National Community Education Initiative Palyatif bakımda kullanılan morfin ve diğer afyon türevi ilaçlarla ilgili gerçekler Facts about morphine and other opioid medicines in palliative care Turkish
Bu kitapçığın amacı nedir? Afyon türevi ilaçlar ağrı kesicidir. Bunlar, kodein, morfin ve petidin gibi ilaçları içerir. Bu kitapçık, size, ailenize ve bakıcılarınıza, ağrıyı kesmek için morfin ve diğer afyon türevi ilaçların kullanılmasını öğrenmede yardımcı olmak amacıyla hazırlanmıştır. Gerçekleri bilmeniz, ağrınızı yönetmenize ve yaşamınızı sürdürmenize yardımcı olacaktır. İçindekiler Palyatif bakım nedir? Ağrı nedir? Ağrı yönetimi Aşama 1: Bilgi paylaşımı Aşama 2: Doğru ilacı seçme Aşama 3: İlaçları doğru olarak kullanma Morfin ve diğer afyon türevi ilaçlarla ilgili gerçekler Palyatif bakım nedir? Palyatif bakım, ölümcül hastalığı bulunan bir kimsenin yaşam kalitesini geliştirmek amacıyla tasarlanmış özel bakım ve destektir. Sizin ve aileniz ile bakıcılarınızın gereksinimlerine odaklanır ve hastalığınızın tanılanmasını izleyen olabilecek en kısa süre içinde uygulanmasına başlanabilir. Ağrınızın yönetimi, palyatif bakımın önemli bir bölümünü oluşturmaktadır. Ağrı nedir? Ağrı, hoş olmayan bir duygu, acı çekme ya da üzüntüdür. Tüm ağrılar size acı verir ve yıprandırır. Ağrı sizi hırçınlaştırabilir, uyumanızı zorlaştırabilir, iştahınızı azaltabilir, aktif olmanızı ve yaşamdan zevk almanızı zorlaştırabilir. 2
Ağrıyla ilgili gerçekler Ölümcül hastalığı bulunan herkesin ağrısı olmaz. Herkes ağrıyı birbirinden farklı olarak çeker. Bu nedenle, sizin ağrınız kendinize öz olacaktır. Ağrıların çoğu kesilebilir. Ağrı her zaman sürekli değildir. Gün içinde ve farklı etkinliklere bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Ayrıca, ruhsal durumunuzla, duygularınızla ve aile yaşamınızla ilgili olarak da değişebilir. Ağrı Yönetimi Birçok durumda, ağrı yönetim sürecindeki 3 aşama uygulamasıyla, ağrınız kesilecektir. Ağrınızın yönetimi ekip gücüyle sağlanır ancak, bu ekip içindeki en önemli kişi sizsiniz. Ağrıyı kesmek için 3 aşamalı uygulama aşağıda açıklanmaktadır: bilgi paylaşımı doğru ilaçların seçimi ilaçların doğru şekilde kullanımı. 3
Aşama 1 Bilgi paylaşımı Ağrınızla yalnız başetmek zorunda değilsiniz. Ağrınızın yönetiminde, doktorunuz ve bakım ekibiniz size yardımcı olacaktır. Doktorunuz ve bakım ekibinizle, açıkça ve dürüstçe bilgi paylaşımında bulunmanız önemlidir. Böylece, ağrınızla ilgili gelişmeler konusunda tam olarak bilgi sahibi bulunacaklardır. Şimdilik ilaçsız olarak devam ederek, ağrı ilaçlarını daha sonra, hazır olduğunuzda almaya kalkışmayın. Böyle davranmanız durumunda, yaşamdan şimdi zevk alabilme olanağınız azalmış ve gelecekte ağrınızın kesilmesi zorlaşmış olacaktır. Bakıcınız ve aileniz sizin farkına varmadığınız hususları hatırlayacaklardır, bu nedenle bilgileri onlarla paylaşmanız yararlı olabilir. Almakta olduğunuz tüm ilaçları doktorunuza bildirin Halen aldığınız bir ilacın tekrar verilmesin ve aldığınız ilaçlardan herhangi birine ters tepkide bulunabilecek bir ilacın verilmesini önlemek amacıyla, reçetesiz ilaçlar, bitkisel ve doğal ilaçlar dahil, doktorunuza aldığınız tüm ilaçlar konusunda bilgi sağlayın. Soru sorun Sorularınız varsa sorun. Saçma soru diye bir şey yoktur: tüm sorularınız yerinde sorulardır. 4
Sorularınızı daha önceden ya da aklınıza geldikçe yazarak hazırlayın ve tümünün yanıtlanmasını sağlayın. Ağrı günlükleri ve ilaç çizelgeleri Ağrı günlükleri ve ilaç çizelgeleri bilgilerin birlikte paylaşımını sağlar. Ağrı günlüğü ağrılarınızın derecesini (örneğin: haffif, orta ya da çok) (örneğin: 1 10 arası) kelimelerle kaydetmenize yardımcı olur. İlaç çizelgeleri ile hangi ilacı ne zaman ve ne kadar kullandığınızı kaydedersiniz. Ağrı günlükleri ve ilaç çizelgeleri, ağrılarınızın ve ilaç kullanımınızın doğru bir şekilde kaydedilmesini sağlayarak ağrılarınızın yönetimine yardımcı olur. Bunlar ayrıca, sizin, doktorlarınızın, ailenizin ve bakıcılarınızın konuşup ağrılarınızı ve ilaçlarınızın ne kadar etkili olduğunu anlamalarına da yardımcı olur. Bu özellikle ilaçlarınızın değiştirilme aşamasında önemlidir. Doktor ya da hemşireniz kullanmanız için size ağrı günlüğü ve ilaç çizelgesi verebilir. Aksi takdirde, Palyatif Bakım web sitesinden ağrı günlüğü ve ilaç çizelgesinin birer örneği sağlanabilir (arka sayfaya bakın). Ağrınızla ilgili doktorunuzun bilmesi gereken hususlar Doktor ve hemşirelerinizin ağrılarınızı tam olarak anlamaları için aşağıda yer alan soruların yanıtlarını bilmeleri gerekir: Nereniz ağrıyor? Ağrınızın derecesi nedir? Ne tür ağrınız var örneğin; keskin bir ağrı mı, keskin olmayan, zonklayan, acı veren ya da başka tür bir ağrı mı? Ağrı ne zaman başlayıp, bitiyor? Ağrınızın artmasına ya da iyileşmesine neler etkide bulunuyor? Ağrı kesiciler kullanmanız durumunda, ne kadar etkili oluyorlar? 5
Aşama 2 Doğru ilacın seçimi Ağrı yönetiminde ikinci aşama doğru ilaçların seçimidir. Doktorunuz, en iyi ağrı kesicilerin seçiminde deneyimlidir. Uygun ilaçları seçmekte güçlük çekmeleri durumunda, palyatif bakım uzmanından tavsiye alabilirler. İlaç ya da birkaç ilacın birlikte seçiminde doktorunuz, ağrınızın tipine, yoğunluğuna (ne kadar kuvvetli olduğu) ve sıklığına (ne sıklıkta) yanıt verecek en iyi ilaçları seçer. Bazen, en uygun ilacı ya da ilaç bileşimini bulmak için farklı ilaçları denemeniz gerekebilir. Nefes darlığı (zor ya da zahmetli nefes alma), ishal ya da öksürük gibi diğer belirtiler için afyon türevi ilaçlar verilebilir. Ağrı yönetim planınızı geliştirirken doktorunuz ayrıca, kas rahatlatıcı, sinir uyarıcı, radyoterapi ya da akupunktür gibi ilaçsız tedavi yöntemlerini de tavsiye edebilir. Ağrı ilaçlarının türleri İki ana grup ağrı ilaçları aşağıda belirtilmektedir: Aspirin ve parasetamol gibi hafif ağrı kesiciler Afyon türevi ilaçlar gibi orta ve kuvvetli derecedeki ağrı kesiciler. 6
İlaç adları Tüm ilaçların iki farklı adı bulunur: jenerik adı ve marka adı. Her ilacın yalnızca bir jenerik adı bulunur ancak birden fazla şirket tarafından satılması durumunda farklı markalarda satılır. Örneğin; morfin jenerik adlı ilaç, MS Contin R and Kapanol R gibi çeşitli markalarda satılabilir. Morfin ve diğer afyon türevi ilaçlar arasındaki farklarla ilgili gerçekler Morfin, petidin, fentanyl, oxycodone ve kodein gibi birçok afyon türevi ilaçlar mevcuttur. Bu ilaçlar arasındaki fark aşağıda belirtildiği şekildedir: etkisini göstermeden önceki zaman dilimi (etki başlangıcı olarak adlandırılır) - derhal - gecikmeli ne kadar süre etkili olur (etki süresi olarak bilinir) - kısa etkili (kısa bir süre için) - uzun etkili (uzun bir süre için) bazı afyon türevleri yavaş yavaş salgılanır ve gün boyu etkiler nasıl alınırlar (uygulama biçimi) - ağızdan (tablet, kapsül, sıvı ya da sprey) - makattan (fitil) - deriye zerk edilerek (tek enjektör, serumla ya da enjektör zımbası ile) - ciltten (yapışkan bantla) olası yan etkiler. Doktorunuz ilaç seçimi yaptığında, sizin gereksinimlerinize uygun özellikte ilaç seçer. Örneğin; size, ağrınızı tüm gün etkileyecek, günde iki kez alacağınız uzun etkili, yavaş yavaş salgılanan afyon türevi bir ağrı kesici verilebilir. Buna ek olarak, daha etkin olduğunuz zamanlarda (örneğin; banyo yaptığınızda) alabileceğiniz, ağrınızı daha da yatıştıracak kısa etkili bir ağrı kesici verilebilir. 7
Aşama 3 İlaçların doğru biçimde kullanımı Ağrı yönetiminde üçüncü aşama, afyon türevi ilaçların doğru kullanımıdır. Afyon türevi ilaçların kullanımı ile ilgili kurallar, diğer ilaçların kullanım kurallarından farklı değildir. Reçetenizde belirtildiği şekilde kullanın En yüksek derecede fayda sağlamaları için ilaçlarınızı düzenli olarak reçetede belirtilen zamanlarda (ya da buna en yakın zamanda) alın. Örneğin, etkisi iki saat içinde başlayacak olan afyon türevi bir ilacı geciktirmeniz, önlenebilecek olan ağrıyı çekmeniz demektir. İlaçlarınız konusunda bilgili ve düzenli olun İyi bir ağrı yönetimi sağlamanız, afyon türevi ilaçlarınızı ne zaman, nasıl ve ne sebeple aldığınızı ve sorunlarla karşılaşmanız durumunda, kiminle görüşeceğinizi bilmenize bağlı bulunmaktadır. İlaçlarınızla ilgili öğrenmek istedğiniz hususların bulunması durumunda doktorunuza, hemşirenize ya da eczacınıza sorun. Unutmayın, tüm sorular yerinde sorulardır. İlaçlarınızı düzenlemeniz ve evde yeterli miktarda bulundurup ilaçsız kalmamanız çok önemlidir. Eczacınızdan tavsiye alın ve ilaçların haftalık ilaç düzenleme kutusuna yerleştirilmiş olarak satılması ile ilgili bilgi edinin. 8
İlaçların maliyeti Afyon türevi ilaçların birçoğu Avustralya Eczane Yardım Planı (PBS) kapsamındadır. Buna göre, ilaç maliyetleri Avustralya devleti tarafından sübvanse edilmektedir. İlaçlarınızın ücretini ödeme güçlüğü içinde bulunmanız durumunda, ücretini karşılayabileceğiniz ilaçları yazması için doktorunuzla konuşun. Ayrıca ilaç ücretleriyle ilgili nasıl tasarruf yapabileceğinizi eczacınızla konuşun. Afyon türevi ilaçların uygun biçimde kullanımı ile ilgili bilgiler Afyon türevi ilaçların uygun biçimde kullanımı aşağıda belirtilmektedir: ilaçlarınızı doğru ısı derecesinde ve çocukların erişemeyeceği yerlerde bulundurmak dozlarını dikkatli ve tam olarak ölçmek tabletleri ezip kırmanın ve diğer maddelerle karıştırmanın doğru olup olmadığını öğrenmek ilaçlarınızı zamanında almanız için hatırlatıcılar düzenlemek ilaçlarınızı ne zaman aldığınızın kaydını tutmak ilacınızın etkilerini özellikle yan etkilerini ve olağan dışı reaksiyonlarını kaydetmek ve en kısa sürede doktorunuza bildirmek bir dozu kaçırdığınızda ne yapmanız gerektiğini bilmek örneğin; hatırladığınızda mı yoksa bir sonraki alış zamanında mı alacağınızı bilmek? alkol içip içemeyeceğinizi bilmek ufak miktarlarda alkol genellikle içilebilir ancak alkol sizi daha fazla uyuşturabilir araç sürme ya da makine kullanma gibi işleri yapıp yapamayacağınızı bilmek aoktorunuza danışmadan, bilinçli olarak ilaç almayı durdurmamak değiştirmemek ve kullanılmayan ilaçları eczaneye geri götürmek. 9
Morfin ve diğer afyon türevi ilaçlarla ilgili gerçeklere odaklanma Afyon türevi ilaçlarla ilgili birçok söylenti vardır. Gerçekleri bilmek bu tür ilaçları akıllıca kullanmanıza yardımcı olur. Bu gerçekler aşağıda belirtilmektedir. Morfin ve diğer afyon türevi ilaçlar yaşamın geliştirilmesi içindir ölümü hızlandırmak için değil Bazı insanlar kendilerine afyon türevi ilaçlar yazıldığında sona yaklaşmış bulunduklarını düşünürler. Ağrınızın hafiflemesi yaşamınızın kalitesini değiştirir, süresini değil. Tüm ilaçların yan etkisi olabilir afyon türevi ilaçların yan etkileri yönetilebilir. Kişiler bazen afyon türevi ilaçlarının yan etkilerinin, ağrılarından daha kötü olduğu konusunda kaygı duyar. Yan etki herkeste görülmez ve yan etkilerin çoğu geçicidir ve yönetilebilir. Olası yan etkileri bilmeniz, bu etkiler oluştuğunda üstesinden gelmenize yardımcı olur. Afyon türevi ilaçların olası yan etkileri aşağıda belirtilmektedir: kabızlık düzenli alınan müshil ilaçları ile giderilebilir mide bulantısı ve kusma çoğu kez geçicidir ya da ilaçlarla yatıştırılabilir uyuşukluk ya da sersemlik tedavinin başlamasından ve dozun artırılmasından sonra kısa bir zaman sürer ağız kuruması zamanla iyileşebilir ciltte kaşınma zamanla iyileşebilir. Herhangi bir yan etki, etkinin şiddeti ve ne zaman oluştuğu ile ilgili olarak doktorunuzla görüşün. Doktorunuz ilacın dozunu değiştirerek bunu hafifletebilir. Afyon türevi ilaçlar ağrı için kullanıldıklarında bağımlılık oluşturmazlar Doktorunuz, ağrınız için doğru dozda afyon türevi ilaçlar kullanırsa bu ilaçlara bağımlılık oluşmaz. Bağımlılık, ancak ağrıları bulunmadığı halde afyon türevi ilaçların kullanımını suistimal eden kişilerde oluşur. 10
Afyon türevi hastalığınızın ilerleyişini izlemenize engel oluşturmaz Bazı insanlar hastalıklarının ilerleyişini örtmeleri ve böylece durumlarını izleyemeyecek duruma geleceklerine inanarak ağrı kesici ilaçlarını almayı durdururlar. Ağrı kesici ilaçlar, doktorunuzun hastalığınızın durumunu anlamasına engel oluşturmaz. Doktorların bunu saptamak için farklı yöntemleri bulunur. Ağrıları erken safhada durdurmak daha kolaydır Bazı insanlar ancak ağrıları kötüleştiğinde doktorlarına bilgi verirler. Ancak, ağrıları erken safhada durdurmak daha kolaydır. Ağrınızla ilgili bilgileri ne kadar erken paylaşırsanız, daha sonraki yönetimi o kadar kolaylaşır. İlaçlarınızın eskisi kadar etkili olmaması durumunda, ağrınızı tekrar hafifletmeleri için ayarlanabilirler İnsanlar çoğu kez ilaçlarının daha az etkili olacağı konusunda kaygılanırlar. Zaman içinde bedeniniz afyon türevi bir ilaca alışkanlık oluşturabilir. Bu tolerans olarak adlandırılır. İlacınızın eskisi kadar etkili olmaması durumunda, ağrınızı aşağıda belirtilen yollarla gidermeleri için doktorunuza bilgi verin: ilaç dozunun artırılması daha farklı bir ilaç yazılması ilaç alma yönteminin değiştirilmesi birden fazla farklı ilacın alınması. Yarıp geçen (breakthrough) ağrının oluşması, ağrı yönetiminizin çalışmadığı anlamına gelmez Ağrı yönetim plan uygulaması sürecinde ağrı oluşması yarıp geçen ağrı olarak anılır. Bu, afyon türevi ilaçlarınızın reçeteye uygun alınmamış olduğuna ya da doktorunuzun planı tekrar gözden geçirmesi gerektiğine işaret edebilir. Ağrınızın yönetimi, yaşamınızı birçok yönden iyileştirebilir Bazı insanlar afyon türevi ilaçların yaşam tarzlarını sınırlamasıyla ilgili kaygı duyarlar. Ancak, yaşam keyfinizi sınırlayan ilaçlar değil, ağrılarınızdır. Ağrınız bulunmasa, kendinizi muhtemelen daha iyi hissedecek, daha fazla enerji ve iştahınız olacak ve daha bağımsız olacaksınız. 11
Daha fazla bilgi ister misiniz? En iyi bilgi kaynağınız doktorunuz ve bakım ekibinizdir. Hastalara ve ailelere yardımcı olan kuruluşların birinden ek bilgi isteyebileceğiniz zamanlar olabilir. Palyatif bakım hakkında Palyatif Bakım Avustralya (Palliative Care Australia - PCA) sizi, eyaletinizde ya da bölgenizde bulunan palyatif bakım derneğine gönderebilir. PCA web sitesinde palyatif bakımla ilgili yararlı bilgiler, palyatif bakım servisleri rehberi, örnek bir ağrı günlüğü ve ilaç çizelgesi bulunmaktadır. t: 1800 660 055 (çalışma saatleri içinde) w: www.palliativecare.org.au Ağrı, ağrıya karşı ilaçlar, ağrı günlükleri ve ilaç çizelgeleri konusunda Pratisyen hekiminiz sorularınızı yanıtlayabilir ve ağrınızla, ağrıya karşı ilaçlarla ilgili bilgi verebilir ve ağrı günlüğü ve ilaç çizelgeleri sağlayabilir. Ayrıca, PCA web sitesine de girin. İlaçlarla ilgili bilgi hakkında İlaçlar Hattı nda bulunan eczacılar, yerel telefon ücreti karşılığında, ilaçlarla ilgili sorularınızı yanıtlar. İlaçlarınızın hastalığınızı hafifletmesi için verildiğini söylemeyi unutmayın. t: 1300 888 763 (çalışma saatleri içinde) İlaçlarla ilgili ev ziyaretleri hakkında Yerel eczacınız ya da pratisyen hekiminiz, bir eczacının evinize gelerek ilaçlarınızı düzenlemesini sağlayabilirler. Başka bir kişiye bakım sağlamak hakkında Commonwealth Carer Resource Centres (Bakıcı Kaynak Merkezleri) kuruluşunun, aile ve bakıcılarla ilgili servisleri bulunmaktadır ve bu servisler bilgi sağlayabilirler. t: 1800 242 636 w: www.carersaustralia.com.au Yadsıma PCA, bu broşürde yer alan bilgilerin klinik tavsiye olmadığını bildirir. Sağlık bakım kararları, doktorunuzla görüşülerek alınmalıdır. Palliative Care Australia 2010 Açıklama Bu girişim Avustralya Hükümeti, Sağlık ve Yaşlılık Bakanlığı tarafından desteklenmiştir. GREY 19217