Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 6, No: 1, 2012 (13-21) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 6, No: 1, 2012 (13-21) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR www.teknolojikarastirmalar.com e-issn:1309-3991 Derleme (Review) Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Kullanımı Arzu YAVAŞCAOĞLU* *Yalova Üniversitesi, Yalova M.Y.O., Tekstil, Giyim, Ayakkabı ve Deri Bölümü, 77100 Yalova / TÜRKİYE arzuyoglu@hotmail.com Özet Dokuma performansına etki eden en önemli faktörlerden biri ipliktir. İplik kalitesi ve performansı dokunan kumaşın ve dokuma işleminin performansını doğrudan etkilemektedir. Bu çalışmada kompakt iplik özellikleri ve dokumada kompakt iplik kullanımı ile ilgili çalışmalara dayanarak dokuma kumaş üretiminde kompakt iplik kullanımının etkileri değerlendirilmiştir. Değerlendirme sonucunda, kompakt ipliklerin kullanımı ile haşıl maliyetinde tasarruf sağlandığı, dokuma sırasında iplik kopuşlarının azaldığı ve böylece daha yüksek üretim değerlerine ulaşıldığı, dokuma kumaş yapılarının daha mukavemetli, daha kaliteli, daha az hatalı, yüzeyi daha düzgün ve parlak olduğu, gazeleme işlemine gerek kalmadığı ve boncuklaşma eğiliminin düşük olduğu görülmüştür. Anahtar Kelimeler: Kompakt iplik, Dokuma, Kumaş yapısı The Use Of Compact Yarn In Woven Fabric Production Abstract Yarn is one of the most important factors that affect weaving performance. Yarn quality and performance directly affect the performance of woven fabric and weaving process. This study aims to evaluate the effects of the use of compact yarn in woven fabric production based on the studies conducted on compact yarn features and the use of compact yarn in weaving. In view of the evaluation, it has been observed that a saving has been achieved in sizing with the use of compact yarn; yarn breaking has decreased during weaving and higher production values have been achieved accordingly; woven fabric structures have been more resistant; they have had higher quality; they have had less faults; their surface has been smoother and glossier; there has been no need for gassing process; and pilling tendency has been low. Keywords: Compact yarn, Weaving, Fabric structure Bu makaleye atıf yapmak için Yavaşcaoğlu, A., Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Kullanımı, Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2012, 6(1) 13-21 How To Cite This Article Yavaşcaoğlu, A., The Use Of Compact Yarn In Woven Fabric Production Electronic Journal Of Textile Technologies, 2012, 6 (1) 13-21
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Ku 1. GİRİŞ Dokuma işlemi sırasında; iplik kalitesi, makine hataları ve enerji kesintisi sebebiyle oluşan üretim kesintileri dokuma randımanını en çok etkileyen faktörlerdir. İplik kopuşları ve diğer sebeplerden dolayı oluşan makine duruşları dokumadaki işçi sayısına etki ederek personel maliyetlerini arttırmaktadır. Dokumada ortaya çıkan iplik kopuşları, malzeme kalitesinden, iplik ve bobin hazırlama proseslerinden, dokuma hazırlık işlemlerinden ve dokumadan kaynaklanabilir [2, 23]. Dokuma kumaş üretiminde malzeme seçimi çok önemlidir. Yapılan araştırmalarda pahalı elyaf karışımları kullanıldığında hammadde ve eğirme maliyetleri yüksek olsa da, dokuma maliyetlerinde iplik kopuşlarının azaldığı ve bu nedenle ikinci kalite mamul miktarının yarı yarıya azaldığı görülmüştür[21]. Ayrıca hazırlanan çözgü levent kalitesinin de dokuma verimliliği ve özellikle çözgü iplik kopuşları üzerinde büyük etkisi vardır. İyi hazırlanmamış çözgüler daha fazla iplik kopuşlarına yol açarak dokuma maliyetlerini arttırdığı gibi, kalitenin de düşmesine neden olmaktadır [23]. Dokuma performansını ve verimliliğini arttırmak için makine konstrüksiyonları ile ilgili çeşitli çalışmalar yapılmış, ana malzemeyi oluşturan ipliklerin özelliklerini iyileştirerek dokuma performansını arttırmak hedeflenmiştir. Mukavemet ve kopma uzaması, dokuma performansını etkileyen en önemli iplik özelliklerindendir. Çünkü ipliğe, iplik ve kumaş üretimi ya da terbiye işlemleri sırasında gerilimler uygulanır. İpliğin bu gerilimler karşısında kopmaması için mukavemeti yüksek olmalıdır. İpliğin uzamasının yüksek olması durumunda, mukavemeti düşük olsa bile, uygulanan gerilimlere karşı dayanabilmesi mümkün olabilmektedir. Özellikle çok yüksek hızlara ulaşan dokuma ve örme makinelerinde her bir duruş hem verimliliği düşürür hem de kumaş kalitesini olumsuz etkiler. Tekstil ürünlerinde mamulün minimum bir mukavemet değerinde olması gerekir [1]. Yapılan araştırmalarda ring iplikleriyle kompakt ipliklerin iplik özellikleri karşılaştırılmış, kompakt ipliklerin ring ipliklere göre daha yüksek kopma mukavemeti ve uzaması, daha düşük tüylülüğe sahip olduğu ifade edilmiştir [3, 7, 8]. Çelik ve Kadoğlu, 2004 yılında yaptıkları çalışmada, ring ve kompakt iplik eğirme teknolojisi ile % 100 yün ve % 45 yün - % 55 polyester lifleri ile 19 tex ve 25 tex dokuma ve örme iplikleri üretmişler; üretilen ipliklerin iplik düzgünsüzlüğü (%CV), ince-kalın yer, neps, tüylülük, kopma mukavemeti ve kopma uzama değerlerini karşılaştırmışlardır. Çalışma sonucunda, ince ipliklerde kompakt ipliklerin ring ipliklerine göre daha avantajlı olduğunu, kompakt ipliklerin tüylülüklerinin oldukça düşük olduğunu, ancak kompakt yün ipliklerinin yüksek maliyeti sebebiyle bu ipliklerinin sadece kaliteli ve pahalı mamuller için üretilmesinin uygun olacağını belirtmişlerdir [9]. Birçok çalışmada, ring ve kompakt ipliklerden dokuma veya örme kumaş özellikleri arasındaki farklar incelemiş; kompakt ipliklerden üretilen kumaşlarda kumaş mukavemet değerleri ring ipliklerinden üretilen kumaşlara göre daha yüksek, pilling değerleri ise daha düşük olarak bulunmuştur [4, 12, 13, 14, 22]. Bu çalışmada, kompakt iplik özellikleri ve bu konuda yapılmış çalışmalardan yola çıkılarak, kompakt ipliklerin dokuma randımanını ve kumaş performansını nasıl etkileyeceği ile ilgili sebep sonuç ilişkisi yorumlanmıştır. 2. KOMPAKT İPLİK EGİRME SİSTEMİ Kompakt iplikçilik sistemi modifiye edilmiş bir ring iplikçilik sistemidir. Klasik ring iplik makinelerinde iplik üretirken oluşan eğirme üçgeninin dış kısmındaki lifler ya ipliğe dahil olmayıp uçuntu halinde uzaklaşmakta yada yetersiz bir şekilde ipliğe dahil olmaktadır. Bu lifler, ipliğe yeterli bir şekilde tutunamadığından, mukavemete katkıları sınırlıdır. Kompakt iplikçilik sisteminde ise, lifler ana çekimden sonra aerodinamik olarak kompakt hale gelirler. Böylece lifler birbirlerine yakın olarak durabilmekte ve eğirme üçgenine taşınan lif kütlesi yoğunlaştırılmış 14
Yavaşcaoğlu A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 olmaktadır. Bu durum karşısında bütün lifler eğirme üçgenine katılmakta ve iplik yapısına tamamen entegre olarak daha iyi iplik formasyonu sağlanabilmektedir [15, 26]. Kompakt eğirme sistemi, çekim aparatından çıkan elyaf bandını azaltıp daraltması ve eğirme üçgenini ortadan kaldırması sayesinde iplik kalitesini yükseltmektedir [5, 16, 17]. Kompakt iplikçilikte, ipliği oluşturan liflerin büyük bir çoğunluğu iplik yapısı içerisine daha iyi katıldığından, konvansiyonel ring ipliği ile karşılaştırıldığında daha az tüylü, daha düzgün yüzeyli, daha mukavemetli, uzama oranı daha yüksek ve daha sıkı iplik yapısı ortaya çıkmaktadır [18]. Kompakt İplikçilik Prensibi; Ring iplik makinesindeki çekim bölgesi çıkışında; lif topluluğunun yoğunlaştırılması ve dolayısıyla eğirme üçgeninin çok küçültülmesine, neredeyse tamamen yok edilmesine dayanmaktadır. Eğirme Üçgeni; Ring iplik makinelerindeki eğirme geometrisine ait parametrelerden biri olan eğirme üçgeni, çekim sisteminin çıkış kıstırma hattı (K-L) ile ipliğin büküm almış olan ucu (S) arasındaki bölge olarak tanımlanmaktadır (Şekil 1.) [29], eğirme üçgeni, hem iplik kopuşlarını hem de iplik yapısını etkilemektedir [30]. Şekil 1. Eğirme üçgeni [29] Liflerin yoğunlaştırılması sayesinde çekim sistemi çıkışında eğirme üçgeni olmadan iplik çekilebilmekte ve bu sayede lifler birbirine daha sıkı ve paralel biçimde bağlanabilmektedir [15]. Eğirme üçgeninin iplik yapısına uçuntu, tüylülük ve mukavemet üzerinde olumsuz etkileri vardır. Araştırmalar sonucunda, eğirme üçgeninin ortadan kaldırılması veya minimize edilmesi ile bazı fiziksel iplik özelliklerinde olumlu gelişmeler olacağı, eğirme üçgeni oluşumunun engellenmesi ile ipliğin dış kısmındaki liflerin dahi daha az gerilerek iplik yapısına katılacağı ve bu sayede mukavemette artış olurken, tüylülük değerinde azalmalar olacağı saptanmıştır [18,2 7]. Yüksek tüylülük, dokuma ve örme gibi proseslerde iplik kopuşlarına ve uçuntulara sebep olduğundan çoğunlukla istenmeyen bir özelliktir. Konvansiyonel Ring Kompakt Ring Şekil 2. Konvansiyonel ring ve kompakt ring sistemlerinde oluşan eğirme üçgenlerinin şematik görüntüleri [31] 3. KOMPAKT İPLİK ÖZELLİKLERİ Kompakt iplikler konvansiyonel ring ipliği ile karşılaştırıldığında; daha az tüylü, daha düzgün yüzeyli, daha mukavemetli, uzama oranı daha yüksek, daha sıkı iplik yapısına sahip olduğu ortaya 15
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Ku çıkmıştır. Kompakt ipliklerin mukavemet ve uzama (%) değerleri konvansiyonel ring ipliklere göre ortalama %10- %15 daha fazladır [18]. Kompakt ipliklerde, lifler düzgün yerleştiği için iplik düzgünsüzlüğü azdır. İplikler daha düzgündür. İplik hataları (ince ve kalın yer, neps) daha azdır [6]. İplik tüylülüğünde de kompakt eğirme ile birlikte azalmalar görülmüştür. Kompakt ipliklerde 3mm den uzun olan tüyler %65-%100 arası daha azdır [18]. Şekil 3. Konvansiyonel ring ve kompakt iplik yapıları [31]. Kompakt ipliklerin aşınma dayanımları daha yüksektir. Ayrıca, kompakt ipliklerde yaklaşık %15-20 daha az büküm vererek konvansiyonel ring ipliğiyle aynı mukavemet değeri yakalanabilmektedir [18]. Daha az büküm verilerek aynı mukavemet değerinin elde edilebildiğinden daha yüksek üretim değerlerine ulaşılabilir[15]. Bobinleme işlemlerinde ipliğin mukavemet ve uzama değerlerinde önemli değişmeler olmamaktadır[33]. Ancak iplik tüylülüğü ve neps değerlerinde artışlar görülmektedir. Bunun sebebi de özellikle ipliğin dış yüzeyindeki liflerin iplik yapısına sıkı bir şekilde tutunmamasıdır. Bu gevşek lifler bobinleme işlemi esnasında iplik yüzeyinden kalkarak veya kayarak ilave bir tüylülük ve neps oluşumuna sebep olmaktadırlar. Bu durum kompakt ipliklerde liflerin birbirine sıkı ve düzgün bir biçimde bağlanmasından dolayı azalmaktadır [20]. Bobinleme işlemi sonrasında, ring ipliklerdeki gibi kompakt ipliklerdeki iplik tüylülüğü de belirgin olarak artmaktadır. Tüylülükteki artış miktarı, iplik yüzeyinin pürüzsüz olmasından dolayı kompakt ipliklerde daha fazla olabilmektedir. Ancak, bobinleme öncesinde de bobinleme sonrasında da kompakt ipliklerin tüylülüğü konvansiyonel ring ipliklere göre daha düşük olmaktadır[32, 34, 35]. 4. KOMPAKT İPLİK KULLANIMININ DOKUMA PERFORMANSINA ETKİSİ Kompakt ipliklerde, iplik yapısını oluşturan liflerin birbirlerine sıkı ve düzgün bir şekilde bağlanmaktadır. Bu sayede sağlanan yüksek lif sıyrılma direnci, yüksek aşınma dayanımı ve düşük tüylülük gibi özellikler, kompakt ipliklerin dokuma hazırlık ve dokuma işlemlerinde yüksek performans göstermelerini ve bu işlemlerde maliyet avantajı sağlamalarına imkan vermektedir [2, 39, 40]. Çözgü çözme ve haşıllama işlemleri dokuma öncesinde dokumaya hazırlık olarak yapılan işlemlerdir. Çözgü çözme işleminde, ipliğe çeşitli kuvvetler etki etmektedir. İplik meydana gelen kuvvetlerin oluşturduğu gerginliklere dayanamadığında kopmaktadır. Bir ipliğin mukavemeti yüksek olduğunda, bu ipliğin çözgü çözmedeki ve dokuma işlemlerindeki performansı da artmaktadır. Ring ipliklere kıyasla daha az büküm değerlerinde bile kompakt ipliklerin mukavemeti ring ipliğinkine nazaran yüksek olduğundan dolayı, çözgü çözme işlemi sırasında daha az iplik kopuşu meydana gelmektedir [25, 37]. Kısa stapelli iplikler, kısa ve uzun tüylere sahiptir. Bu iplikler dokuma işleminde çözgü olarak kullanıldığında, dokuma işleminden önce mutlaka haşıllanması gerekmektedir. Aksi takdirde, iplikteki tüyler özellikle de uzun tüyler dokuma işlemi sırasında ağızlık açma işleminde ipliklerin birbirlerine düğümlenerek tezgahta çözgü kopuşlarına sebep olmaktadır. Haşıllama işlemi, oldukça pahalı bir prosestir. Kompakt ipliklerde uzun tüyler neredeyse bulunmadığı için haşıllamada çözgü ipliklerinin birbirine yapışma eğilimi azalmaktadır. 16
Yavaşcaoğlu A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 Konvansiyonel ring iplik Kompakt iplik Şekil 4. Haşıl işleminde konvansiyonel ring ve kompakt ipliklerin yapışma eğilimi [35]. Kompakt iplikler, daha düşük büküm seviyelerinde eğrilebilirler. Bunun için ipliklerin absorbsiyon gücü artmakta ve üniform bir haşıllama işlemi gerçekleştirilebilmektedir. Kompakt ipliklerin tüylülük değerlerinin düşük olması ve mukavemetlerinin yüksek olması sebebiyle çözgü çekilmesi sırasında iplik kopuşlarında %30 a varan bir kopuş azalması olmaktadır. İplik kopuşlarının azalmasıyla randıman artmakta ve kopan çözgüleri bağlamak için daha az personele ihtiyaç duyulmaktadır [28]. Kompakt ipliklerle çalışılırken, belli bir çözgü hazırlık veya dokuma performansı için haşıl oranı, aynı özellikteki ring ipliklerle çalışılan duruma kıyasla kullanılan haşıl miktarından %50 ye varan oranında daha az kullanılarak ring ipliklerden daha iyi çalışma performansı sağlamaktadır [28, 36, 38, 39, 40, 42, 48]. Böylece haşıl maddesi tasarrufu sağlanmaktadır. Haşıl derecesinin ne kadar düşürülebileceği, kullanılan ipliğin, dokuma konstrüksiyonunun ve dokuma makinesinin özelliklerine bağlı olarak değişmektedir. İstenilen çalışma performansı ve haşıllama maliyeti arasında bir optimizasyonun yapılması gereklidir. Haşıllama derecesindeki azalma, haşıl maliyeti ve haşıl sökme işlemi açısından da bir avantajdır. Haşıl sökme işleminde özellikle atık su arıtma maliyetlerindeki azalmadan kaynaklanan bir avantaj vardır. Ring ipliklere kullanılan haşıl derecesine göre %20 daha düşük haşıl derecesi uygulanarak hazırlanan çözgülerle yapılan araştırmada, kompakt ipliklerin kullanımıyla çözgü hazırlama işleminde gerçekleşen kopuşlarda %29, dokuma işlemlerindeki çözgü kopuşlarında %43, atkı kopuşlarında ise %33 oranlarında azalmalar olduğu görülmüştür [40]. İplik yapısının özelliklerinden dolayı haşıllama işleminde önemli maliyet avantajı sağlayan kompakt iplikler, konvansiyonel ring ipliklere göre daha yüksek ve üniform olan iplik mukavemet değerleri ve önemli miktarda düşük olan tüylülük değerleriyle, dokuma makinesinin çalışma performansı oldukça iyileştirmektedir [39]. Dokuma hazırlık ve dokuma işlemlerinde önemli derecede ekonomiklik sağlayan kompakt iplikler, elde edilen kumaş özellikleri açısından da çeşitli avantajlar sağlamakta ve yeni dokuma kalitelerinin yaratılması için olanak sağlamaktadırlar [35]. Aynı büküm ve iplik numarası özelliklerindeki ring ipliklere göre, kompakt ipliklerden elde edilen kumaşlar, daha net bir dokuma yapısı, daha yüksek kumaş kopma ve yırtılma değerleri, daha düşük boncuklanma eğilimi, daha yüksek aşınma direnci ve daha yüksek parlaklık gibi özelliklere sahiptir [35, 39]. Kompakt ipliklerden elde edilmiş dokuma kumaşların, iplik tüylülüğünün az olmasından dolayı örtücülüklerinin biraz düşük olması ve yine aynı sebepten iplikteki hataların dokuma yapısında daha kolay görülmesi gibi dezavantajları vardır. Bu dezavantajların, uygun kumaş parametrelerinin seçimi ve bitim işlemleri sayesinde giderilmesi mümkündür [39]. Şekil 5 de aynı özellikteki kompakt ve ring ipliklerden elde edilmiş dokuma kumaş görüntüleri verilmiştir. 17
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Ku Şekil 5. Konvansiyonel ring ve kompakt ipliklerden elde edilmiş dokuma kumaş örnekleri [31] Kesikli liflerden elde edilen konvansiyonel iplikler, belli kumaş kaliteleri için gazeleme işleminden geçirilirler. Gazeleme sırasında yanan tüylerin oluşturduğu isli tozun iplikle birlikte bobine sarılması problemlere yol açmaktadır. Bu yüzden gazelenmiş iplik bobinlerinin tekrar bir aktarma işlemine tabi tutulması gerekmektedir [33]. Gazeleme işlemi maliyetli ve zahmetli bir işlemdir. Ayrıca, gazeleme işlemi sırasında % 6-10 arasında hammadde yanarak kaybolmaktadır[39]. Kompakt iplikler çok düşük olan tüylülükleri sayesinde gazeleme işlemine ihtiyaç göstermeksizin dokuma ve örme işlemlerinde kullanılabilmektedirler[10]. Eğer çok özel kumaşlar için, çok düşük tüylülük seviyesi isteniyorsa, kompakt ipliklerin ring ipliklerle hiç mümkün olamayan hızlarda, dolayısıyla çok ekonomik olarak gazelenmesi yapılabilir. Artz (1997) tarafından yapılan bir çalışmada, 900 m/dak lık hızla gazelenen kompakt ipliklerin 600 m/dak lık hızla gazelenen ring ipliklerinden çok daha düşük tüylülük seviyesine sahip olduğu belirtilmektedir[33]. Kompakt ipliklerin ring ipliklere kıyasla daha düzgün iplik yapısı, daha düşük tüylülük ve daha yüksek mukavemet özellikleri çözgü çözme ve haşıllama işlemlerinde olduğu gibi dokuma işleminde de çeşitli olumlu iyileşmeler sağlar. Dokuma işleminde kompakt ipliklerin kullanılması durumunda iplik kopuşu dolayısıyla da tezgah duruşu ring ipliklere kıyasla daha az meydana gelmektedir. Kompakt ipliklerin bu avantajı, farklı haşıllama dereceleri ve büküm değerlerinde de devam etmektedir [3, 11, 33, 35]. Çözgü ipliği kopuşlarında yaklaşık olarak %50, atkı ipliği kopuşlarında ise %30 azalma tespit edilmiştir [5]. Bu durumda tezgah randımanı artığı gibi kumaştaki dokuma hatalarının sayısı da azalmaktadır [36]. Kompakt ipliklerden elde edilen dokuma kumaşlar; özellikle buruşmazlık apresi gibi, uygulandığı kumaşta mukavemet düşüşüne sebep olan terbiye işlemlerinde, azalan kumaş mukavemetini telafi edebilirler. Fakat aynı işlem konvansiyonel ring ipliklerinden mamul kumaşlarda önemli sorunlara yol açmaktadır [35, 39]. Dokuma sırasında meydana gelen uçuntu miktarı kompakt ipliklerle çalışılırken daha az olmaktadır. Havlu ve battaniye dokumacılığında daha az aşınma ve lif telefi olması sağlanır. Daha iyi mukavemet ve aşınma dayanımı sayesinde kompakt ipliklerde, dokuma işlemi sırasında çözgüde % 50 ye atkıda ise %30 a varan iplik kopuşu azalmaları dikkat çekmektedir. Böylece dokuma randımanı dolayısıyla üretim artarken, dokuma maliyeti ise önemli ölçüde azalmaktadır. Dokumada kompakt ipliklerin kullanılması durumunda atkı atımı sırasında meydana gelen çözgü kopuşları farklı tezgah tipleri açısından incelendiğinde, iplik kopuşlarında azalma tespit edilmiştir. Kompakt iplikler atkıda kullanıldığında, 100.000 atkı atımında rapierli dokuma makinelerinde %33, hava jetli makinelerde ise %45 daha az kopuş olduğu saptanmıştır. Hava jetli dokuma makinelerinde konvansiyonel ring ipliği kullanıldığında 500-600 metre/dakikalık atkı atımı yapılırken, kompakt ipliklerde 700-800 metre/dakikaya kadar çıkılabilmektedir. Ayrıca, dokuma işleminde katlı iplik yerine daha ucuz tek katlı kompakt iplik kullanılabilmektedir [28, 41, 42]. Ayrıca dokuma işleminde kompakt çözgü ipliklerinin birbirine dolaşma eğiliminin daha düşük olduğu gözlenmiştir. Kompakt ipliklerle dokunan kumaşlar; kompakt iplik yapısının daha düzgün olmasından dolayı daha düzgün yüzeye sahiptir. İplik mukavemeti kumaş mukavemetini de doğrudan etkilediğinden kompakt ipliklerden yapılan dokuma kumaşların mukavemet değerleri daha yüksek ve aşınma dayanımları daha iyidir. Ayrıca kompakt ipliklerden yapılan dokuma kumaşların parlaklığı da fazladır. Kompakt ipliklerin düşük tüylülük özelliği dokunan kumaşların boncuklaşma eğilimlerinin de düşük olmasını sağlamaktadır. Kompakt ipliklerin tüylülüğünün düşük olmasından dolayı bu ipliklerden elde edilen ipliklerin örtücülükleri düşük olmaktadır [41]. Dolayısıyla kumaştaki hatalar da daha kolay bir şekilde fark edilebilmektedir. Ancak, uygun sıklık, iplik numarası gibi kumaş parametreleri ve bitim işlemleri seçilerek bu durumun giderilmesi mümkündür. Kompakt ipliklerden elde edilen kumaşlar, düşük tüylülük değerleri sayesinde baskı desenlerinde belirgin ve keskin hatlar gösterirler. Ayrıca baskı işlemi esnasında, kompakt ipliklerden elde edilen 18
Yavaşcaoğlu A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 kumaşların daha düşük miktarda uçuntu oluşturması nedeniyle, baskı şablonlarında tıkanma meydana gelmez [35]. Boyama işlemlerinde, kompakt ipliklerden mamul kumaşlar, ring ipliklerden mamul olanlara göre, aynı boyarmadde konsantrasyonu ile boyandıklarında daha dolgun bir renge sahip görünürler [35]. Kompakt ipliklerden dokunmuş kumaşlara yapılan baskı ve boyamalar sonucunda oldukça parlak renkler elde edilmekte, tüylülüğün az olmasından dolayı baskı da kontürler daha net olmaktadır. 5.SONUÇ Dokuma kumaş üretiminde; gerek çözgü çözme gerekse dokuma işlemi esnasında oluşan iplik kopuşları dokumanın randımanını düşürmekte, duruş hataları (sık-seyrek) ve iplik bağlama ile oluşan düğümler hataları ise kumaş kalitesini önemli ölçüde etkilemektedir. Dokumanın randımanının düşmesi ve kumaş hatalarının oluşması dokuma maliyetini de etkilemektedir. Yapılan çalışmalarda pahalı elyaf karışımlarının kullanıldığı hammadde ve eğirme maliyetleri yüksek olsa da, dokuma maliyetlerinde iplik kopuşlarının azaldığı ve bundan dolayı ikinci kalite mamul miktarının yarı yarıya azaldığı görülmüştür[21]. Meriç, Özkal ın 2002 yılında yaptığı çalışmada, belirli zaman dilimi içinde incelenen dokuma makinelerinde kayıt edilen duruşların %53 ünün atkı kopuşları, % 29 unun ise çözgü iplik kopuşları olduğu tespit edilmiştir. Atkı ipliği kopuşlarının en büyük nedeni atkı atma mekanizmalarında ortaya çıkan mekanik arızalardır. Çözgü kopuşlarında ise çözgü ipliği kalitesi büyük rol oynamaktadır. Duruş süreleri ele alındığında çözgü leventlerinin elle bağlanması ve çok telli çözgü kopuşları en fazla zamanı almaktadır. Çok telli çözgü kopuşları genellikle çözgü kalitesinin düşük olması veya haşıllamanın düzgün yapılmaması sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bunun yanında ortamdaki uçuntular iplik üzerine yapışarak birbirini tutmakta ve grup halinde iplik kopuşlarına yol açmaktadır[2]. Dokuma randımanını, dokuma kumaş kalitesini, dokuma kumaşın yapısal ve performans özelliklerini önemli ölçüde etkileyen iplik özellikleri, dokumada kullanılacak ipliğin seçiminin ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Yapılan bilimsel araştırmalara dayanarak; dokumada kompakt iplik kullanımı ile; Daha mukavemetli iplikler kullanıldığından ; Çözgüde haşıl maliyeti ve haşıl sökme maliyeti azaltılacak, Haşıl sökme işleminde özellikle atık su arıtma maliyetlerindeki azalmadan kaynaklanman bir avantaj sağlanacak, İplik uzamasının yüksek olmasından dolayı çözgüye etki eden gerilimlere karşı direnç artacak, İplik kopuşları azalacak, Dokunan kumaşların aşınma dayanımı ve mukavemetleri artacak, İplik kopuşlarının azalması ile; Daha yüksek üretim değerlerine çıkılabilecek, İplik bağlamadan gereksinimi azalarak işçi sayısı azaltılabilecek, Dokuma kumaş hataları azalacak, Makine duruşları azalacak, Daha kaliteli kumaş üretilebilecek, Maliyet azalacak, Kompakt ipliklerin tüylülük özelliğinin az olmasından dolayı; Gazeleme işlemine gerek duyulmayacak, Uçuntu az olduğundan iplik kopuşları azalacak, Kumaş yüzeyi daha düzgün ve parlak görünecek, Baskılar daha düzgün ve net yapılabilecek, Çözgü ipliklerinin birbirine dolaşması azalacak, Dokunan kumaşların boncuklaşma eğilimleri düşük olacaktır. 19
Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 Dokuma Kumaş Üretiminde Kompakt İplik Ku KAYNAKLAR 1. Çelik, P., 2001, Kompakt İplik Eğirme Teknolojisi ve Mevcut Deneyimler Işığında Genel Değerlendirilmesi Tekstil ve Konfeksiyon, Yıl: 11( 2) s:68-75. 2. Meriç, B., Özkal, A., 2002, Döşemelik Kumaş Üreten Bir İşletmede Randıman Analizi, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, 7(1), 131-140. 3. Artz, P., Auschejks, L., Betz, D., 1997, Almanya dan Yeni Bir Eğirme Sistemi Kompakt - Eğirme Tekstil Maraton, Temmuz- Ağustos, s: 28-40. 4. Cheng, K.P.S., Yu, C., 2003, A Study of Compact Spun Yarns, Textile Research Journal, Vol. 73 Issues 4, pp. 345-349. 5. Jackowski, T., Cyniak, D., Czekalski, J., 2004, Compact Cotton Yarn, FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, December, pp. 22-26. 6. Babaarslan, O., 2000, Kompakt Ring Üretim Sistemleri ve İplik Özellikleri, Tekstil ve Hazır Giyim Araştırma Dergisi, Ocak- Mart, s:19-25. 7. Nikolic, M., Stjepanovic, Z., Lesjak, F., 2003, Compact Spinning for Improved Quality of Ring - Spun Yarns FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, October - December, pp. 30-35. 8. Basal, G., Oxenham, W., 2007, Comparison of Properties and Structures of Compact and Conventional Spun Yarns, Textile Research Journal, Vol. 76 Issues 7, pp. 567-575. 9. Çelik, P., Kadoğlu, H., 2004, A Research on the Compact Spinning for Long Staple Yarns, FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, December, pp. 27-31. 10. Yeşilpınar, S., 2006, Analysis of the Performance of Sewing Threads Manufactured from Conventional and Compact Ring-spun Yarns, FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, April - June, pp. 20-23. 11. Topf, 1998, Kompakt İpliklerin Yapısı Yeni Eğirme Sistemleri Yeni İplikler, Tekstil Maraton, Temmuz- Ağustos, s: 43-49. 12. Çeken, F., Göktepe, F., 2005, Comparison of the Properties of Knitted Fabrics Produced by Conventional and Compact Ring Spun Yarns, FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, January - March, pp. 47-50. 13. Ömeroğlu, S., 2005, Kompakt ve Ring İpliklerinden Elde Edilmiş Örme Kumaşların Patlama Mukavemeti ve Boncuklanma Performansı Üzerine Bir Araştırma Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt 11, Sayı 3, s:357-360. 14. Özdil, N., Özdoğan, E., Demirel, A., Öktem, T., 2005, A Comparative Study of the Characteristics of Compact Yarn Based Knitted Fabrics, FIBRES TEXTILES in Eastern Europe, April - June, pp. 39-43. 15. Babaarslan, O., Vuruşkan, D., 2005, Kompakt İplik Eğirme Sistemleri: Tekstilde Yeri ve Önemi, Tekstil Teknolojileri ve Tekstil Makineleri Kongresi, TMMOB Makine Mühendisleri Odası,11-12 Kasım, Gaziantep. 16. Krifa M. ve Ethridge M.D., 2006, Compact Spinning Effect on Cotton Yarn Quality: Interactions with Fiber Characteristics, Textile Research Journal, Vol 76(5), 388-399. 17. Rieter-Com4.pdf ComforSpin Machine K44 Katalogu, 2006, www.rieter.com, Web Sitesi. 18. Hoşsoy, İ., 2001, Kompakt ve Konvansiyonel Ring İplik Eğirme Sistemlerinin Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul. 19. Wırth, E., 1998, Sıfır Hatalı Dokumacılık Gerçek mi?, Tekstil Teknolosi, 22, 116-126. 20. Sezgin, O.S., 2005, Konvansiyonel Ring ve Kompakt İplik Egirme Sistemleri ile Elde Edilen İpliklerin Örme Kumas Performanslarının Karşılaştırılması, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Tekstil Mühendisliği Anabilim Dalı, Isparta. 21. Akkaya, S., 1999, Duruş Hatasız Dokuma, Tekstil ve Konfeksiyon,, 4, 312-314. 22. Dönmez Kretzschmar, S., Özgüney, A.T., Özçelik, G., Özerdem, A., 2007, The Comparison of Cotton Knitted Fabric Properties Made of Compact and Conventional Ring Yarns Before and After the Dyeing Process, Textile Research Journal, Vol 77 (4), 233-241. 20
Yavaşcaoğlu A. Teknolojik Araştırmalar: TTED 2012 (1) 13-21 23. Bedez, T., Vahaplar, T., Koca, Ö., 2002, İplik-Dokuma Hataları ve Bu Hataların Kumaş Kalitesine Etkisi, Bitirme Tezi, Ege Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, İzmir. 24. Klıngsöhr, F., 1997, Dokumada İplik Kopuşlarının Önemi, Melliand Türkiye Sayısı, Nisan, 29-30 25.Taskın, C., Özgüney, A., Dönmez, S., Gürkan, P., Özçel_K, G., Özerdem, A., 2004. Kompakt Ve Konvansiyonel Ring İpliklerin Fiziksel Özelliklerinin Bobinleme İşlemi Sonrası Karşılaştırılması. Tekstil&Teknik, 260-266. 26.Canoğlu, S., Yükseloğlu, M., 2003. Yün Ve Pamuk İplik Makinelerinde Teknolojik Yenilikler, Marmara Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi, Tekstil Eğitimi Bölümü, İstanbul. 27. Çelik,P., Kompakt İplik Eğirme Makinesinde Uzun Stapelli Liflerin Eğrilmesi ve İplik Özelliklerinin Klasik Eğirme Tekniği İle Karşılaştırılması, Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2002, İzmir. 28. Economic Advantages By Processing EliteYarn, Spinnovation 15, The magazine for Spinning Mills, 2000, s:18-19 29.Hechtl, R., 1996. Compact Spinning System-An Opportunity For Improving The Ring Spinning Process, Melliand English, 77(4), 37-38. 30.Klein, W., 1988. The Technology Of Short-Staple Spinning, Textile Institute, England. 31.Rieter K44 Kompakt İplik Eğirme Sistemine Ait Teknik Dokümanlar, 2002. 32.Ömeroğlu, S., Ülkü, S., 2002. Bobinleme İşlemin İplik Tüylülüğüne Etkileri Üzerine Bir Araştırma, Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayi 1, 141-145. 33.Artzt, P., 1997. The Special Structure of Compact Yarns-Advantages In Downstream Processing, ITB Yarn And Fabric Forming, No 2, 41-48. 34.Dash J.R., Ishtiaque S.M., Alagirusamy R, 2002. Properties And Processibility Of Compact Yarns, Indian Journal Of Fibre & Textile Research, 27 (4), 362-368. 35.Rusch, A., 2002. Com4 Sayesinde Konfor Sonraki İşlemlerde Yeni Potansiyel, Rieter Türkiye Sempozyumu-2002, 34-39, Antalya. 36.Iftikhar, A., 2002. Compact The Future Spinning, www.ptj.com.pk/2-2002/file1/iftikhar.htm. 37.Iftikhar, A., 2003. Comp act Yarn and Warping-New Concepts, Spinnovation, No 19, 32-33. 38.Egbers, G., 1999. İplikçilik Ve Dokumacılığın Geleceği, Melliand Türkiye Sayısı, Sayı 2, 66-67. 39.Kampen, W., 2000. The Advantages of Condonsed Spinning. Melliand English, 4, 58-59. 40.Olbrich, A. 2000. The Air Com Tex 700 Conderser Ring Spinnnig Machine, Melliand International, 6, 25-29. 41.Jackowski, T., Chylewska, B., Cyniak, D., 1994. The Hairness of Yarns from Cottonand Cotton Type Fibres, Fibres and Textiles in Eastern Europe, 22-23 March-June. 42.Çelik, A. ve Bozkurt, Y., 2005, Kompakt İplikler, Tekstil ve Mühendis, Yıl: 12(57) s:26-38. 21