Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün Değerlendirilmesi Tuncay BELEN 1, Serhat AKPINAR 2 Özet Bu çalışmada, AB nin 2020 yılına kadar ulaşmayı planladığı iklim ve enerji hedefleri çerçevesinde Bosna-Hersek in enerji sektörü incelenmiştir. Avrupa Birliği, iklim değişikliği ile mücadele etmek için 2010-2020 dönemini kapsayan yenilenebilir enerji, enerji verimliliği ve karbon emisyonlarına ilişkin hedefler belirlemiştir. Bu hedefler esas alınarak Avrupa Birliği nin ve Bosna Hersek in performansı değerlendirilmiştir. Oldukça zengin yenilenebilir enerji kaynaklarına sahip olan Avrupa Birliği ne aday bir ülke olarak Bosna Hersek in özellikle enerji verimliliğini arttırma ve karbon emisyonlarını azaltma konusunda önemli bir potansiyele sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelimeler: Enerji, İklim Değişikliği, Enerji Verimliliği, Yenilenebilir Enerji Kaynakları Evaluation of the Energy Sector of Bosnia and Herzegovina within the Frame of Climate and Energy Targets of European Union Abstract In this study, energy sector of Bosnia and Herzegovina is investigated within the frame of energy and climate objectives which European Union plans to achieve until 2020. European Union set objectives regarding renewable energy, energy efficiency and carbon emissions to fight against climate change, which cover the period of 2010-2020. Performance of European Union and Bosnia and Herzegovina is evaluated by considering these objectives. It is concluded that as a candidate country of EU, Bosnia and Herzegovina with its rich renewable resources have significant potential especially on reducing carbon emissions and improving energy efficiency. Keywords: Energy, Climate Change, Energy Efficiency, Renewable Energy Sources. 26 Enerji Bakanlığı, Daire Başkanı, İşletme Bilim Doktoru, serhat.akpinar@gmail.com 2 Ekonomist, tuncaybelen@gmail.com 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS=, 19-22 May 2017 178
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün GİRİŞ Dünya ekonomisi sanayi devriminin ortaya çıktığı 19. yüzyıldan bu yana büyük bir değişim geçirmiştir. Önce ticaret daha sonra sanayi kapitalizmine dayanan ekonomik sistem günümüzde büyük ölçüde finans kapitalizmi tarafından yönlendirilmektedir. Özellikle İkinci Dünya Savaşından sonra ekonomik sistemle birlikte dünya siyasal sistemi de önemli bir yeniden yapılanma sürecine girmiştir. Bu süreçte, imparatorluklar dönemi sona ermiş ve bağımsız olan birçok ulus devlet, bölgesel ve küresel entegrasyon modellerini benimsemiştir. Böylece, uluslararası ticaretin yapısı da bir önceki yüzyıla göre önemli ölçüde farklılaşmıştır. Bölgesel bir entegrasyon modeli olarak Avrupa Birliği nin temelleri 1951 yılında Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu ile atıldı. 1965 yılında imzalanan Brüksel Anlaşmasıyla Avrupa Topluluğu oluşturuldu. 1992 yılında yürürlüğe giren Maastricht Anlaşması ile üç sütun üzerine inşa edilen Avrupa Birliği kurulmuş oldu. Avrupa Birliği nin genişleme süreci 1973 ten bu yana devam etmektedir. 2017 yılı itibariyle Türkiye nin de aralarında bulunduğu 6 ülke AB ye tam üyelik müzakerelerini sürdürmektedir. Bosna Hersek in üyelik başvurusu ise Eylül 2016 da Avrupa Birliği tarafından kabul edilmiştir. AB nin siyasi, iktisadi ve mali bütünleşmesinin bir sonucu olarak, AB üyesi ülkeler ortak dış işleri ve güvenlik, adalet ve ekonomi politikaları izlemektedir. AB enerji alanında da ortak bir politika izlemektedir. AB enerji politikalarını oluştururken; Topluluğun rekabet edebilirliğine katkı sağlamayı, enerji arz güvenliğini temin etmeyi ve sürdürülebilir kalkınma temelinde çevrenin korunmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Çalışmanın 2. bölümünde AB enerji politikalarına ve 2020 enerji ve iklim hedeflerine değinilecektir. Üçüncü bölümde Bosna Hersek enerji sektörü hakkında kapsamlı bilgi verilecek, dördüncü bölümde ise Bosna Hersek enerji politikaları AB hedefleri çerçevesinde değerlendirilecektir. Son bölümde ise Bosna Hersek enerji sektörüne ilişkin öneriler yer almaktadır. 1. AB Enerji Politikası Ve İklim Hedefleri İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Fransa ile Almanya'nın demir-çelik kaynaklarının devletler üstü bir otoritenin yönetimine devredilmesi ve bu sayede gerek uluslararası güvenlik gerek ekonomik büyüme açısından anahtar konumda bulunan demir ve çelik kaynaklarındaki çıkarların birleştirilerek Avrupa'da yeni bir savaşın önlenmesi anlayışı hakim olmuştur. Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu (AKÇT), böyle bir anlayışla, 1951 tarihli Paris Antlaşması ile kurulmuştur. Böylece, bugüne kadar sürmüş olan Avrupa ekonomik ve politik bütünleşmesi de başlamıştır. Bu tarihten yedi yıl sonra, 1958 de Avrupa Atom Enerjisi Topluluğunu (AAET) ve Avrupa Ekonomik Topluluğu'nu (AET) kuran Antlaşmalar imzalanmıştır. O zamandan beri, enerji politikası, 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 179
T.BELEN ve S.AKPINAR ekonomik bütünleşmeye paralel bir biçimde, kademeli olarak gelişmiştir. Böylece enerji AB'nin en eski ortak politika alanlarından biri olmuştur 3. Yıllar içerisinde, ortak enerji politikasını etkileyen önemli gelişmeler yaşanmıştır: Örneğin, 1973'teki ilk petrol krizinden önce, AB üyesi ülkeler, gelişmiş ülkelerin çoğu gibi, enerji tüketimlerinde tutumsuz davranmanın yanında ithalata da aşırı bağımlıydılar. Petrol krizi, enerji arzını dış şoklardan koruyacak bir stratejiye ihtiyaç olduğunu göstermiştir. 1980'lerle birlikte çevre, bir başka ilgi konusu olarak ortaya çıkmıştır. Üretimden son kullanıma kadar, mevcut enerji sisteminin küresel çevreye verdiği zarar genel olarak kabul edilmiş, çevreyi tehlikeye atmadan enerji sistemlerinin nasıl yeniden yönlendirilebileceği konusu önemli bir mesele haline gelmiştir. 1980'lerin sonunda ise, Avrupa Birliği nde, bu defa enerji piyasalarının serbestleşmesi yönünde yeni bir eğilim ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda, ülkeler arasında parçalanmış mevcut piyasaların bütünleştirilmesini gerektiği anlaşılmış ve enerji iç pazarı, artan rekabetin odağı haline gelmiştir 4. Bütün bu düşünceler, 1995 yılında kabul edilmiş olan ve AB enerji iç pazarı için genel ilkeleri ve hedefleri ortaya koyan "Avrupa Birliği için Bir Enerji Politikası" başlıklı Beyaz Kitap'ta ortaya konmuştur. Enerji arzının güvenliği, çevrenin korunması ve genel rekabet gücü, günümüzde AB enerji politikasının en önemli hedefleri oiarak belirlenmiştir. Buna paralel olarak, bu alanda ortak bir politika oluşturulurken, sosyal ve ekonomik bütünleşmenin gerçekleştirilmesi, yaşam kalitesinin artırılması, istihdam yaratılması ve bölgeler arasındaki dayanışmanın geliştirilmesi de dikkate alınmıştır. AB mevzuatı, rekabet gücü yüksek, güvenli ve sürdürülebilir enerji piyasaları oluşturulması, kalitenin artırılması, tüketiciye daha fazla seçenek ve daha ucuz fiyatlar sunulabilmesi amacıyla enerji piyasalarında serbestleşmeyi sağlayıcı düzenlemeleri içermektedir. Buna göre, elektrik ve doğalgaz sektörlerinde piyasaya erişim, organizasyon, işleyiş, ihalelerde uygulanan prosedürler ve yetkilendirme usulleri gibi konular ortak kurallarla düzenlenmektedir. AB mevzuatına göre hak ve yükümlülükler bakımından işletmeler arasında ayrımcılık yapılamaz. Elektrik ve doğalgaz sektörlerinde sağlanan serbestleşme, özel sektörün de bu alanlarda altyapı yatırımları yapmasını, dağıtım, taşıma, pazarlama hizmetlerinin rekabete açılarak gelişmesini sağlamaktadır 5. Birliğin sera gazı emisyonlarının %80 inden fazlası enerji sektöründen kaynaklanmaktadır. Sürdürülebilir bir enerji politikası için iklim değişikliği ile mücadele, AB nin enerji politikasının önemli bir bileşenidir. Bu bağlamda 3 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2012. 4 İktisadi Kalkınma Vakfı, 2012. 5 Avrupa Birliği Bakanlığı 180 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün Avrupa Komisyonu, Avrupa Konseyi nin onayıyla, 2020 ye kadar gerçekleştirilmesi öngörülen enerji alanına ilişkin üç önemli hedef belirlemiştir: -Enerji verimliliğinin %20 artırılması, -Enerji arzında yenilenebilir enerji kaynaklarının payının %20 ye, ulaşım sektöründe kullanılan biyoyakıtın oranının en az %10 a çıkarılması, -Sera gazı emisyonlarının %20 azaltılması. Diğer taraftan Avrupa Konseyi tarafından 2014 yılında AB nin 2030 Yılına Yönelik Enerji ve İklim Politikasının Çerçevesi kabul edilmiştir. Söz konusu paket uyarınca, AB nin sera gazı emisyonlarının 2030 yılına kadar 1990 seviyesine kıyasla %40 oranında azaltılması, yenilenebilir enerjinin toplam enerji tüketimi içindeki payının %27 oranına yükseltilmesi ve enerji verimliliğinin asgari olarak %27 oranında artırılması öngörülmektedir 6. Bu hedeflere ulaşılmasıyla AB, iklim değişikliği ve hava kirliliği ile mücadeleye katkı sağlayabilecek, fosil yakıtlara olan bağımlılığını azaltabilecek ve tüketiciler ve iş dünyası için enerjiyi satın alınabillir fiyatlardan arz edebilecektir. Avrupa Komisyonu, Birliğin enerji politikasını, reform ve yeniden organizasyon yoluyla yeni bir Avrupa Enerji Birliği ne dönüştürme amacı kapsamında, 2015 yılında İleriye Dönük İklim Değişikliği Politikası ile Dirençli bir Enerji Birliği için Çerçeve Strateji belgesini yayımlamıştır. Enerji Birliği Çerçeve Stratejisinde; enerji güvenliği, sürdürülebilirlik ve rekabetçiliği artırmak üzere tasarlanan, birbirini tamamlayan ve birbirleriyle yakından ilişkili olan beş öncelik (dimensions) şu şekilde sıralanmaktadır 7 : -Enerji arzı güvenliğinin sağlanması, -Tam entegre ortak Avrupa enerji pazarının oluşturulması, -Enerji talebini azaltmaya katkı için enerji verimliliğinin artırılması, -Ekonominin karbonsuzlaştırılması, -Araştırma, yenilikçilik ve rekabetçilik Sonraki bölümde Bosna Hersek enerji sektörü ve politikaları hakkında ayrıntılı bilgi verilecektir. 2. Bosna Hersek Enerji Sektörü 1992-1995 tarihleri arasında yaşanan savaşın etkisiyle Bosna Hersek ekonomisi ağır bir tahribata uğramıştır. Savaş sırasında Bosna Hersek 6 Avrupa Birliği Bakanlığı. 7 Avrupa Birliği Bakanlığı. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 181
T.BELEN ve S.AKPINAR ekonomisinin üretiminde %80'lik bir düşüş yaşanırken GSYH'sinde %75 oranında azalma görülmüştür. Söz konusu savaş nedeniyle ülkenin doğrudan ve dolaylı ekonomik kaynak kaybının 70 milyar ABD Doları olduğu tahmin edilmektedir 8. Bu dönemde sanayi ve enerji altyapısı da büyük zarar görmüştür. Savaş sonrası dönemde yüksek büyüme oranları yakalayan Bosna Hersek in büyüme hızı son yıllarda düşmüştür. Ülkede yatırımlar genel olarak düşük düzeylerde seyretmiş olup, gerçekleştirilen yatırımlar ise büyük ölçüde yabancı sermaye tarafından finanse edilmiştir. Ülkeye yapılan dış yardımlardaki azalma nedeniyle üretimin ve özellikle ihracatın artırılabilmesi için doğrudan yabancı yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır 9. Yakın zamanlarda yabancı sermayenin Bosna Hersek e ilgisinde artış olmakla birlikte, savaşın olumsuz etkilerinin hala devam etmesi ve eski Yugoslavya pazarının önemli ölçüde kaybedilmiş olması nedeniyle, bu ilginin üretime somut yatırımlara dönüşmesinde sıkıntılar yaşanmaktadır. Diğer taraftan, özellikle yabancı bankaların ülkede faaliyet göstermeye başlamasıyla birlikte, sermaye arzında nispeten bir artış olsa da, bürokrasi, karmaşık hukuki altyapı, yasal yaptırımların zayıf olması gibi sebeplerle sermaye arzındaki bu artış sanayi üretiminde yeterince karşılığını bulamamıştır 10. Sektörlerin Bosna Hersek ekonomisindeki ağırlıkları incelendiğinde, tarım, sanayi ve hizmetler sektörlerinin ülke ekonomisindeki paylarının 2015 yılı itibariyle sırasıyla yaklaşık olarak %7,9, %26,5 ve %65,6 olduğu tahmin edilmektedir. Enerji sektörü Bosna Hersek in geleneksel olarak en güçlü sektörleri arasında yer almakta olup ülkenin enerjiye bağımlı Avrupa pazarlarına yakınlığı da göz önüne alındığında gelişim olanakları ve yatırım açısından kayda değer potansiyel ve fırsatlar barındırmaktadır. Ülkede enerji sektörünün ana bileşenleri kömür, elektrik, petrol ve doğalgazdır 11. Savaş yıllarında 1,44 milyon TEP e kadar düşen birincil enerji arzı, 1996 yılından itibaren armaya başlamış ve 2014 yılında 7,82 milyon TEP ile savaş öncesi düzeyine yükselmiştir. Enerji ithalatı yıllar itibariyle stabil kalmış ve 2014 yılında 1,71 milyon TEP olarak gerçekleşmiştir. Böylece savaş döneminde %50 seviyesine kadar çıkan Bosna Hersek in enerji bağımlılık oranı savaştan sonra enerji üretimindeki artışın etkisiyle azalmaya başlamıştır. 2014 yılı itibariyle ülkenin enerjide dışa bağımlılığı %22 seviyesindedir 12. Bosna Hersek te enerji sektörü büyük potansiyeli, yatırım fırsatları ve Avrupa enerji piyasası ile bütünleşmeye yönelik politikalar ile en en güçlü sektörlerden biridir. Son birkaç yıl içerisinde Bosna Hersek enerji seltörüne önemli miktarda yatırım yapılmıştır. Bosna Hersek 2006 yılında, elektrik ve gaz 8 Muminovic, 2011. 9 Saraybosna Büyükelçiliği, 2016. 10 Saraybosna Büyükelçiliği, 2016. 11 Saraybosna Büyükelçiliği, 2016. 12 International Energy Agency 182 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün alanıda dünyanın en büyük iç piyasasının oluşturulmasını sağlayan Enerji Topluluğu Kurulması Anlaşmasını onaylamıştır. Bosna Hersek yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanan santrallerden ve verimlli kojenerasyon tesislerinden üretilen elektrik için fiyat garantisi prim desteği sunmaktadır. 2.1.Kömür Kömür ülkenin en önemli enerji kaynaklarından biridir. 2014 yılında ülkede 3768 bin TEP kömür üretimi gerçekleştirilmiştir. Bu değer toplam birincil enerji arzının %48 ine tekabül etmektedir. Üretilen kömürün %90 a yakını termik santrallerde kullanılmaktadır. Ayrıca ülkenin önemli miktarda kömür ithalatı da bulunmaktadır. Ülkede tahmini kömür rezervi 6 milyar ton olup yıllık ortalama kömür tüketimi 8 milyon tondur 13. Kömür yatakları bütün ülkeye dağılmış durumdadır. 2.2.Elektrik 2014 yılında Bosna Hersek te 16160 GWh elektrik üretimi gerçekleştirilmiştir. Ülkede elektrik büyük oranda, hidrolik ve termik santrallerde üretilmektedir. Kömür yakıtlı termik santrallerin elektrik üretimi içindeki payı %63, hidrolik santrallerin ise %37 dir. Halihazırda, toplam 4000 MW lık kurulu kapasiteye sahip olan ülkede elektrik üretimi yurtiçi talebi aştğı için elektrik ihraç edilmektedir. Bosna Hersek, elektrik ihracatı konusunda bölge ülkeleri arasında ilk sırada yer almaktadır. 2014 yılında elektrik ihracatı 5997 GWh olmuştur. Son üç yıldır Bosna Hersek elektrik ihracatında dünyada 24. sırada yer almaktadır. Ülkenin hidroelektrik potaniyeli yaklaşık 6000 MW dir. Bosna Hersek bu potansiyel ile Avrupa da 8. sırada yer almaktadır. Ülkenin hidroelektrik kurulu gücü 2054 MW olup toplam potansiyelin %36 sına tekabül etmektedir. Rüzgar enerjisi potansiyeli tahmini olarak 2000 MW dir. Bu tahmin kullanılabilir alan analizlerinden çıkmakta olup şebeke entegresyon olanakları ve çevresel koruma gibi kısıtları dikkate almamaktadır. Ülke biyokütle enerjisi için hammadde kaynağı açısından oldukça zengindir. Ayrıca jeotermal ve güneş enerjisi potansiyeli bulunmakla birlikte yeterince araştırılmamıştır 14. Sağlam ve çeşitlendirilmiş bir enerji temeli oluşturulması amaçlandığı için Bosna Hersek te ilgili tüm taraflar, yeni üretim tesislerinin inşa edilmesine yönelik gelişim ve yatırım programlarını benimsemiş durumda bulunmaktadır. Bölgesel düzeyde ve Avrupa piyasasında artan arz açığını karşılamak için yeni güç sistemi tesislerine ve elektrik üretim kapasitesinin arttırılmasına yönelik yatırımlar bu programlarda öngörülmüştür. Yatırım programları, kömür, 13 Foreign Investment Promotion Agency, 2015. 14 Foreign Investment Promotion Agency, 2015. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 183
T.BELEN ve S.AKPINAR hidrolik ve yenilenebilir enerji kaynaklarına dayalı bir dizi geliştirme projesini ihtiva etmektedir 15. 2.3.Petrol ve Doğalgaz Bosna Hersek, büyük oranda akaryakıt ve doğalgaz ithalatına bağımlıdır. 2014 yılında yurtiçi üretim yapılmamış olup 909 bin TEP eşdeğeri petrol ve doğalgaz ithal edilmiştir 16. Bu ithalat miktarı toplam birincil enerji azrının %12 sine tekabül etmektedir. Petrol ve doğalgaz aramalarına toplamda 150 milyon dolar yatırım yapılmıştır. Yapılan araştırmalar, ticari olarak uygun yatakların bulunması ihtimaline işaret etmektedir. Bosna Hersek petrol endüstrisi, petrol ithalatını ve ithal edilen ham petrolün rafine edilmesi ve petrol ürünleri üretilmesi faaliyetlerini ihtiva etmlektedir 17. Ön araştırmalar ülkede birkaç bölgede ümit verici petrol ve doğalgaz yataklarının varlığını göstermektedir. Bosna Hersek enerji sektörü içerisinde en az gelişmiş alt sektör doğalgaz sektörüdür. Halihazırda, doğalgaz ithalatı, 191 km uzunluğu sahip ve 1 milyar m3 kapasiteli tek bir boru hattından gerçekleştirilmektedir. Projeksiyonlar 2020 yılına kadar doğalgaz talebinin 1,5 milyar m3 ten 3 milyar m3 e çıkacağını göstermektedir. Bu nedenle; alternatif bir arz rotasının inşa edilmesi, dağıtım ağının geliştirilmesi, yer altı depolama tesislerinin inşa edilmesi, doğalgaz arz kaynaklarının çeşitlendirilmesi gibi faaliyetleri kapsayan bir doğalgaz sektörü reformu öngörülmektedir. İthal doğalgaz yerine, kömürün gazlaştırılmasınden elde edilen gazın kullanılması seçeneği de göz önünde bulundurulmaktadır 18. 3. AB Hedefleri Ve Bosna Hersek Enerji Sektörü Avrupa Birliği nin 2020 yılına kadar ulaşmayı planladığı yenilenebilir enerji, enerji verimliliği ve karbon emisyonlarına ilişkin hedefleri önceki bölümde açıklanmıştı. Bu bölümde söz konusu hedefler çerçevesinde Bosna Hersek enerji sektörünün durumu değerlendirilecektir. 3.1.Yenilenebilir Enerji Hedefi Avrupa Birliği 2020 yılına kadar toplam nihai enerji tüketiminde yenilenebilir enerjinin payının %20 ye yükseltilmesini hedeflemektedir. Aşagıdaki grafik yıllar itibariyle Bosna Hersek in ve AB nin toplam nihai enerji tüketimi içerinde yenilenebilir enerjinin payını göstermektedir. 15 Foreign Investment Promotion Agency, 2015. 16 IEA Statistics, 2016. 17 Foreign Investment Promotion Agency, 2015. 18 Foreign Investment Promotion Agency, 2015. 184 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün Grafik 1: Yenilenebilir Enerji Üretimi/Toplam Nihai Enerji Tüketimi (%) 60.0% 50.0% 47.6% 40.0% 30.0% 20.0% 10.0% 18.4% 0.0% 1990 1995 2000 2005 2010 AB BH Grafikten açıkça görülebileceği gibi Bosna Hersek in yenilenebillir enerji payı AB nin payının oldukça üzerinde seyretmektedir. 2014 yılı itibariyle toplam nihai enerji tüketimi içerisinde yenilenebilir enerjinin payı; Bosna Hersek te %47,6 iken AB de %18,4 tür. AB nin payı yıllar itibariyle sürekli artarken Bosna Hersek in payı dalgalı bir seyir izlemektedir. Bu durumun nedeni Bosna Hersek te yıllık yağış miktarına bağlı olarak hidrolik enerji üretiminin değişmesidir. Mevcut eğilim devam etmesi halinde AB nin payının 2020 yılında %26 olması beklenmektedir. 3.2.Enerji Verimliliği Hedefi AB 2020 yılına kadar enerji verimliliğinde %20 iyileşme sağlamayı hedeflemektedir. Enerji verimliliğinin ölçülmesinde esas alınan değer toplam nihai enerji tüketimidir. Aşağıdaki tablo 2000-2014 yılları arasında AB ve Bosna Hersek te toplam enerji tüketimini göstermektedir 19. Tablo 1: Nihai Enerji Tüketimi (milyon TEP) Yıl AB Bosna Hersek 2000 1179,88 2,26 2001 1204,76 2,26 2002 1194,93 2,27 2003 1226,08 2,21 2004 1237,94 2,47 2005 1242,34 2,61 2006 1241,49 2,73 19 IEA Statistics, 2016. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 185
T.BELEN ve S.AKPINAR Yıl AB Bosna Hersek 2007 1219,72 2,86 2008 1223,01 3,35 2009 1156,89 3,03 2010 1207,7 3,22 2011 1145,75 3,34 2012 1141,41 3,2 2013 1139,49 2,97 2014 1095,07 4,21 AB de nihai enerji tüketimi 2010 yılından sonra istikrarlı bir şekilde azalmaya başlamıştır. Nihai enerji tüketimi 2014 yılında 2010 yılına göre AB de %9,3 oranında azalırken Bosna Hersek te %30 oranında artmıştır. Bu beklenen bir durum olarak değerlendirilebilir. Çünkü AB genel olarak düşük ekonomik büyüme ve enerji tüketimi oranlarına sahip ülkelerden oluşurken Bosna Hersek, gelişmekte olan bir ülke olarak, yüksek ekonomik büyüme ve enerji talep oranlarına sahiptir. Dolayısıyla enerji verimliliğine ilişkin karşılaştırma yaparken nihai enerji tüketiminin esas alınmasının hatalı sonuçlar ortaya çıkarabileceği düşünülmektedir. Bu nedenle enerji verimliliğinin önemli göstergelerinden biri olan enerji yoğunluğu değerlerini de incelemek gerekmektedir. Aşağıdaki tabloda 2000-2014 yılları için AB ve Bosna Hersek in enerji yoğunluğu değerleri gösterilmektedir 20. Tablo 2: Enerji Yoğunluğu (TEP/1000 2010 Dolar) Yıl AB Bosna Hersek 2000 0,115 0,384 2001 0,115 0,356 2002 0,113 0,354 2003 0,114 0,34 2004 0,113 0,351 2005 0,111 0,338 2006 0,107 0,337 2007 0,102 0,319 2008 0,101 0,34 2009 0,1 0,365 2010 0,102 0,378 2011 0,096 0,413 2012 0,096 0,39 2013 0,095 0,367 2014 0,09 0,441 20 IEA Statistics, 2016. 186 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün Tablodaki değerler 2010 yılı fiyatlarıyla 1000 dolar hasıla üretmek için kullanılan enerji miktarını göstermektedir. Enerji yoğunluğu 2010 yılına göre 2014 yılında AB de %12 oranında azalmış, Bosna Hersek te ise %17 oranında artmıştır. 3.3.Sera Gazı Emisyonu Hedefi AB 2020 yılına kadar sera gazı emisyonlarını 1990 yılına göre %20 oranında azaltmayı hedeflemektedir. Sera gazı emisyonlarının büyük bir kısmını karbon emisyonları oluşturmaktadır. Aşağıdaki grafikte 1990-2014 yılları arasında AB ve Bosna Hersek in sera gazı emisyon endeksi gösterilmektedir. 120 100 80 60 40 20 Grafik 2: CO2 Emisyon Endeksi (1990=100) 0 1990 1995 2000 2005 2010 BH AB CO2 emisyonları 1990 yılına göre 2014 yılında Bosna Hersek te %10, AB de %22 oranında azalmıştır. AB de azalma eğilimi içerisinde olan emisyon miktarı Bosna Hersek te artış eğilimindedir. Birincil enerji arzından kaynaklanan CO2 emisyon değerleri 2014 yılında; Bosna Hersek te 66 tco2/tj iken AB de 48 tco2/tj dir. Bu değerler Bosna Hersek in karbon yoğun enerji arz kompozisyonuna işaret etmektedir. Birincil karbon yoğunluğu AB de sürekli azalmış olmasına rağmen Bosna Hersek te dalgalı bir seyir izlemiştir. GSYH bazlı karbon yoğunluğu 2014 yılında Bosna Hersek te 1,22 tco2/1000 Dolar, AB de ise 0,18 tco2/1000 Dolar dır. Diğer taraftan Bosna Hersek te kişi başına emisyon miktarı AB ortalamasının altındadır 21. 21 IEA Statistics, 2016. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 187
T.BELEN ve S.AKPINAR SONUÇ VE ÖNERİLER Bu çalışmada AB ve Bosna Hersek enerji sektörleri; AB nin yenilenebilir enerji, enerji verimliliği ve karbon emisyonları çerçevesinde karşılaştırılmıştır. AB ye aday bir ülke olarak Bosna Hersek performansıyla ilgili olarak aşağıdaki değerlendirmelerin yapılması mümkündür: Yenilenebilir enerjinin toplam nihai enerji tüketimi içindeki payı Bosna Hersek te AB ye göre oldukça yüksektir. Yenilenebilir enerji oranı AB de istikrarlı bir şekilde sürekli artarken, Bosna Hersek te, yenilenebilir enerji üretiminin tamamına yakınının hidrolik santrallerden elde edilmesinin etkisiyle dalgalı bir seyir izlemektedir. Bosna Hersek in daha istikrarlı yenilenebilir enerji üretimi için arz kaynaklarını çeşitlendirerek yerli ve yabancı yatırımları rüzgar, güneş ve özellikle oldukça zengin hammadde kaynaklarına sahip olduğu biyokütle enerjisine yönlendirmesi gerektiği düşünülmektedir. Gelişmekte olan bir ülke olarak Bosna Hersek te nihai enerji tüketimi artış eğilimindedir. Ülkenin birincil enerji yoğunluğu AB ortalamasının yaklaşık 5 katıdır. Yıllar itibariyle birincil enerji yoğunluğu AB de azalmakta iken Bosna Hersek te artmaktadır. Enerji yoğunluğunun AB ortalamasına düşürülmesi için endüstriyel sistemler ve ekipmanlar, binalar, ulaştırma, elektrik üretimi gibi alanlarda verimliliğin arttırılması gerekmektedir. Sera gazı emisyonları Bosna Hersek te artış eğilimindedir. Birincil karbon yoğunluğu ve GSYH bazlı karbon yoğunluğu AB ortalamasının üzerindeyken kişi başına karbon yoğunluğu AB ortalamasının altındadır. Ülkenin elektrik üretiminin yaklaşık 2/3 ü kömürden elde edilmektedir. Bu durumun kısa dönemde çok fazla değişmesi öngörülmemektedir. Kömür ağırlıklı elektrik üretim yapısı dikkate alındığında, ekonomide karbon yoğunluğunun AB ortalamasına düşürülebilmesi için karbon tutma ve depolama teknolojilerine ve akıllı şebekelere yatırım yapılması, mevcut üretim kapasitesinin modernize edilmesi gerekmektedir. Bosna Hersek in oldukça karmaşık siyasi ve idari yapısı, ülke ekonomisinin tüm alanlarını etkilemektedir. 188 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017
Avrupa Birliği nin İklim ve Enerji Hedefleri Çerçevesinde Bosna Hersek Enerji Sektörünün Ülkede enerji sektörüne ve diğer sektörlere yönelik yabancı yatırımların arttırılması için politik istikrarın sağlanması, karmaşık idari yapının ve yatırım süreçlerinin basitleştirilmesi, ortak girişimleri engelleyen mevzuatın yeniden düzenlenmesi, adil olmayan vergi uygulamalarının ve yatırımları engelleyen vergi politikalarının gözden geçirilmesi gerekmektedir. KAYNAKLAR Avrupa Birliği Bakanlığı (2016), Fasıl 15-Enerji, http://www.ab.gov.tr/index.php?l=1&p=80 (Erişim Tarihi: 31.03.2017). European Commission, 2020 Energy Strategy, https://ec.europa.eu/energy/en/topics/energy-strategy-and-energyunion/2020-energy-strategy (Erişim Tarihi: 31.03.2017). Foreign Investment Promotion Agency, (2015), Bosnia and Herzegovina Energy Sector. International Energy Agency, (2016), CO2 Emissions From Fuel Combustion, http://wds.iea.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx?cs_refer er=&cs_chosenlang=en (Erişim Tarihi: 10.04.2017). International Energy Agency, (2016), World Energy Balance, http://wds.iea.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx?cs_refer er=&cs_chosenlang=en (Erişim Tarihi: 10.04.2017). International Energy Agency, (2016), World Energy Statistics, http://wds.iea.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx?cs_refer er=&cs_chosenlang=en (Erişim Tarihi: 10.04.2017). İktisadi Kalkınma Vakfı, (2012), Avrupa Birliği Enerji Politikası, www.emo.org.tr/ekler/ee1bc7fa5da061b_ek.doc?tipi=38&turu=x&s ube (Erişim Tarihi: 12.04.2017). MUMINOVIC, A. (2011). Bosna Hersek in Ticareti ve Türkiye ile Arasındaki İlişkiler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, İstanbul. SERİN, A. E., (2008). Doğrudan Dış Yatırım Yapan Türkiye Kökenli Firmaların Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki Faaliyetlerini Etkileyen Faktörlerin Analizi: Bosna Hersek Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi, Malatya. Türkiye Cumhuriyeti Saraybosna Büyükelçiliği, (2016), Bosna Hersek Ülke Raporu. 2 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 19-22 May 2017 189