TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu International Geography Symposium 13-14 Ekim 2016 /13-14 October 2016, Ankara Çankırı İlinde Yerleşmelerin Yükselti Basamaklarına Göre Dağılışı Dispersion of settlements according to level states in Çankırı Okan Türkan¹* ¹Çankırı Karatekin Üniversitesi, Uluyazı Kampüsü, Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü, Çankırı Öz: Yukarıda genel hatlarıyla değerlendirdiğimiz yerleşmeleri etkileyen bağlam içerisinde çalışma yükselti kavramına odaklanmaktadır. Çankırı ilinde köy, kasaba ve şehir yerleşmelerinin yükselti basamaklarına göre dağılışını ortaya koymayı amaçlayan bu araştırmada yükselti-yerleşme ilişkisi açıklanmaya çalışılmıştır. Yerleşmelerin yeryüzündeki dağılışına farklı bir açıdan bakmak suretiyle, yükselti basamaklarına göre yerleşmelerin nasıl bir dağılış gösterdiği, Çankırı ili ile örneklendirilmeye çalışılacaktır. Yerel yöneticilere, planlamacılara ve akademisyenlere Çankırı iline ilişkin yapacakları çalışma veya uygulamalarda katkı sunmayı da amaçlayan bu araştırma, büyük oranda birinci el kaynaklardan oluşmakta olup yerleşmelerin yükselti ile olan ilişkileri 1/25.000 ölçekli haritalar üzerinden analize tabi tutulmuştur. Bu amaçlar doğrultusunda öncelikle yerleşmeler katagorize edilmiş ve her bir yerleşme tipinin yükseltisi belirlenerek yükselti ile birlikte geçirdiği değişim değerlendirilmiştir. Her bir yükselti basamağında yer alan yerleşme sayısı ve yerleşme tipi, yükselti basamağının doğal koşulları göz önünde bulundurularak analiz edilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında yerleşmelerin bulundukları yükselti basamakları ile bağlı oldukları idari üniteler de göz önüne alınarak idari bütünlük sağlanmaya çalışılmıştır. Çankırı ilinde yerleşmelerin yükseltiye bağlı olarak geçirdikleri değişim analiz edildiğinde, büyük ölçüde fiziki coğrafya koşullarının belirleyici olduğu göze çarpmaktadır. Çalışma alanında yükseltinin artması, yerleşme sayısında belirgin bir azalmaya ve nüfusu çok düşük olan köy yerleşmelerinin ön plana çıkmasına sebep olmuştur. Buna bağlı olarak, belirli yükseltilerin üzerindeki alanların insan tarafından etkin biçimde kullanılmadığı sonucu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla fiziki koşulların insan yaşamına ve faaliyetlerine sağladığı olanakların arttığı kesimlerde hem yerleşme sayısında, hem de şehir ve kasaba tipindeki yerleşmelerde belirgin bir artış gözlenmiştir. Bu durum, insan-doğal ortam ilişkilerinin yükseltiyle birlikte geçirdiği değişimin izlenmesi açısından önem taşımaktadır. 1 Anahtar Kelimeler: Yerleşme, yükselti basamakları, köy, kasaba, şehir, Çankırı Abstarct: In this research that aims to reveal distribution of the town, village and city settlements according to altitude steps, has been tried to explain the relationship between the altitude and the settlement. By looking at the distribution of settlements on Earth from a different perspective, according to the steps how show a distribution of settlement, it tried to be exemplified by the province of Çankırı. This study aims to contribute local administrators, planners and academics who study or practice relating to the Çankırı, and it consist of primary sources and the relationship between upgrade and settlements are analysed through 1/25.000 scale maps. For this purpose, firstly settlements are categorized, elevation and changes are evaluated by determining the elevation of each settlement type. The number of settlements and the type of settlement, which situated in each step, have been tried to be analyzed according to the natural conditions of the upgrade steps. Besides, administrative integrity has been also providing by considering elevation steps which is found settlements and its registered administrative units. When the changes of settlements depend on elevation are analysed in the province of Çankırı, largely it stands out that physical Geographical conditions are determinant. The increase of elevation in working site has led to a significant *İletişim Yazarı: Okan Türkan, e-posta: okanturkan@karatekin.edu.tr. 414
reduction in the number of settlements and the fore rural settlement which has very low population. Accordingly, the result of this study is that areas on a certain upgrade aren t used by people effectively. Therefore, both the number of settlements and settlements types like city and towns where increase of provided opportunities of physical conditions to the human life and activities. This case is important in terms of following the changes of relationship with human and natural environment depending on elevation. Keywords: Settlement, level states, village, town, city, Çankırı. 1. Giriş Yerleşme, insanoğlunun dünya sahnesine çıktığı ilk andan itibaren önemli bir kavram olagelmiştir. Bu bağlamda yerleşme ve/veya barınma ihtiyacı insanoğlunun biyolojik varlığını sürdürebilmek için zaruret ortaya çıkaran bir olgudur. İnsanlar, yeme-içme ve diğer yaşamsal ihtiyaçlarına bağlı olarak, bu ihtiyaçlarını karşılayabilecekleri alanlara meskenler inşa ederek yerleşirler ve bu yerleşmelerin de coğrafi şartların etkisi altında olduğu bilinmektedir (Tanoğlu, 1969: 212). İnsanoğlunun yerküre üzerinde ortaya çıkmasıyla, öncelikle gıda ve su temini hususunda kaynakları bol olan sahalarda bulunmuşlar, bu kaynaklardan daha fazla ve daha uzun süre istifade edebilmek, kendisini dış etkilerden korumak için de, bir barınak bulma ihtiyacını hissetmiştir. Önceleri doğal olarak hazır bulduğu mağara, oyuk, ağaç kovuğu gibi barınakları mesken olarak seçen insanlar, daha ileriki dönemlerde kendi bilgi birikimi ve doğal çevrenin özelliklerine bağlı kalarak mesken inşa etmek suretiyle kalıcı yerleşim birimleri oluşturmuşlardır. Neolitik dönemle birlikte yakın çevreden sağladıkları doğal malzemeleri kullanarak ilk taş, ahşap ve toprak meskenleri yapan insanoğlu coğrafi ortamın uygun olduğu sahalarda oturarak yerleşik düzene geçmişlerdir. Yerleşmelerin ortaya çıkması ve gelişimi üzerinde doğal coğrafi şartlarının doğrudan ve dolaylı etkilerinin olduğu tartışılmaz bir gerçekliktir. Doğal ortama ait unsurlar yerleşmelerin konumunda belirleyicidir. Eğim değerinin belirli seviyenin üzerine çıktığı (Tunçdilek, 1985:183), iklimin çok sıcak ve çok soğuk, bitki örtüsünün çok sık olduğu sahalar ile neredeyse bulunmadığı çöller ve kutuplar gibi alanlarda insan yaşamını ve geçimini sürdürebilmesi için yeterli düzeyde ekonomik kaynaklar bulmak zor olmaktadır. Doğal ortam şartlarını her şeyin üzerinde tutmak ve adeta insanoğlunu tabiatın oyuncağı olarak görmek de yanlış bir yaklaşımdır (Yücel, 1987: 1). Doğal ortam koşulları karşısında insanı edilgen kabul etmek, günümüzden yaklaşık yüz yıl öncesine ait olan ve günümüzde pek de bir geçerliliği olmayan bir görüştür (Taş ve Yakar, 2009: 146). Belirli bazı kültürlerin teknoloji kullanımıyla, çevrenin yarattığı baskıları ortadan kaldırabildiği (Özgüç ve Tümertekin, 2000: 215) bilinmektedir. Günümüzde insanoğlu geliştirdiği kültür ve teknoloji ile birlikte doğal ortama olan bağımlılığını azaltmıştır. Ancak dünyanın geri kalmış, hatta gelişmekte olan ülkelerinde özellikle de teknik ilerlemelerin yavaş olduğu ülkelerde insanlar doğal şartların etkisinden bütünüyle kurtulamamışlardır (Taş ve Yakar, 2009: 146). İnsanlar yerleşme yerini seçerken öncelikle iklimin elverişlilik düzeyi, toprağın verim durumu, suyun yeterli olup olmaması, jeomorfolojinin olanak verdiği ölçüde ulaşım ve savunma kolaylıkları gibi doğal çevre unsurlarının durumunu gözetmişler ve bu özelliklerin tamamına ya da birkaçına sahip olan alanları, yerleşmelerin kurulması için öncelikli tercih nedeni olarak görmüşlerdir. Yukarıda kısaca belirtilen bu alanların olanak düzeyleri yüksek olan kesimlerinin yerleşme yoğunlukları fazla olup bu yerlerdeki yerleşim alanlarının bir kısmının belli bir süre sonunda kentsel yerleşmeler biçimine dönüşmüş olduğu görülmektedir. Yerleşim alanlarının yeterlilik durumunu etkileyen birçok parametre içerisinde mekânın deniz seviyesiyle olan dikey mesafesi yani yükseltinin önemi büyüktür. Nitekim yükseklik kavramı bir mekânda ana belirleyici 415
olabileceği gibi yerleşme yer seçiminde etkili olan sıcaklık, yağış miktarı, bulutluluk durumu, nem miktarı ve oranı, hidrografik koşullar gibi diğer birçok parametreye de doğrudan ve/veya dolaylı olarak etki edebilmektedir. Bir sahanın yükseltisi günümüz dahil olmak üzere tarihin her döneminde bazen avantaj bazen de dezavantaj yaratmak suretiyle önemini hala korumaktadır. Bir alanın denizden yüksekliği o alanın hem fiziki hem de beşeri olaylarını derinden etkilediği için yerleşme yer seçiminde de üzerinde önemle durulması gerekir. Türkiye, özellikle Ege, Akdeniz ve Karadeniz bölgelerinde olduğu gibi kısa mesafelerde büyük sayılabilecek yükselti farklarının gözlendiği bir fiziki yapıya sahiptir. Ayrıca çöküntü alanları, dağlık kütleler ve platolar arasında yükselti farkları ortaya çıkabilmektedir. Bu durumun doğal bir sonucu olarak farklı jeomorfolojik birimlerin bulunduğu alanlarda kurulmuş olan yerleşmelerin, yükseltiye bağlı olarak sayı ve tipleri yanında şekil ve dokuları da değişmektedir. Bunların yanında yükselti faktörü ile birlikte eğim şartlarının da yerleşmelerin dağılışında etkili olduğu söylenebilir. Eğimin fazla olduğu ve her türlü ekonomik faaliyetin gerçekleşemeyeceği yerlerde yerleşmeler, zorunlu olarak daha düşük yükseltilerde yer alırlar (Tunçdilek, 1967: 31). Türkiye de nüfusun dağılışı, nüfus yoğunluğu ile kır ve şehir yerleşmelerinin dağılışı, büyük oranda yükseltiye bağlıdır ve farklı doğal şartların gelişimine etki eden yükselti, farklı ekonomik faaliyetlerin oluşumuna etki ettiği gibi yerleşme şekillerinin de değişiklik göstermesine neden olmuştur (Günal, 1993: 144). Yerleşme tiplerinin ve sayısının yükselti basamaklarına göre dağılışını ortaya koyan çalışmaların fazla olduğu söylenemez. Yerleşmelerin dikey yöndeki dağılışını ortaya koymak ve buradan elde edilen bilgilerle yerleşmeleri ele almak bir yalınlık ortaya çıkaracaktır. Ancak yükselti ile birlikte coğrafi ortam ve koşullarda bir takım değişikliklerin meydana gelmesi birçok faaliyeti etkilediği gibi yerleşme tip ve sayılarını da etkilemektedir. Nitekim özellikle orta kuşakta, yükseltinin arttıkça yerleşme sayılarında azalma gözlenirken alçak sahalar ve özellikle ova ve platolarda, yerleşmelerin yoğunlaşması bu durumun bir göstergesidir (Denker, 1977: 28-29). Bu bağlamda yükselti basamakları göz önüne alınarak yerleşmelerin tiplerine göre dağılışı ve dikey yöndeki değişimi yerleşme coğrafyasının araştırma konularından birisini oluşturmakta olup bu ve benzeri çalışmalar yerleşme coğrafyasının etraflıca değerlendirilmesine de hizmet edecektir. Çankırı ili fiziki coğrafya açısından güneyden kuzeye doğru yükseltisi artan bir sahadır (Şekil 1). Kızılırmak tabanlı vadisinin de bulunduğu ilin güney kesimlerinde daha çok platolar hakim durumda iken kuzeye doğru genel olarak arızalı ve yüksek sahalara geçilir (Gökmen, 2011: 337). Çalışma alanındaki fiziki yapının farklılığı doğal olarak yerleşmelerin konum ve yükseltilerine etki etmiştir. Çankırı ilinde 1400 metre ve üzerindeki yükseltilerde yerleşme sayılarında çok net azalma görülmektedir. Söz konusu bu yükseltiden sonraki alanlarda doğal şartların geçim kaynaklarına yaptığı olumsuz etkiler bu durumda belirleyicidir. Doğal olarak 1400 metre ve üzerindeki sahalarda ortaya çıkan bu olumsuzluk göçü hızlandıran en önemli öğe durumundadır. Bu açıdan Çankırı ili bazında yapılacak olan ve özellikle de arazi kullanım planlama çalışmalarında yükselti ile birlikte yerleşme sayı ve tiplerinde meydana gelen değişimlerin de dikkate alınması gerekmektedir. 416
2. Kavramsal ve kuramsal çerçeve Ülkemizde sadece coğrafya değil yerleşme konusunda bir şekilde çalışan diğer disiplinlerde de yerleşmelerin sınıflandırılması konusunda bir uzlaşı olduğu söylenemez. Yerleşme tiplerinin sınıflandırılmalarında yerleşmenin barındırdığı nüfus miktarı, fonksiyonel özellikleri, doku özellikleri gibi birçok sınıflandırma kriteri bulunmakla birlikte bu kriterlerden hangisine göre ayrım yapılacağı konusunda bir ittifak yoktur. Hatta yerleşmelerin sınıflandırılmasında tek başına nüfus kıstasının dikkate alındığını düşünsek bile yerleşmelerin tiplerinin ayrımında nüfus ölçeğinin ne olması gerektiği konusunda da bir birliktelik bulunmamaktadır. Doğal olarak bu durum özellikle yerleşme konusunda çalışan araştırmacılar için bir takım sorunların ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Türkiye de genel özellikleriyle yerleşmeleri kır yerleşmeleri ve şehir yerleşmeleri olarak iki grupta toplamak mümkündür (Toroğlu, 2006: 262). Kırsal yerleşmelerde halkın geçimini doğrudan topraktan kazanmakta olmasına karşılık, kentsel yerleşmelerdekilerin genellikle ikincil ve üçüncül faaliyetlerden kazanmakta olduğu görülmektedir (Tümertekin ve Özgüç, 1998: 379). Yerleşmelerin ayrımı ve sınıflandırılmaları hususunda dokusal özelliğine göre dağınık, toplu ve yarı dağınık ya da planlı yerleşmeler ve plansız yerleşmeler den söz edilebileceği gibi üzerinde yer aldıkları jeomorfolojik üniteye göre ova, dağ eteği, sırt, vadi içi gibi sınıflandırmalar da yapılabilmektedir (Özçağlar, 2006: 77-80). Bunlardan başka istifade etme süresine göre özellikle kır yerleşmelerinde yararlanma süreleri dikkate alınarak dönemlik ve daimi yerleşme biçiminde bir ayrım yapmak da mümkündür. Yerleşmeleri, fiziki ve beşeri coğrafya özelliklerine göre bulundukları konumlar değerlendirilerek de sınıflandırılabilinir. Bütün yerleşme tiplerinde olduğu gibi özellikle de kırsal yerleşmelerin bulundukları fiziki konum ile o yerleşmelerdeki ekonomik faaliyetler arasında doğrudan bir bağ bulunabilmektedir. Eğim değerleri, yükselti ve iklim gibi fiziki koşullardaki farklılıklar, kır yerleşmelerinde uğraşılan ekonomik faaliyetleri etkilemektedir. Nitekim tarım arazilerinin verimsiz ve uygulanan tarım tekniklerinin basit olduğu nüfusu az bölgelerde, yerleşmeler genel olarak dağınık dokulu bir karakter göstermekle birlikte; verimi yüksek, tarım teknikleri ileri yoğun nüfuslu yerlerde yerleşmeler, daha toplu dokuludur. (Doğanay,1997:267). Kırsal yerleşmeler kullanım durumu ne olursa olsun ister daimi isterse sürekli bir yerleşim alanı olsun, buralar tamamıyla kırsal fonksiyonların hakim olduğu ve geçim kaynaklarının da primer nitelikte olduğu küçük yerleşmelerdir. Ancak fonksiyonları itibarıyla ne kırsal ne de kentsel fonksiyonlar ile birebir örtüşmeyen köy ile şehir yerleşmeleri arasında köprü niteliğinde bulunan ve kasaba adı verilen yerleşmeler de bulunmaktadır (Özçağlar, 2006:88). Kasabalarda tek fonksiyonun hakim olması söz konusu olup (Tümertekin 1965:12) bu tip yerlerde şehirsel fonksiyonlardan sadece bir tanesi gelişmekte, buna ikinci bir fonksiyonun eklenmesi durumunda şehirler ortaya çıkmaktadır (Tolun-Denker, 1970). Şehir, kasaba, köy ayrımında ülkemizde sıklıkla kullanılan ölçütün nüfus olduğu düşünüldüğünde bir genellemeye gidilerek Türkiye de, nüfusları 20000 den az, il ve ilçe merkezleri ile nüfusu 5000 i aşmış ve belediye teşkilatı bulunan yerleşmeler, kasaba niteliği taşıyan yerler halini almışlardır (Özgür, 2000: 101). Hatta Özçağlar a göre Türkiye genelinde nüfusu 20000 den hatta 30000 den aşağıda olan yerleşmelerin çoğunluğu, kasaba özellikli yerleşmelerdir (Özçağlar, 2006: 89). Belediye sınırları içerisindeki nüfusu kentli nüfus olarak tanımlandıran araştırmacılar (Keleş, 2000:74) bulunmakla beraber ülkemizde şehirsel fonksiyonlardan herhangi birinin gerçek anlamda ortaya çıkmadığı bazı köy alanlarında belediye örgütünün bulunduğu bir vakadır. Bu köylerde sırf belediye örgütü bulunuyor 417
diye bütününün kentsel alanlar içerisinde değerlendirerek kasaba yerleşmesi olarak değerlendirilmesi doğru olmasa gerek. Ancak Belediye örgütü gibi ortak paydaya sahip kasaba ve şehirler tek bir başlık altında (kentsel yerleşmeler) toplanabilmektedir (Doğanay, Özdemir ve Şahin, 2003: 217). Şehir-köy ayrımı konusunda uluslararası nitelikte kabul edilmiş bir tanım olmadığı gibi her ülke kendi tanımını yapmıştır. Bazı ülkeler idari sınırları ölçüt olarak kullanırken, bazıları nüfus ölçütünü, bazıları ise şehirsel fonksiyonları ölçüt olarak kullanmışlardır (Aliağaoğlu ve Uğur, 2012:2). Şehir kavramının ne olduğu ve özellikleri bağlamında farklı disiplinlerin kendi anlayışları doğrultusunda geliştirdikleri yaklaşımları mevcuttur. İdari, demografik, sosyolojik, coğrafi ya da planlamayla ilgili şehir ölçütlerinin bulunduğu söylenebilir (Yüceşahin, Bayar ve Özgür, 2004: 25). Türkiye İstatistik Kurumu gibi istatistiksel veri hazırlayan kuruluşlar, şehir ve köy ayrımında daha çok nüfus kriterini kullanmakta ve il veya ilçe merkezi özelliğini taşıyan tüm yerleşmeleri, fonksiyonlarına bakmaksızın şehir olarak kabul etmektedir. İstatistiki veri temininin kolay olması dolayısıyla ve daha sonra yapılacak olan çalışmalarla birlikte bütünlüğü sağlamak için bu çalışmada, diğer birçok çalışmada olduğu gibi il ve ilçe merkezi durumundaki tüm yerleşmeler şehir, belediye örgütü bulunan ve şehre ait fonksiyonlara sahip olmayan yerleşmeler de kasaba yerleşmesi olarak değerlendirilecektir. Bu şekilde yapmış olduğumuz bu çalışmada yerleşmeler köy, kasaba ve şehir olmak üzere üçlü bir ayrıma tabi kılınmıştır. Belirtilmesi gereken diğer bir husus da, bu çalışmada yalnızca daimi yerleşmelerin değerlendirilmiş olduğudur. Yaptığımız çalışmada yılın belirli sezonunda kullanılan dönemlik yerleşmeler değerlendirmeye alınmamıştır. Yükselti değişiminin bir sonucu olarak meydana gelen değişim yerleşme tipini, dokusunu ve ana geçim kaynağını belirleyebildiği için yükselti kuşakları ile yerleşme özellikleri arasındaki ilişkinin belirlenmesi başta uygulamalı coğrafya olmak üzere birçok disiplinin yerleşme üzerine yapacağı çalışmalara katkıda bulunacaktır. Şekil 1. Çankırı ili fiziki haritası. 418
3. Yerleşmelerin yükselti basamaklarına göre dağılışı 3.1. 500-600 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı il sınırları dahilinde yer alan toplam 391 yerleşmenin 21 i, yani yaklaşık % 5 i, 500-600 m yükselti basamağında bulunmaktadır. Söz konusu 21 yerleşmeden yalnızca 1 tanesi şehir olup geri kalan 20 tanesi ise köy yerleşmesinden oluşmaktadır (Şekil 2). Söz konusu şehir Kızılırmak ilçe idari alanının yönetim merkezi olan Kızılırmak tır. 500-600 m yükselti basamağı Çankırı ili yüzölçümünün yaklaşık % 4 ünü oluşturmakta olup bu kesimdeki yerleşmelerin tamamı Kızılırmak ve Çankırı merkez ilçe idari sınırları içerisinde yer almaktadır. Kızılırmak ve Çankırı merkez ilçe idari alanları Çankırı ilinin güneydoğu ve doğu kesiminde yer almakta olup her iki ilçe de birbirine komşudurlar. 500-600 m yükselti basamağı içerisinde yer alan yerleşmelerden 17 si Kızılırmak ilçesi idari alanına geri kalan 4 ü ise Çankırı merkez ilçe idari alanı içerisinde yer almaktadır (Çizelge 1). Kızılırmak ilçesi idari alanı adını ilçe içerisinden geçen Kızılırmak nehrinden almakta olup toplam uzunluğu 1155 km olan nehrin 35 km lik bölümü (Gökmen, 2011: 93) Kızılırmak ilçesi idari alanı içerisinde akmaktadır. Bu kesimde Kızılırmak ın oldukça geniş bir vadi tabanı oluşturduğu söylenebilir. Hatta Kızılırmak ilçesinin orta kesiminden geçen nehrin bu kesimde vadi tabanı küçük bir ova biçimindedir. Eğimin oldukça azalmış olduğu bu kesimde Kızılırmak ın menderesler çizerek aktığı ve birçok kum adası ile kopuk menderes oluşturduğu görülmektedir. Tabanı oldukça yayvan olan ırmak vadisi kenarlarında 40-50 ve 80-100 metreler arasında iki farklı seki grubu yer almaktadır (Gökmen, 2011: 96). Sekileri ve vadi tabanı ile tarımsal faaliyetler için oldukça elverişli olan bu Kızılırmak ın kesiminde 500-600 m yükselti basamağı içerisinde yer alan yerleşmelerden 19 u yer almaktadır. Diğer iki yerleşme ise Kızılırmak a kuzeybatı yönünden kavuşan Acıçay vadisi içerisinde yer alır. Bu iki yerleşmeden biri Kızılırmak diğeri ise Çankırı merkez ilçe idari sınırları içerisinde yer alır. Şekil 2. Çankırı ilinde 500-600 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 419
3.2. 600-700 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı ilinde 600-700 m yükselti basamağında 16 yerleşme bulunmakta olup bu sayı il genelindeki tüm yerleşmelerin yaklaşık % 4 üne karşılık gelmektedir. Bu 16 yerleşmenin tamamı köy yerleşmesidir (Şekil 3). İl yüzölçümünün yaklaşık % 7 sini oluşturan bu yükselti basamağının neredeyse tamamı 500-600 m yükselti basamağında olduğu gibi Çankırı ilinin güneydoğu ve doğu kesiminde yer almaktadır. 600-700 m yükselti basamağı içerisinde yer alan çok küçük bir alan ise ilin kuzeyinde yer alan Bayramören ilçe alanı sınırlarında yer almakta olduğu halde bu kesimde herhangi bir yerleşme ünitesi yer almamaktadır. Bayramören ilçesi idari alanındaki kesimi dikkate almazsak bu yükselti basamağında kalan alanların tamamı Kızılırmak ve Çankırı merkez ilçe idari sınırları içerisinde yer almaktadır. 600-700 m yükselti basamağı içerisinde yer alan 16 yerleşmenin 6 sı Çankırı merkez ilçe, 10 u ise Kızılırmak ilçesi idari alanında yer almaktadır. Bu kesimde yerleşme sayısının bir önceki basamağa göre biraz daha az olmasında arazinin kısmen arızalı olması yanında eğimli vadi yamaçlarının da fazlalığı belirleyici olmuştur. Şekil 3. Çankırı ilinde 600-700 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.3. 700-800 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı ilinde 600-700 m yükselti basamağındaki sahalar daha çok ilin güney ve güneydoğu kesimlerinde yer almakta olup bu basamaktaki arazilerin çok az bir kısmı ilin kuzey kesimindeki Bayramönü ve Ilgaz ilçe idari alanlarında yer alır. İl yüzölçümünün yaklaşık % 6 sını oluşturan bu yükselti basamağında 12 yerleşme bulunmaktadır (Şekil 4). Bu 12 yerleşmenin biri haricinde diğer 11 i Çankırı merkez ilçe sınırları içerisinde yer almaktadır. Yalnızca bir köy yerleşmesi kuzeydeki Ilgaz ilçesi idari alanında yer alır. İldeki toplam yerleşmelerin yalnızca % 3 ünün yer aldığı 700-800 m yükselti basamağındaki 12 yerleşmelerin biri şehir diğerleri ise köy yerleşmesidir. Söz konusu şehir yerleşmesi Çankırı ili idari alanının yönetim merkezi durumundaki Çankırı şehridir. Çankırı şehri neredeyse ildeki tüm yerleşmelerin toplam nüfusuna eşit bir nüfusa sahiptir. Bu durumun oluşmasında şehrin kurulduğu lokasyonun doğal şartlarının avantajlı olmasının yanında şehrin tarihsel süreç içerisinde uzunca bir dönem boyunca idari bir fonksiyona sahip olması da etkilidir. Yükseltisi fazla olmadığı halde bu basamakta yerleşme sayısının az olmasında gerek litolojik yapının gerekse de morfolojik 420
özelliklerinin etkisi bulunmaktadır. Nitekim bu yükselti basamağı çoğunlukla ildeki iki plato sahasından biri olan 800-1200 metreler arasındaki alçak platolar sahasının (Gökmen, 2011: 56) yamaçları durumunda olup bu yamaçların litolojik yapısında jipslerin hakim olması ve yamaçlarda kırgıbayırların gelişmiş olması yerleşme kümelemesin önündeki en önemli etkenler arasındadır. Şekil 4. Çankırı ilinde 700-800 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.4. 800-900 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çalışma sahasında 800-900 m yükselti basamağında biri ilçe merkezliği yapan şehir olmak üzere toplam 22 yerleşme bulunmaktadır (Şekil 5). Diğer bir ifadeyle ildeki yerleşmelerin yaklaşık % 6 sı bu yükselti basamağında yer alır. 800-900 m yükselti basamağı, il yüzölçümünün yaklaşık olarak % 8 ini oluşturmaktadır. Söz konusu yükselti basamağının çok büyük bir kısmının ilin güney kesimindeki Çankırı merkez ilçe idari alanı içerisinde olduğu görülmektedir (şekil:..). Bu yükselti basamağında yer alan 22 yerleşmenin 11 i Çankırı merkez ilçe idari sınırları içerisinde yer almaktadır. Bunun dışında Bayramören ilçesinin 1 i şehir 4 ü köy olmak üzere 5 yerleşmesi, Ilgaz ilçesinin 3 köy yerleşmesi, Korgun, Şabanözü ve Yapraklı ilçelerinin ise birer köy yerleşmesi bu yükselti basamağında yer almaktadır. Bayramören ilçesinin sınırları içerisindeki şehir yerleşmesi ilçenin idari merkezi durumundaki Bayramören şehridir. Aslında Bayramören nüfus itibarıyla ülkemizdeki ortalama bir köy nüfusu düzeyinde bir nüfusa (2015 itibarıyla 571 kişi) sahiptir. Ancak idari bir merkez olması ve Tüik e göre şehir kabul edildiği için çalışmada da şehir kabul edilmiştir. Aslında nüfus ve diğer fonksiyonel özellikleriyle fazla gelişmemiş bir kasaba yerleşmesi özelliği göstermektedir. 3.5. 900-1000 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı il sınırları dahilinde yer alan toplam 391 yerleşmenin 58 i, yani yaklaşık % 15 i, 900-1000 m yükselti basamağında bulunmakta olup sahanın kapladığı alan toplamın ancak % 8 i kadardır. Söz konusu 58 yerleşmeden 3 tanesi şehir yerleşmesi olup geri kalan 55 tanesi ise köy yerleşmesinden oluşmaktadır (Şekil ). 900-1000 m yükselti basamağında alanın yüzölçümü (%8) yerleşme sayısına oranla (%15) daha dar olması yerleşme yoğunlunun bu basamakta yüksek olduğunu göstermektedir. Bu yükselti basamağındaki saha iki ilçe idari alanı (Orta ve Kızılırmak) dışında diğer ilçe idari alanlarının tümünde yer almaktadır. Orta ve Kızılırmak 421
ilçeleri dışında söz konusu yükselti basamağı içerisinde Atkaracalar ilçesi arazisi de bulunmasına rağmen bu ilçede herhangi bir yerleşme bulunmamaktadır. İl yüzölçümünün yaklaşık olarak % 8 ini oluşturan bu yükselti basamağında yer alan 58 yerleşmenin en çoğu Ilgaz ilçesi idari alanı içerinde en azı ise Kurşunlu ve Çerkeş ilçelerinde yer almaktadır (Şekil 6). Ilgaz ilçesinin sınırları içindeki 13 yerleşmeden 1 i Ilgaz şehri, 12 si ise köy yerleşmesi olmak üzere 900-1000 m yükselti basamağında bulunur. Bayramören ilçesinin 11 köy yerleşmesi; Çerkeş ilçesinin 3 köy yerleşmesi, Eldivan ilçesinin 1 i şehir, 6 sı köy yerleşmesi olmak üzere 7; Korgun ilçesinin 1 i şehir, 3 ü köy yerleşmesi olmak üzere 4; Kurşunlu ilçesinin 4 köy yerleşmesi, Çankırı merkez ilçenin 5 köy, Şabanözü ve Yapraklı ilçelerinin 6 şar köy yerleşmesi bu yükselti basamağında yer almaktadır. 900-1000 m yükselti basamağında özellikle ilin güney ve orta kesimlerinde yer alan alçak plato alanının bulunması bu kesimde tarımsal alanların fazla olmasına sebep olduğu için yerleşme sayısının da fazla olmasına neden olmaktadır. Şekil 5. Çankırı ilinde 800-900 m yükselti basamağındaki yerleşmeler Şekil 6. Çankırı ilinde 900-1000 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 422
3.6. 1000-1100 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çalışma sahasında 1000-1100 m yükselti basamağında biri ilçe merkezliği yapan şehir olmak üzere toplam 56 yerleşme bulunmaktadır (Şekil 7). Diğer bir ifadeyle ildeki yerleşmelerin yaklaşık % 14 ü bu yükselti basamağında yer alır. 1000-1100 m yükselti basamağı, il yüzölçümünün yaklaşık olarak % 8 ini oluşturmakta olup bu basamaktaki araziler ilin batı ve güneydoğu kesimleri hariç geriye kalan kesimlerinde yayılım göstermektedir. Dolayısıyla 1000-1100 m yükselti basamağında alanın yüzölçümü yerleşme sayısına oranla daha dar, buna karşın yerleşme sayısının fazla olduğu görülür. Yani yerleşme yoğunlunun bu basamakta da bir önceki basamakta olduğu gibi yüksek olduğu söylenebilir. Bu durumun görülmesinde bu kuşakta plato yüzeyinin geniş yer kaplaması ve tarım alanlarının da fazlalığı etkilidir. Bu yükselti basamağındaki saha da, 900-1000 metre yükselti basamağında olduğu gibi Orta ve Kızılırmak ilçeleri dışında diğer ilçe idari alanlarının tümünde yer tutmaktadır. Bu bağlamda Orta ve Kızılırmak ilçeleri dahilinde söz konusu yükselti basamağında herhangi bir yerleşim alanı bulunmamaktadır. 1000-1100 m yükselti basamağında Atkaracalar ilçesinin 1 köy, Bayramören ve Çankırı merkez ilçelerinin 7 şer köy, Çerkeş ilçesinin 3 köy, Eldivan ve Yapraklı ilçelerinin 6 şar köy, Ilgaz ilçesinin 15 köy, Korgun ilçesinin 2 köy, Kurşunlu ilçesinin 4 köy, Şabanözü ilçesinin 1 i şehir ve 4 ü köy olmak üzere 5 yerleşmesi bulunmaktadır. Şekil 7. Çankırı ilinde 1000-1100 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.7. 1100-1200 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı ilinde 1100-1200 m yükselti kuşağında ildeki yerleşmelerin %14 üne karşılık gelen 53 yerleşme bulunmaktadır (Şekil 8). Bu kuşak il arazisinin ise yaklaşık % 9 luk bir kesimini oluşturmaktadır. Kızılırmak ilçesinde 1000 metrenin üzerinde ve Orta ilçesinde de 1200 metrenin altında arazileri bulunmadığı için bu iki ilçede 1100-1200 m yükselti basamağında herhangi bir yerleşme bulunmamaktadır. 1100-1200 m yükselti kuşağında 2 şehir yerleşmesi (Kurşunlu ve Çerkeş), 1 kasaba yerleşmesi (Saçak-Çerkeş ilçesi) ve 50 köy yerleşmesi yer alır. Söz konusu yükselti basamağında Atkaracalar ilçesinin 1 köy, Bayramören ve Eldivan ilçelerinin 2 şer köy, Şabanözü ilçesinin 3 köy, Çankırı merkez ilçe ve Yapraklı ilçelerinin 6 şar köy, Ilgaz ilçesinin 10 köy, Korgun ilçesinin 4 köy, Kurşunlu ilçesinin 1 i şehir 4 ü köy 5 yerleşmesi, Çerkeş ilçesinin 1 i şehir, 1 i kasaba ve 12 si köy olmak üzere 14 yerleşmesi bulunmaktadır. 423
3.8. 1200-1300 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı ilinde toplam yüzölçümün % 12 sine karşılık gelen 1200-1300 m yükselti basamağında 63 yerleşme yer alır (Şekil 9). Bu yerleşmeler ildeki toplam yerleşmenin ise yaklaşık % 11 ini oluşturur. Bu bağlamda yükselti basamağı ile yerleşme oranı arasında bir denge hali olduğunu söyleyebiliriz. Bu kuşakta Kızılırmak haricinde diğer tüm ilçelerin arazisi bulunmakla beraber Kızılırmak ilçesi dışında söz konusu yükselti kuşağında arazileri olsa bile Bayramören ve Çankırı merkez ilçeleri idari sınırları içerisinde yer alan yerleşme yoktur. 1200-1300 m yükselti basamağında 3 şehir, 2 kasaba ve 58 köy yerleşmesi yer almaktadır. Atkaracalar ilçesinde 1 i şehir, 1 i kasaba ve 4 köy olmak üzere 6; Çerkeş ilçesinin 16 köy, Eldivan ilçesinin 2 köy, Ilgaz ilçesinin 14 köy, Korgun ilçesinin 1 köy, Kurşunlu ilçesinin 6 köy, Orta ilçesinde 1 i şehir, 1 i kasaba ve 4 köy olmak üzere 6; Şabanözü ilçesinin 3 köy ve Yapraklı ilçesinin ise 9 köy yerleşmesi bulunmaktadır. Bu kuşakta da plato alanlarının bulunması tarım alanlarının fazla olmasına yol açtığı için yerleşme sayısının fazla olduğunu görmekteyiz. Şekil 8. Çankırı ilinde 1100-1200 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.9. 1300-1400 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler 1300-1400 metre yükselti basamağı Çankırı ili yüzölçümü içerisinde oransal olarak % 12 lik bir paya sahip olmakla beraber en fazla alan kaplayan kuşak durumundadır. Bu kuşak sadece kapladığı alan bakımından değil aynı zamanda en fazla yerleşme sayısına sahip olan kuşak olarak da karşımıza çıkmaktadır. Yaklaşık % 18 lik bir oranla 71 yerleşme barındıran bu yükselti kuşağında şehir ve kasaba yerleşmesi bulunmayıp tüm yerleşmeler köy yerleşmesidir (Şekil 10). Ayrıca bu kuşakta Eldivan ve Kızılırmak dışında tüm idari alanların sınırları içerisinde yerleşme bulunmaktadır. Her ne kadar bu kuşakta yerleşme sayısı çok olsa da bu yerleşmelerin nüfusları az olan oldukça küçük köy yerleşmeleri olduğunu belirtmek gerekir. Bu kuşakta tarımsal faaliyetler yürütülmekle beraber hayvancılık faaliyetlerinin de özellikle Çerkeş, Ilgaz ve Yapraklı köylerinde önemli olduğunu hayvancılık faaliyetine bağlı olarak yayla yerleşmelerinin bulunması doğrulamaktadır. 1300-1400 m yükselti basamağında en az yerleşme 1 er köy ile Çankırı merkez ilçe, Korgun ve Şabanözü ilçelerinde yer alırken bunları 2 köy yerleşmesi ile Bayramören ve 4 köy yerleşmesiyle 424
Atkaracalar ilçeleri takip etmektedir. Söz konusu kuşakta Çerkeş ilçesinin 14, Ilgaz ilçesinin 17, Kurşunlu ilçesinin 9, Orta ilçesinin 14 ve Yapraklı ilçesinin ise 8 köy yerleşmesi bulunmaktadır. Şekil 9. Çankırı ilinde 1200-1300 m yükselti basamağındaki yerleşmeler Şekil 10. Çankırı ilinde 1300-1400 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.10. 1400-1500 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler 1400 m ve üzerindeki sahalar yükseltinin yerleşme olgusuna etkisinin belirgin biçimde olumsuz olduğu bir değeri ifade etmektedir. Nitekim 1400-1500 m yükselti basamağı il yüzölçümünün yaklaşık % 10 una karşılık geldiği halde sahada ildeki toplam yerleşmelerin yalnızca % 3 ünün yer alması bu durumu yeterince açıklamaktadır. Bu kuşakta yerleşme sayısı ile yükselti basamağının kapladığı alan arasındaki fark, yüzölçümü lehine artış göstermeye başlar. Yani yerleşme yoğunluğu azalmaya başlar. İl genelinde bu yükselti basamağındaki yerleşmeler, Çerkeş, Ilgaz, Kurşunlu, Orta ve Yapraklı ilçelerinde yer alırlar. Tarım alanlarının 425
kısıtlı olduğu bu yerleşmelerde hayvancılık önemli bir yer tutmakta olup hayvancılık faaliyetine bağlı olarak, dönemlik yayla yerleşmeleri de bulunmaktadır. Orta ilçesinin 4 köy, Çerkeş ve Ilgaz ilçelerinin 3 er köy, Yapraklı ilçesinin 2 köy ve Kurşunlu ilçesinin 1 köy yerleşmesi 1400-1500 m yükselti basamağında bulunmaktadır (Şekil 11). Şekil 11. Çankırı ilinde 1400-1500 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 3.11. 1500-1600 metre yükselti basamağındaki yerleşmeler Çankırı ilinde 1500-1600 m yükselti basamağı 6 yerleşme ile en az yerleşme barındıran kuşak durumundadır (Şekil 12). Bu basamak il yüzölçümünün yaklaşık % 7 lik bir kesimini oluşturmasına rağmen yerleşme oranının il içerisinde % 2 ye karşılık gelmesi yükseltinin yerleşmeleri ne denli sınırlandırdığını da göstermektedir. Söz konusu kuşakta Orta ilçesinin 3 köy ve Bayramören, Kurşunlu ve Yapraklı ilçelerinin 1 er köy yerleşmesi yer almaktadır. Şekil 12. Çankırı ilinde 1500-1600 m yükselti basamağındaki yerleşmeler 426
4. Bulgular Çankırı ilindeki dağılımına bakıldığında yerleşmelerinin büyük bölümü, 900-1400 m yükselti basamağında toplanmıştır. Başka bir ifadeyle Çankırı ilindeki toplam 391 yerleşmenin %77 sine karşılık gelen 301 i söz konusu yükselti aralığında yer alır. Çalışma alanında 500 metrenin altında ve 1600 metrenin üzerinde ise yerleşmelere rastlanmamaktadır. 900-1400 m yükselti basamağı, il genelinde plato alanları gibi düzlük alanların geniş yer kapladığı kuşağa karşılık gelir (Şekil 1). Ancak 1400 m ve üzeri alanlar, engebenin arttığı, iklim koşullarının elverişsizleştiği ve buna bağlı olarak da yerleşmelerin seyrekleştiği alanları oluşturmaktadır. Yerleşmelerin yoğunlaştığı yükselti kuşaklarının kapladıkları alanlar, ilin yüzölçümüne oranlandığında, 900-1400 m yükselti kuşağının % 49 luk bir paya sahip olduğu görülür. Yani, il yüzölçümünün % 49 luk kesimi, yerleşmelerin % 77 sini barındırır (Çizelge 2). Yerleşme tipleri ile yükselti basamakları arasında da ilişki kurmak mümkündür. İl genelindeki şehir yerleşmeleri, 600-700 m yükselti basamağı ile 1300 m yükseltiden sonraki yükseltilerde yer almamaktadırlar. Dolayısıyla Çankırı da yerleşme üst sınırı 1300m olmaktadır. Şehir yerleşmelerinin yükselti basamaklarına göre dağılımına bakıldığında 500 metreden başlamak kaydıyla ve 600-700 m yükselti basamağı hariç 900 metreye kadar sırasıyla; 1 er, 3 ü, 900-1000 m, 1 ü 1000-1100 m, 2 si 1100-1200 m ve 3 ü de 1200-1300 m yükselti basamağında yer alır. İl merkezi durumundaki Çankırı şehri de 700-800 m yükselti basamağında bulunmaktadır. Çankırı ilinde toplam 3 kasaba yerleşmesi bulunmaktadır. Bu kasabaların bulunduğu yükseltiler 1100-1300 metreler arasındadır. İlde 1 kasaba yerleşmesi 1100-1200 m yükselti basmağında bulunurken diğer 2 kasaba yerleşmesinin ise 1200-1300 m kuşağında bulunduğu görülmektedir (Çizelge 1). Köy yerleşmelerinin yükselti basamaklarına göre dağılımı, aslında ildeki yerleşmelerin tamamının dağılışını da etkilemiştir. Nitekim il genelindeki 391 yerleşmenin 374 ü köy yerleşmelerinden oluşmaktadır. Köy yerleşmeleri de genel dağılışla benzer şekilde 900-1400 m yükselti basamağında yoğunlaşmıştır. 1400 m yükseltinin üzerinde ne kasaba ne de şehir yerleşmesine rastlanmazken 19 köy yerleşmesi söz konusu yükseltinin üzerinde kalmaktadır (Çizelge 1). Çizelge 1. Çankırı ilinde yerleşmelerin ilçelere ve yükselti basamaklarına göre dağılışı. Atkaracalar Bayramören Çerkeş Eldivan 500-600 600-700 700-800 800-900 900-1000 1000-1100 1100-1200 1200-1300 1300-1400 1400-1500 1500-1600 TOPLAM Köy 1 1 4 4 10 Kasaba 1 1 Şehir 1 1 Köy 4 11 7 2 2 1 27 Şehir 1 1 Köy 3 3 12 16 14 3 51 Kasaba 1 1 Şehir 1 1 Köy 6 6 2 2 16 Şehir 1 1 Ilgaz Köy 1 3 12 15 10 14 17 3 427
Kızılırmak Korgun Kurşunlu Merkez Orta Şabanözü Yapraklı TOPLAM Şehir 1 1 Köy 16 10 26 Şehir 1 1 Köy 1 3 2 4 1 1 12 Şehir 1 1 Köy 3 4 4 6 9 1 1 28 Şehir 1 1 Köy 4 6 10 11 5 7 6 1 50 Şehir 1 1 Köy 4 14 4 3 25 Kasaba 1 1 Şehir 1 1 Köy 1 6 4 3 3 1 18 Şehir 1 1 Köy 1 6 6 6 8 8 2 1 38 Şehir 1 1 Köy 20 16 11 21 55 55 50 58 71 13 6 374 Kasaba 1 2 3 Şehir 1 1 1 3 1 2 3 12 Çizelge 2. Çankırı ilinde yükselti basamaklarının yüzölçümleri ve yerleşmelerinin yükselti basamaklarına göre oransal dağılışı (%). 500-600 600-700 700-800 800-900 900-1000 1000-1100 1100-1200 1200-1300 1300-1400 1400-1500 1500-1600 1600+ TOPLAM Köy 5 4 3 5 15 15 13 16 19 3 2 100 Toplam 5 4 3 6 15 14 14 16 18 3 2 100 Yüzölçümü 4 7 6 8 8 8 9 12 12 10 7 9 100 5. Sonuç ve değerlendirme Çankırı ilinde, yükselti ile birlikte, yerleşmelerin dokusu, tipi ve sayısında birtakım değişimler gözlenmektedir. Çankırı ilinin yüzölçümünün nispeten büyük olması ve çok sayıda ilçe idari alanına sahip olması, beraberinde yerleşmelerin sayısının da artmasına neden olmuştur. Yüzeyşekilleri bakımından da çeşitlilik gösteren Çankırı ilinde yerleşmelerin belirli kuşaklarda kümelendiği gözlenir. Özellikle vadi tabanları ile bu vadilerin kenar kesimleri, dağlık kütlelerin yamaçları ve plato alanları yerleşmelerin büyük çoğunluğuna ev sahipliği yapan yer şekillerini oluşturur. Buna karşın dağlık kütleler, yerleşmelerin seyrekleştiği hatta belirli 428
bir yükseltinin üzerinde ortadan kaybolduğu alanlara karşılık gelmektedir. Bu durum, Çankırı ilinde doğal koşulların insan yaşamı ve yerleşmeler üzerinde ne derece etkili olduğunu göstermektedir. 1400 m yükseltinin üzerindeki dik eğimli dağ kütlelerinin, taşlık-kayalık alanlardan oluşması, bu kesimlerin ekonomik anlamda kullanılamamasına neden olduğundan yerleşmelerden mahrumdurlar. Mevcut yerleşmeler ise hayvancılıkla uğraşan, çoğunlukla dağınık dokulu, az nüfuslu, göç veren köylerden oluşmaktadır. 500 metreden 1300 metreye kadar hemen hemen bütün yükselti kuşaklarında şehir yerleşmelerinin bulunduğu görülmektedir. Gerçi sahip oldukları fonksiyonlara göre yapılacak bir değerlendirmede, il genelinde kasaba sayısının artacağı, buna karşın şehir sayısının da azalacağı ileri sürülebilir. Çünkü 12 ilçe merkezinin 7 sinin (Kızılırmak, Bayramören, Eldivan, Korgun, Orta, Atkaracalar, Yapraklı) şehre ait fonksiyonlara sahip olmadığı düşünülmektedir. Nitekim Yaylakent kasabasında olduğu gibi bazı kasabaların Kızılırmak, Bayramören, Korgun, Yapraklı ve Atkaracalar ilçe merkezlerinden daha fazla nüfusu olduğunu belirtmek gerekir. Referanslar Aliağaoğlu, A. ve Uğur, A. ( 2012) Şehir Coğrafyası, Nobel Akademi Yayınevi, Ankara. Denker, B. T. (1970) Silivri de Gelişen Şehirsel Fonksiyonlar Hakkında İstanbul Üniversitesi Coğrafya Bölüm Dergisi, cilt 9, sayı 17, s. 93-103, İstanbul. Denker, B. T. (1977) Yerleşme Coğrafyası, Kır Yerleşmeleri, İstanbul Üniv. Yay. No:2275, Coğr. Enst. Yay. No:93, İstanbul. Doğanay, H. (1997). Türkiye Beşeri coğrafyası. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları No: 2982, Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi: 877, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1997. Doğanay, H.; Özdemir, Ü.; Şahin, İ.F. (2003) Coğrafya ya Giriş 2 Genel Beşeri ve Ekonomik Coğrafya, Aktif Yayınevi, Erzurum. Gökmen, B. (2011) Çankırı İli Coğrafyası, Çankırı Belediyesi Kültür Yayınları, Çankırı Günal, N. (1993) Marmara ve Ege bölgelerinde kır yerleşmelerinin yükselti kademelerine göre dağılışı, Türk Coğrafya Dergisi, 28: 143-154. Keleş, R. (2000) Kentleşme Politikası, 5. Baskı, İmge Kitabevi, Ankara. Özçağlar, A. (2006) Coğrafyaya Giriş, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara. Özgüç, N. ; Tümertekin E. (2000) Coğrafya, Geçmiş, Kavramlar, Coğrafyacılar, Çantay Kitabevi, İstanbul. Özgür, E. M. (2000) Türkiye Coğrafyası, Hilmi Usta Matbaacılık, Ankara. Tanoğlu, A. (1969) Nüfus ve Yerleşme, Cilt 1, İstanbul Üniversitesi Yay. No:1183, Ebebiyat Fakültesi Coğrafya Enst. Neşriyatı No:45, İstanbul. Taş, B., Yakar, M. (2009) Afyonkarahisar ilinde yerleşmelerin yükselti basamaklarına göre dağılışı, Coğrafi Bilimler Dergisi CBD 7 (2), 145-161 (2009) Tümertekin, E. (1965) Türkiye de Şehirlerin Fonksiyonel Sınıflandırılması, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yayını, No.43, İstanbul. Tunçdilek, N. (1967) Türkiye İskan Coğrafyası, Kır İskanı(Köy-Altı İskan Şekilleri), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları: 1283, Coğrafya Enst.Yay. No:49, İstanbul. Tunçdilek, N. (1985) Türkiye de Relief Şekilleri ve Arazi Kullanımı, İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğr. Enst. Yay. No:3, İstanbul Üniversitesi Yayınları No:3279, İstanbul. Yücel, T. (1987) Türkiye Coğrafyası, Türk Kültürü Araştırma Enst. Yay.: 68, Seri: VII, Sayı: A.5, Ankara. Yüceşahin, M. M.; Bayar, R.; Özgür, E. M. (2004) Türkiye de şehirleşmenin mekansal dağılışı ve değişimi, Coğrafi Bilimler Dergisi, 2 (1): 23-41. 429