektörü ile dişi hayvanın genital kanalına verilmesi işlemidir. RECTO-VAGİNAL SUNİ DÖLLEME
SUNİ TOHUMLAMA EKİPMANLARI
SUNİ TOHUMLAMA EKİPMANLARI
SUNİ TOHUMLAMA MI? DOĞAL AŞIM MI? SUNİ TOHUMLAMANIN ÜSTÜNLÜKLERİ Üretimi arttırır (Bir boğa ile 20.000-30.000 arası inek gebe bırakılabilir.) Daha çok boğa test edilebilir. Boğa besleme masrafını ve tehlikesini ortadan kaldırır. Cinsel yolla bulaşan hastalıkların kontrolünü kolaylaştırır. Damızlık boğalardan yararlanma süresini arttırır. Çiftleşmede dişinin yaralanmasını engeller.
SUNİ TOHUMLAMA MI? DOĞAL AŞIM MI? DOĞAL AŞIMIN ÜSTÜNLÜKLERİ: Doğal aşımda tohumlama zamanının doğru ayarlanamaması durumu yaşanmaz. Boğanın bıraktığı ejakulattaki canlı sperma sayısı suni tohumlamada kullanılan payettekinden çok daha fazladır. Suni tohumlamada kullanılan recto-vaginal yöntem dişiyi irrite ederken doğal aşımda bu durum yaşanmaz. Yetiştiricileri suni tohumlama yapabilen uzman hekim ile çalışmak zorunda bırakmaz.
SUNİ TOHUMLAMA MI? DOĞAL AŞIM MI? DOĞAL AŞIMIN ÜSTÜNLÜKLERİ: Suni tohumlamada kullanılan payetlerin bozulmadan saklanabilmesi; içinde -196 derece sıvı azot gazı bulunan tanklarda mümkündür bu da maliyeti arttırır. Ülkemizde kullanılan ithal spermanın yurt dışındaki kaliteli boğalardan alındığından emin olunamaması (projenik test denilen bir test ile suni tohumlama da kullanılan payetlerin içerisinde bulunan spermanın bahsi geçen boğanın sperması mı anlaşılabiliyor ama bu da maliyeti artırıyor.)
DÖL TUTMAMA PROBLEMLERİ Yumurta ve sperm hiç karşılaşmaz ve döllenme olmaz. Yumurta ve sperm karşılaşır, ancak ortam uygun olmaz döllenme gerçekleşmez. Yumurta ve sperm karşılaşır, döllenme gerçekleşir, ama döllenmiş yumurta dişi üreme organında tutunamaz(penetrasyon). Yumurta ve sperm karşılaşır, döllenme gerçekleşir, embriyo oluşur ancak gelişme fırsatı bulamaz.
GEBELİK Gebelik (=Döllenme): Sperm hücresi ile yumurta hücresinin ovidukt kanalında birleşmesi ile oluşur. Zigot denilen döllenmiş yumurta 2-3 gün sonra rahme iner ama penetrasyonu 28 gün sonra olur. Çiftleşme veya suni tohumlama üzerinden ortalama 21 gün sonra bir diğer siklus başlamaz ise gebelik akla gelmelidir.
GEBELİK TEŞHİSİ Sağmal ineklerde süt progesteron testi, Ultrasonografi, Rektal palpasyonla muayene(elle muayene), Serum progesteron testi.
UTERUSUN ELLE MUAYENESİ (REKTAL PALPASYON) Uterus cornularında, gebeliğin olduğu cornu diğerinden büyüktür (asimetri), Yavru çarpması, Yavru zarlarının kayması, Fremitus, 3. aydan sonra cotiledonların hissedilmesi.
GEBELİĞİ ENGELLEYEN DURUMLAR Kızgınlığın tespit edilememesi, Suni tohumlamanın zamanından erken veya geç yapılması, Suni tohumlama yapan hekimin tecrübesizliği, Çok sıcak veya soğuk ortamlar, İneklerin kondisyon yetersizliği, Kistik ovaryum, Luteal kistler, Metritis, pyometra.
SÜRÜDE DÖL VERİMİ DÜŞÜKLÜĞÜ PRATİK OLARAK NASIL ANLAŞİLABİLİR? Doğumlar arasındaki süre 400 günden fazla ise, Son doğum ile yeni gebeliği sağlayan tohumlama arası 120 günden uzun ise, İlk tohumlamada gebe kalanların oranı %50 nin altında ise, Sürüdeki hayvanların en az 1/3 üne buzağı başına 3 ten fazla tohumlama gerekiyor ise. SÜRÜDE ÜREME SORUNU VARDIR
DÖL VERİM KRİTERLERİ Düvelerin 24 aylık yaşta ilk buzağısını vermesi, Servis periyodunun 100 günün altında olması, Buzağılama aralığının ort. 12.5 veya 13 ay, İneklerde ilk çiftleşmede gebe kalma oranının % 50-60, Gebelik başına aşım sayısının < 2.0, Kızgınlık tespitindeki başarının > 80% olması istenir.
DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM