Turkıve VI Tarım Ekonomisi Kongresi 16-18 i:>lul 2004 Tokat Van Yöresindeki Kırsal Alanlarda Nüfus ve Eğitime İlişkin Sorunlar ve Bazı Çözüm Önerileri Ahmet Şahin1 Cengiz Çakır1 İbrahim Yıldırım2 1 Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tartın Ekonomisi Bölümü, İzmir. 2Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi, Van Ö ZET: Bu çalışmanın başlıca amacı. Van ili kırsal alanında tarımsal faaliyet yapan işletmelerin nüfus ve öğrenim durumunu genel hailanyla ineelemektir. Bu kapsamda, başlıca sorunlara kimi çözüm önerileri geliştirilmeye çalışılacaktır. Çalışmanın verileri ilin 12 ilçesindeki 68 köyde 789 işletmeden anket yöntemi ile toplanmıştır. İşletme şöneticilerin ortalama okur-ya/arlık oranı o 75 I ve öğrenim süresi 3.38 yıldır İşletme başına düşen nüfus miktarı 8.8 kişi olup, bu nüfusun o 45.8'si 15-49 yaş grubundan oluşmakladır. Öğrenim süresini tamamlamış kadın nüfusun % 63 ü okuma yazma bilmemektedir. İşletme başına düşen F53 öğreneinin 1.0l'i erkek ve 0.52'si kız öğrencidir. Bu veriler gerek öğrenimini tamamlamış ve gerekse halen öğrenime devam eden kadın nüfusun öğrenimi konusunda Önemli sorunlar bulunduğu ve sorunun öncelikli olarak çözülmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler : Kırsal Alan. Eğitim Problems Concerning Populations and Education In Rural Areas of Van Province and Some Suggestions Towards Solutions A BSTRACT: Yhe majör aim of this studv vvas to examine the population quantity and education level of agrieultural farms in rural areas of Van Province. İn this coniext, some Solutions to the majör problems regarding ıhe population and education vvere suggested. The dala w ere obtained from 789 farms in 68 vil lagos loeated al 12 lovvns of Van Province. The average iiteraey rate and education period of farm managers vvas 75 I % and 3 38 years respeelively. Ihe population per farm vvas 8.8. of vvhich 45.8 % eonsisted of 15^49 age group. he illiteraey rate among İcmale population vvho had already eompleted their education period vvas 63 o. The student per farm vvas 1.53 person. of vvhich l.l vvas male vvhile ıhe remaining 0.52 vvas female. These dala shovv that bolh female population vvho had already compleled their education neriods and the female students are experiencing serious problems vvhich should be solved immedialely. Keyvvoras: Rural Areas, Education 1. Giriş Nüfus, ekonomik kalkınmada vazgeçilmez bir üretim faktörüdür. Nüfusun ekonomik kalkınmaya katkıları; nüfusun nitelikleri ve özellikle de eğilim düzeyi ile yakından ilişkili bulunmaktadır. Bir ekonomideki yıllık brüt büyüme hızının nüfus artış hızından büyük olması, kişi başına düşen milli gelirin arttığını göstermektedir. Bu artışın sağlanmasında nüfusun nitelikleri ve eğitimi büyük önem taşımaktadır. Van yöresi kırsal alanında, tarımsal faaliyet göreli olarak eınek-yoğun olarak gerçekleştirilmektedir. Bu nedenle emek faktörünün etkin ve bilinçli olarak kullanılması gerekir. Kırsal alanlarda işletme başına düşen nitelikli ve eğitimli nüfus miktarı, sadece üretim miktarını değil, aynı zamanda ürün kalitesini, ürünlerin pazarlama yapısını ve elde edilecek gelir düzeyini de etkilemektedir. Tarımsal ürünlerdeki verim düşüklüğü, satın alınan girdilerin birim maliyetleri, optimal girdi ve ürün bileşimi ve etkili bir ürün pazarlamasında yaşanan sorunların ardında yatan nedenler arasında insan faktörü göz ardı edilmemelidir. Bu çalışmanın başlıca amacı, Van İli kırsal alandaki tarım işletmelerinde nüfus ve eğitim durumunun genel bir değerlendirilmesinin yapılmasıdır. Bu kapsamda, bu konuda yaşanan sorunların belirlenmesine ve kimi çözüm önerilerinin geliştirilmesine çalışılacaktır. Çalışmanın başlıca materyalini Van kent çevresinde tarımsal üretimi yeniden geliştirmek üzere hayvansal ve bitkisel üretim envanteri' adlı 'Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurumu (T Ü B İT A K ) tarafından malı olarak desteklenen proje kapsamında toplanan veriler oluşturmakladır. Çalışmanın verileri, Van İli nin 12 ilçesinde 68 köyde toplam 789 işletmeden anket yöntemi ile toplanmış olup, 2001-2002 üretim dönemine ait bulunmaktadır. Veriler, ilçe ve işletme grupları (büyüklükleri) açısından İncelenmektedir. Çalışmada kullanılan başlıca yöntem yüzde ve tartılı ortalamadır. 2. İşletme Yöneticilerinin Öğrenim Durumu İşletme yöneticilerinin ortalama yaşı. Öğrenim süresi ve okur-yazarlık oranı sırasıyla 46.09 yıl. 3.38 yıl ve % 75.1 düzeyinde bulunmaktadır. En düşük okur-yazarlık oranına sahip işletme yöneticileri Çatak ve Bahçesaray ilçelerinde bulunmakta olup, okur-yazarlık oranı Çatak ilçesinde % 47.6 ve Bahçesaray ilçesinde o 60.8 düzeyindedir (Çizelge I ). Bu ilçeler göreli olarak en
A ŞA H IN, C 'Ç A K IR. I Yit D İR İM az gelişmiş ilçeler olup, il merkezine ve diğer ilçelere ulaşım konusunda özellikle kış aylarında sorunlar yaşamaktadır. İşletme yöneticilerinin en yüksek okur-yazarlık oranına sahip olduğu ilçeler Edremit ve Gevaş ilçeleridir. İşletme yöneticilerinin okur-yazarlık oram Edremit ilçesinde o 93.3 ve Gevaş ilçesinde % 87.7 düzeyindedir. Bu ilçeler merkezle bütünleşmiş ilçelerdir. İşletme yöneticilerinin ortalama öğrenim süresi Çatak ilçesinde 1.74 yıl ve Bahçesaray ilçesinde 1.96 yıl olup, il ortalamasının (3.38 yıl) altında bulunmaktadır (Çizelge I). Çizelge 1. İncelenen İşletmelerde İşletme Yöneticilerinin Yaş. Öğrenim Süresi, ve Okur-Ya/arlık Oranı (%) İlçe Yaş (Yıl) Öğrenim Süresi (Yıl) Okur-yazarlık Oranı (% ) Edremit 50.97 3.83 93.3 Gevaş 46.21 3 82 87.7 Özalp 45.80 3.33 719 Saray 4733 3.83 81.2 Gürpınar 50.08 3.65 80.0 Bahçesaray 42.94 1.96 60.8 Çatak 47.88 1.74 47.6 Başkale 40.67 3.92 74.0 Çaldıran 45.05 2.85 75.8 Muradiye 44.09 4.34 85.3 Erciş 46.29 3.18 73.7 46.09 3 38 75 1 Bu sonuçlar, işletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranı ve öğrenim süresi açısından aynı ilin ilçeleri arasında bile belirgin bir farklılığın bulunduğunu göstermektedir. Bu nedenle, ilçeler arasındaki gelişmişlik düzeyini ve okur-yazarlık oranı arasındaki farklılıkları da dikkate alarak, ortalama olarak 3.4 yıl öğrenim görmüş ve dörtte birinin okuma yazması olmayan işletme yöneticilerini hedefleyen tarımsal yayım teknikleri ile kırsal alana yeniliklerinin götürülmesi önem arz etmektedir. Yörede yapılan kimi çalışma sonuçları dikkate alındığında işletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranı arasında önemli farklılıkların bulunduğu görülmektedir Bu farklılıklar büyük ölçüde işletme yöneticilerinin yaşadığı ilçe ve köyler, ilgilendiği üretim faaliyeti ve Kooperatife üyelik durumuna göre değişmektedir. Van ili merkez ilçesinde okur-yazarlık oram y eri i ırk süt sığırcılığı yapan işletme yöneticileri için % 68.7, (Yıldırım ve Şahin, 2003), yerli ırk besi sığırcılığı yapanlar için % 77.1 (Yıldırım, 2001) ve koyunculuk yapan işletme yöneticileri için % 76.2 (Şahin, 2001) düzeyinde bulunmakta olup, bu çalışmada bulunan sonuçlarla uyum göstermektedir. Ancak, aynı ilçede okur-yazarlık oranı kültür ırkı ve melezi süt sığırcılığı yapan işletme yöneticileri için % 95 (Yıldırım ve Şahin, 2003) ve kültür ırkı ve melezi besi sığırcılığı yapan işletme yöneticileri için ise % 88.9 düzeyinde bulunmuştur. Bu sonuçlar, yörede kültür ırkı süt sığırcılığı ve besi sığırcılığı yapan işletme yöneticilerinin daha yüksek okuryazarlık düzeyine sahip oldukları konusunda bir ipucu vermektedir. Yörede, Karadeniz bölgesinden göç edip Özalp ilçesine yerleşen Dönerdere Tarımsal Kalkınma Kooperatifine ortak işletme yöneticilerinin tümü okuma yazma bilmektedir (Acar ve Yıldırım, 2000). Yine aynı ilçede bulunan Emek Tarımsal Kalkınma Kooperatifine ortak işletme yöneticilerinin okuryazarlık oranı % 94.75 düzeyinde bulunmaktadır (Dedeoğlu, 2004), Yörede, kooperatifleşme yaygın değildir. Ancak, Kooperatife ortak işletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranının göreli olarak yüksek olduğu görülmektedir. Belli bir proje kapsamında ve sulu alanlarda faaliyet gösteren işletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranlarının da yüksek olduğu görülmektedir. Bitlis iline bağlı Adilcevaz ilçesinde Aygır Yağınurlama-Sulaına Projesi kapsamında faaliyette bulunan işletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranı % 96 düzeyindedir (Turan ve Yıldırım, 2000). Ancak, bu işletmelerin özellik arz ettiğini ve yöredeki tarım işletmelerini temsil etmekten uzak olduklarını burada belirtmek yerinde olacaktır. 1993 yılında Van İlinin Çatak ilçesinde koyunculuk yapan işletme yöneticilerinin sadece % 35.6 sının okuma yazma bildiği saptanmıştır (Yıldırım ve Oktay, 1995). Bu ilçede aradan geçen on yıl içinde okuma yazma bilen işletme yöneticilerinin oranı o 47.6 düzeyine ulaşabilmiştir. 623
Van Yöresindeki Kırsal Alanlarda Nııtus vc Eğitime İlişkin Sorunlar vc Üazı Çozum Önerileri İşletme yöneticilerinin öğrenim süresi ve okuryazarlık oranı, ikinci grup işletmeler hariç, işletme büyüklüğüne paralel olarak artmaktadır. Okuryazarlık oranı ve öğretim süresi I Grup işletmeler için % 73.3 ve 3.26 yıl iken, bu değerler V Grup işletmeler için % 84 ve 4.27 yıl düzeyine ulaşmaktadır (Çizelge 2). İşletme yöneticilerinin okur-yazarlık oranın işletme büyüklüğüne orantılı olarak arttığını belirten çalışmalar bulunmaktadır (Araş ve Çakır, 1975; Çakır ve Çağlayan, 1988). Çizelge 2. İncelenen İşletmelerde İşletme Yöneticilerinin Yaş, Öğrenim Süresi ve Okur-Yazarlık Oranı İŞLET M E (»RUFLARI 4. G ru p 5 U ru p 1 (imp 2 Grup Yaş (yıl) 43.93 48 24 48 42 47 17 48 56 46 09 Öğrenim Süresi (Yıl) 3.26 3.03 3 48 4.02 4.28 3.38 Okur-yazarlık oranı (% ) 73 3 72.3 76.3 81.6 84.0 75.1 3. Nüfus Durumu İşletme başına düşen ortalama nüfus miktarı 8 8 kişidir. Bu miktar Merkez ilçe, Gevaş ve Saray ilçelerinde 9.7 kişi ile en yüksek ve Çaldıran ilçesinde 7.7 kişi ile en düşük düzeyde bulunmaktadır (Çizelge 3). Yörede yapılan kimi çalışmalarda işletme başına düşen nüfus miktarının 9.21 kişi ile 11.82 kişi arasında değiştiği belirtilmiştir (Yıldırım ve Şahin, 2003; Şahin ve Yıldırım 2002; Yıldırım 2001; Yıldırım ve Oktay 1995; Yıldırım ve Oktay 1990). Bu sonuçlar, işletmelerin kalabalık bir nüfus yapısına sahip olduklarını göstermektedir. Ancak bu genel yapının kimi istisnaları bulunmaktadır. Karadeniz bölgesinden göç edip Van İlinin Özalp ilçesine yerleşen ve Dönerdere Tarımsal Kalkınma Kooperatifini kuran işletmelerde işletme başına düşen nüfus miktarı 5.8 kişi (Acar ve Yıldırım, 2000), ve yine Bitlis İli Adilcevaz İlçesinde Aygır Gölü Yağmurlama-Sulama Projesi kapsamında faaliyette bulunan işletmelerdeki ortalama nüfus miktarı 6.6 kişi (Turan ve Yıldırım. 2000) olarak belirtilmiştir. Van ili kırsal alanında ortalama hane halkı büyüklüğü 8.87 kişidir. Bu miktar, Türkiye geneli için 5.75 kişidir (Anonim, 1993). İşletme başına düşen nüfusun % 53'ü erkek nüfustan oluşmaktadır (Çizelge 3). Sadece Saray, Bahçesaray ve Başkale ilçelerinde kadın nüfus oranı erkek nüfus oranından daha yüksektir. Erkek nüfus oranının göreli olarak yüksekliği yörede yaygın olan bir olgudur. Nitekim, yörede yapılan araştırmalarda erkek nüfus oranını Yıldırım ve Şahin (2003) % 54.61, Şahin (2001) % 54.37, Yıldırım (2001) % 53.98, Turan ve Yıldırım (2000) % 54.60 olarak bulmuşlardır. Yine, Erkek nüfus oram Erzurum'un Oltu ilçesinde % 55.85 (Özçelebi, 1977), Elazığ ilinde % 53.25 (Karacan 1975) ve Erzincan ilinde % 55.4 olarak belirlenmiştir (Çakal, 1973). Erkek nüfus oranının göreli olarak yüksekliğinin nedenleri arasında akla gelen olasılıklardan bir tanesi özellikle evlenme yoluyla kadın nüfusun kentsel alanlara gitmesi ve artık kırsal alanları kapsayan araştırmalarla bunların saptanamaz oluşudur. Göç olgusu daha çok kentli akrabaların yardımı ile sürdüğünden, kentte oturan bir yakma sahip olmak aile açısından önemli görülmekledir. Diğer bir varsayım, kadınlarda erkeklere oranla ölüm oranının daha yüksek olmasıdır. Ancak bu sadece bir varsayım olup, konunun ayrıntılı demografik çalışmalarla araştırılması gerekmektedir 15 yaşın altında nüfus ve I 5-49 yaş grubu aktif nüfusun toplam nüfus içindeki payları sırasıyla % 43.4 ve % 45.8 düzeyindedir (Çizelge 3). Bu durumda, aktif nüfus başına I 18 bağımlı nüfus düşmektedir. Ancak, yörede 15 yaşın altındaki çocuk ve 50 yaşın üzerindeki işgücünden de tarımsal faaliyetlerde yararlanıldığı göz önüne alınmalıdır. A ktif nüfus oranının düşüklüğü, işletme başına düşen çocuk sayısının göreli olarak fazla olduğunu göstermektedir. Yörede yaptıkları çalışmalarda, aktif nüfusun toplam nüfusa oranını, Yıldırım ve Şahin (2003) % 49.95, Yıldırım (2001) % 54.84, Yıldırım (1993) % 48.56, Turan ve Yıldırım (2000) % 53.57 düzeyinde ve bu araştırına sonuçlarından yüksek bulmuş, Şahin (2001) ile Acar ve Yıldırım (2000), ise sırasıyla % 44.49, ve % 45 düzeyinde ve bu araştırma sonuçlarından daha düşük düzeyde bulmuşlardır. İncelenen işletmelerde toplam nüfusun % 66.4'ü 100 dekarın altında araziye sahip işletmelerde yaşamakta ve toplam arazinin % 2 021 ine sahip iken, arazinin % 26.2'si nüfusun % 3.5'lık kesimine ait bulunmaktadır. 624
A ŞAHİN, C Ç A K IR. I Y ILD IR IM Çizelge 3. İncelenen İşletmelerde Nüfusun Yaş Grupları ve Cinsiyete Göre Dağılımı (0b) Nüfus Erkek 0-6 7-14 15-49 50+ Nüfus 0-6 7-14 15-49 50+ Kadın Toplamı Nüfus (Kişi) Merkez 8.5 13 2 27.8 5.1 54.7 9.3 9 8 21.5 4.7 45.3 9.7 Edremit 6.1 8.2 29.7 7.0 51.0 8.2 13.1 20.8 7.0 49.0 8 2 Gevaş 11.7 12.2 24.5 5.2 53.7 10.1 11.2 20.7 4.3 46 3 9.7 Özalp 8.4 13.8 25.3 5.8 53.2 10.3 10.2 21.4 4.9 46.8 9.2 Sara\ 9.3 Î0.1 24.3 5.6 49.3 13.7 11.4 20.7 5.0 50.7 9.7 Gürpınar 6.6 14.3 25.2 7.7 53.8 9.1 11.2 19.9 6.0 46.2 8.3 Bahçesaray 12.1 12.6 20.1 4 8 49.5 11.1 14.3 21.3 3.8 50.5 8.1 Çatak 7.3 14.8 25.9 7.3 55.2 8.9 9.5 21.2 5.3 44.8 8 5 Başkale 8.9 11.0 24.0 5.3 49.1 13.7 10.8 20.5 5.8 50.9 8.8 Çaldıran 9.3 16.8 23.7 4.8 54.6 10.0 12.6 17.9 4.8 45.4 7.7 Muradiye 7.4 14.2 26.0 5.6 53.2 9.9 12.1 21.0 3.8 46.8 8 1 Erciş 10.5 12.9 24.4 6.5 54.4 10.0 9.7 21.1 4.8 45.6 8 8 9.0 13.1 25.1 5.8 53.0 10.4 11.0 20.7 4.9 47 0 8 8 4. Öğrenimini Tamamlamış Nüfusun Öğrenim Durumu Öğrenim süresini tamamlamış nüfusun erkeklerde % 17.8 i kadınlarda o 63 ü ve toplamda % 39.9 u okuma yazma bilmemektedir (Çizelge 4, 5, 6). Öğrenim görmüş olan kadın nüfusun tamamına yakını (% 97.4) ilk okul düzeyinde öğrenim görmüştür. Kadın nüfus içerisinde Üniversite mezunu bulunmamaktadır (Çizelge 5). Bu veriler, kadın nüfusun büyük çoğunluğunun herhangi bir öğrenim görmediği, öğrenim görenlerin de genellikle ilk okul düzeyinde öğrenime sahip olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Türkiye genelinde 1990 genel nüfus sayımı sonuçlarına göre, kadın nüfusun % 28.01 okuma-yazma bilmemektedir (Anonim, 1993). Yörede, okuma-yazına bilmeyenlerin oranını Yıldırım ve Şahin (2003), yeri ırk süt sığırcılığı yapan işletmeler için % 29.8, Yıldırım (2000) besi sığırcılığı yapan işletmeler için % 16.4, Şahin ve Yıldırım (2002) koyunculuk yapan işletmeler için % 35, ve Yıldırım (1993) Çatak ilçesinde koyunculuk yapan işletmeler için % 73.16 düzeyinde bulmuşlardır. Yine yörede, okuma yazına bilmeyen nüfus içinde kadın nüfus oranını Yıldırım (2003) % 79.9, Yıldırım (2000), % 86, Şahin ve Yıldırım (2002) % 80.5 ve Yıldırım (1993) % 59.1 düzeyinde bulmuşlardır. Bu araştırma sonuçları, yörede okuma yazma bilmeyen nüfus oranının yüksek olduğunu, ve kadın nüfusun büyük çoğunluğunun okuma yazma bilmediğini göstermektedir. Okur-yazarlık oram 1975 yılında Elazığ Merkez İlçede erkek ve kadın nüfus için sırasıyla % 76.5 % 36.5 (Karacan, 1975), ve 1978 yılında Muş ilinde sırasıyla % 82.19 ve % 37.04 olarak belirtilmiştir (Akın 1978). Bu sonuçlar, bölgede 30 yıl önce de kadın nüfusun erkek nüfusa kıyasla okuryazarlık durumunun belirgin bir şekilde düşük olduğunu ve geçen 30 yıllık süre içinde bu gerçeğin değişmediğini göstermekledir. Gelecek neslin yetiştirilmesinde çok önemli rolü olan kadın nüfusun öğrenim süresini tamamlamış olanlarına okuma yazına öğretilmesi öncelikle üzerinde durulması gereken bir sorundur. Kırsal alandaki önder kimliğine sahip kişilerle işbirliği içerisinde ve okuına yazmayı özendirecek teşvik araçlarını da kullanarak bu sorunun çözümüne çalışılmalıdır. Son yıllarda yörede bu konuda uluslar arası organizasyonlar ile işbirliği içinde çalışmalar yürütülmektedir. 625
Van Yöresindeki Kırsal Alanlarda Nüfus ve Eğitime İlişkin Sorunlar ve Bazı Çözüm Önerilen Çizelge 4. İncelenen İşletmelerde Öğrenim Süresini Tamamlamış Erkek Nüfusun Öğrenim Durumu (% ) Öğrenim Düzeyi İŞLET M E GRUPLARI Öğrenim görmemiş 20.3 17.9 15.0 14.7 12.5 17.8 Ok ur-yazar 9.5 9.4 9.6 7.9 5.0 9.1 ilk Okul Mezunu 63.1 65.7 66.2 67.5 69 9 65.1 Ortaöğretim Mezunu 6.2 6.0 7.9 7.5 11.3 6.8 Üniversite Mezunu 0.9 1.0 1.3 2.4 1.3 1.2 Toplam Kişi 959 487 394 292 80 2212 Çizelge 5. İncelenen İşletmelerde Öğrenimin Süresini Tamamlamış Kadın Nüfusun Öğrenim Durumu (% ) Öğrenim Düzeyi İŞLETM E GRUPLARI Öğrenim görmemiş 65.6 62.3 65.6 54.8 57.4 63.0 Okur-Yazar 5.7 4.9 5.8 6.0 2.9 5.5 İlköğretim Mezunu 28.4 31.9 27.4 38.6 33.8 30.7 Ortaöğretim Mezunu 0.3 0.9 1.2 0.6 5.9 0.8 Üniversite Mezunu - - - - - - Toplam Kişi 925 467 343 319 68 2122 Çizelge 6. İncelenen İşletmelerde Öğrenim Süresini Tamamlamış Nüfusun Öğrenim Durumu (%) Öğrenim Düzeyi İŞI.I-TME GRUPLARI Öğrenim görmemiş 42.5 39.6 38.5 35 7 33 1 39.9 Okur-Yazar 7 6 7.2 7.9 6.9 4 1 7.4 İlköğretim Mezunu 46.1 49 2 48.2 52.4 53.3 48.2 Ortaöğretim Mezunu 3.3 3.5 4.7 3 9 8.8 3.9 Üniversite Mezunu 0.5 0.5 0.7 I I 0 7 0.6 Toplam Kişi 1884 954 737 61 1 148 4334 5. Öğrenimine Devam Eden Nüfusun Öğrenim Durumu İncelenen işletmelerde işletme başına 1.53 öğrenci düşmekte olup, bu öğrencilerin 1.0 I i erkek ve 0.52 si kız Öğrencidir (Çizelge 7, 8, 9). Erkek öğrenci sayısının kız öğrenci sayısının iki katından fazla olması, kız öğrencilerin okula gönderilmesi konusunda işletme yöneticilerinin tutucu olduğu konusunda kimi ip uçları verdiği söylenebilir. Öğrenime devam eden öğrencilerin erkeklerde % 88.4 ü ve kızlarda % 98.3 ü ilk öğretime devam etmektedir. Bu veriler, okul çağı nüfusun genellikle ilk öğretimden sonra öğrenimlerini devam ettiremedikleri konusunda bir fikir vermektedir. Öğrencilerin ilk öğretimden sonra, öğrenimlerine devam edememeleri arasında; kırsal alanda kişi başına düşen gelirin düşüklüğü, orta ve yüksek öğretim kurumlarının kırsal alanlara uzaklığı, ulaşım sorunları, okul çağındaki erkek nüfustan tarımsal faaliyetlerde yararlanılması, kız çocuklarının genç yaşlarda evlendirilmesi, ve orta öğretime gönderilmesi konusunda ailelerin tutucu tavırlarının etkili olduğu söylenebilir. Öğrencilerin okula devam edebilmeleri için, ana ve babaların yayım çalışmaları ile ikna edilmesi, öğrenim için olanak ve fırsatların oluşturulması ve flnansal araçlarla özendirilmesi önem arz etmektedir. Bu konuda, yörede halen makro düzeyde projeler uygulanmaktadır. 626
A.ŞAHIN, C Ç A K IR. I Y ILD IR IM Çizelge7. İncelenen İşletmelerde Öğrenime Devam Eden Erkek Nüfusun Öğrenim Durumu (%) Öğrenim İŞLETM E GRUPLARI Düzeyi 2, Grup ilköğretim 89.8 87.3 88.9 87.6 79.3 884 Ortaöğretim 8.3 7.5 10.4 8 6 10.3 8 6 Üniversite 1.9 5.2 0.7 3.8 10.3 3.0 Ortalama ( Kişi) 0.95 1.09 1.03 1.02 16 101 Çizelge 8. incelenen İşletmelerde Öğrenime Devam Eden Kadın Nüfusun Öğrenim Durumu (% ) I. Grup İŞ L E T M E G R U P L A R I İlköğretim 98.0 100.0 97.3 100.0 93.3 98.4 Ortaöğretim 2.0 0.0 2.7 0.0 0.0 1.4 Üniversite 0.0 0.0 0.0 0.0 6.7 0.2 Ortalama ( Kişi) 0.52 0.48 0.56 0.53 0.60 0.52 Çizelge 9. İncelenen İşletmelerde Öğrenime Devam Eden Nüfusun Öğrenim Durumu (% ) Öğrenim İŞLETM E GRUPLARI Düzeyleri İlköğretim 92.6 91.2 91.8 91.9 84.1 91.9 Ortaöğretim 6.1 5.2 7.7 5.6 6.8 6 1 Üniversite 1.3 3.6 0.5 2.5 9 1 2 Ortalama (Kişi) 1.47 1.57 1.59 155 1.76 1.53 6. Nüfusun Çalışma O lanakları İncelenen işletmelerde işletme başına ortalama aile işgücü potansiyeli 1513 9 erkek işgünüdür Bu potansiyelin % 16 sı işletme içinde ve % I I 6 sı ise büyük ölçüde tarım dışı alanlar olmak üzere işletme dışında kullanılmaktadır. Görüldüğü gibi, aile işgücü potansiyelinin 2/3 e yakını (% 72.4) kullanılamamaktadır İklim koşullarının elverdiği ölçüde bitkisel üretimde çeşitliliğe >er verilmesi, daha fazla emek gerektiren sebzecilik ve endüstri bitkileri gibi üretim dallarına bitkisel Üretim deseni içinde yer verilmesi, ve bitkisel üretim yanında hayvancılık üretimin de yapılması, aile işgücü potansiyelinin daha etkin bir şekilde değerlendirilebilmesi bakımından Önem arz etmektedir. Bu aşamada, çiftçiler için gerekli olacak finansal kaynakların ve teknik bilginin sağlanmasında ve pazarlama altyapısının kurulmasında kolaylıklar sağlanmalıdır. Yöredeki tarıma dayalı sanayilerin faal halde tutulması da işgücünün kullanımı açısından önem taşımaktadır, özellikle kadın nüfus işgücünün değerlendirilmesi bakımından, el sanatları için var olan altyapının iyileştirilmesi, ve bu ürünlerin pazarlaması konusunda organizasyonların kurulması gerekmektedir. 7. Sonuç İncelenen işletmelerde işletme yöneticilerinin dörtte biri okuma yazma bilmemektedir. Çatak ilçesinde ise işletme yöneticilerinin yarısından fazlası (% 52.4) okuma yazına bilmemektedir İşletme yöneticilerinin ortalama öğrenim süresi 3.4 yıldır. İlçeler arasındaki gelişmişlik düzeyini ve okur-yazarlık oranı arasındaki farklılıkları da dikkate alarak, ortalama olarak 3.4 yıl öğrenim görmüş ve dörtte birinin okuma yazması olmayan işletme yöneticilerini hedefleyen tarımsal yayım tekniklerini kullanarak kırsal alana yenilikleri aktarma zorunluluğu bulunmaktadır Tarımsal yayım tekniklerini kırsal alana benimsetmede okuryazarlık oranı ve öğrenim düzeyinin yükseltilmesi önem arz etmektedir. İşletme başına düşen nüfus miktarı 8 8 olup, aktif nüfus başına 1.18 bağımlı nüfus düşmektedir. Bu bağımlı nüfusun ortalama bir yaşam standardına sahip olması için, aktif nüfusun çalışır durumda olması ve bağımlı nüfusu geçindirebilecek bir gelire sahip olması gerekmektedir 627
Van Yöresindeki Kırsal Alanlarda Nufus ve Eğitime İlişkin Sorunlar ve Bazı Çözüm Önerileri Yörede öğrenim düzeyi genel olarak düşük olmakla birlikte, kadın nüfus aleyhine belirgin bir farklılık bulunmaktadır Öğrenimi tamamlamış nüfus içinde okuma yazma bilmeyenlerin oranı erkeklerde % 17 8 iken, kadınlarda % 63 düzeyindedir Öğrenim görmüş olan kadın nüfusun tamamına yakını (% 97.4) ilk okul düzeyinde öğrenim görmüştür. Gelecek neslin yetiştirilmesinde çok önemli rolü olan kadın nüfusun öğrenim süresini tamamlamış olanlarına okuma yazma öğretilmesi öncelikle üzerinde durulması gereken bir sorundur. Kırsal alandaki önder kimliğine sahip kişilerle işbirliği içerisinde ve okuma yazmayı özendirecek teşvik araçlarını kullanarak bu sorunun çözümüne çalışılmalıdır. İncelenen işletmelerde işletme başına 1.53 öğrenci düşmekte olup, bu öğrencilerin 1.011 i erkek ve 0.52'si kız öğrencidir. Erkek öğrenci sayısının kız öğrenci sayısının iki katından fazla olması, kız öğrencilerin okula gönderilmesi konusunda işletme yöneticilerinin istekli olmadıkları konusunda bir fikir vermektedir İncelenen işletmelerde işletme başına düşen ortalama aile işgücü potansiyelinin (1513.9 erkek işgünü) ancak % 27.4 ü kullanılabilmektedir. İşgücü potansiyelinin daha büyük bir kısmının değerlendirilebilmesi için ürün çeşitliliğine gidilmesi önemlidir. Bu aşamada ürün pazarlaması öncelikli olarak çözülmesi gerekli sorunlar arasında bulunmaktadır. Yörede, kamu kuruluşlarının da desteği ile ürün pazarlaması ile ilgili olarak örgütlerin kurulması gerekmektedir. Yöredeki tarıma dayalı sanayilerin faal halde tutulması, özellikle kadın nüfus işgücünün değerlendirilmesinde için el sanatları altyapının iyileştirilmesi ve bu ürünlerin pazarlaması ile ilgili organizasyonları kurulması öncelikle ele alınmalıdır. Kaynaklar Acar. 1. Y ıld ırım. L 2000 M andıra işleten Dönerderc Tarımsal Kalkınm a Kooperatifine Ortak İşletmelerin Ekonom ik Analizi, Yüzüncü Y ıl Ü n iv e rs ites i Z iraa t F a k ü lte s i T a rım B ilim le r i D e rg is i. 1 0(1) :6 1-70 Akın. B.. 1978. M uş Ovasındaki Tarım İşletmelerinde Optimum ve Yeter G e lirli İşletme Organizasyonlarının Yöneylem Araştırması ile Saplanması ve Bulguların D uyarlılık ve Param etrik Analizleri (Doçentlik Tezi). Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zirai Ekonom i Bölüm ü. Erzurum. Anonim.. 1993. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, 1990 Nüfus Savım ı. Nüfusun Sosyal ve Ekonom ik N itelikleri. Yas ın No. 1616. Araş. A., ve Çakır. C.. Gediz Sulam a Projesi Kapsamına Giren Tarım İşletm elerinin Ekonom ik Etüdü. Ege Üniversitesi Ziraat fakültesi Y ayınları N o :2 ll. İzmir. (1975).S: 69. Ç akal. 1.. 1973. Erzincan O vası farım İşletmelerinde Optim um Üretim in Tayin i. Atatürk Üniversitesi Y avın lan No:30(). Sevinç Matbaası. Ankara. Ç akır. C., Çağlayan. L.. 1988. M anisa Merkez İlçe farım İşletm elerinde İşletm e Büyüklüğüne Göre Kim yasal G übre Tedariki ve Kullanım ı. Güzel Ege Çağdaş K itabesi Y akın ları. Bornova. Dedeoglu. M.. 2004. Em ek Tarımsal Kalkınm a Kooperatifine Ortak İşletmelerin Ekonom ik Açıdan D eğerlendirilm esi. Yüzüncü Y ıl Üniversitesi f en B ilim le ri Enstitüsü I arım Ekonomisi Anabilim Dalı. K araçam A. R.. 1975. Elazığ Merkez İlçe Tarım İşletm elerinin Ekonom ik Analizi, lanm sal Kredi- K o o p eratifçilik Sorunları ve loplum Kalkınmasında Tarım sal Kredi ve Kooperatiflerin Rolü. Atatürk Üniversitesi. Y ay. No: 372. Ankara., s. 188. Şahin. A.. 2001.Van İli M erkez İlçede Koyunculuk Yapan İşletm elerin Ekonom ik Analizi, (Yayınlanm am ış Y ü ksek Lisans Tezi). Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Fen B ilim le ri Enstitüsü farım Ekonomisi Anabilim Dalı, Van Şahin, A., Y ıld ırım. I.. 2002 Econom ic A nalysis of Sheep Earms in Çenter District o f Van Province. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilim leri Dergisi. 12 (2), 47-52. Özçelebi, İ. P. 1977. Oltu Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi ve Bölgede Kooperatifçilik Faaliyetlerinin İncelenmesi (D oçentlik Tezi). Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zirai Ekonom i Bölüm ü. Erzurum Turan. N., Y ıld ırım. E. 2000. A dilcevaz A yg ır Gölü Yağm urlam a-sulam a Projesi Kapsamında Kaali>ettc Bulunan farım İşletm elerinin Ekonom ik Açıdan Değerlendirilm esi. Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Bilim leri Dergisi. 10(1): 53-60 Y ıld ırım. İ..Şahin. A., 2003 Van ili M erkez İlçede Süt Sığ ırcılığ ı Yapan İşletmelerin Ekonom ik Analizi. Van Ticaret Borsası Yayın ları. No: I. Van. 5()s. Y ıld ırım. I., 2000. Van İli M erkez İlçede Sığır Besiciliği İşletmelerinin Ekonom ik Analizi. Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Ziraat f akültesi Yayınları N o.20. Araştırma Serisi No. 1. 52s. Van. Yıldırım, T, Okla>. E.. 1995. Hconomics o f Production of Sheep farm ing in Çatak I ovvn o f Van Proviııcc. Yüzüncü Y ıl Üniversitesi Ziraat f akültesi Dergisi. 5 (1): 135-161. Yıldırım. I..I993. Van İli Çatak İlçesi Koyunculuk işletmelerinin Üretim Ekonom isi. Ege Üniversitesi fen Bilim leri Enstitüsü Tarım Ekonom isi A nabilim Dalı (yayınlanm am ış doktora tezi). Bornova, İzmir. Yıldırım. E. Oktay. E.. 1990. Van İli Merkez ve İlçelerinde Seçilm iş B ir Grup Şeker Pancarı Yetiştiren İşletmelerin Ekonom ik A nalizi. Yüzüncü Y ıl Üniversitesi, Ziraat Eakültesi Dergisi. 1 (1): I -16 628