Sunum ve Sistematik 1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR KONU ÖZETİ Bu başlık altında, bölümün en can alıcı bilgileri, kazanım sırasına göre en alt başlıklara ayrılarak hap bilgi niteliğinde konu özeti olarak sunulmuştur. 1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR ALIŞTIRMALAR Bu başlık altında her bölüm kazanımlara ayrılmış, kazanımlar tek tek çözümlü temel alıştırmalar ve sorular ile taranmıştır. Özellikle bu kısmın sınıf içinde öğrencilerle işlenmesi öngörülmüştür. 1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR UYGULAMALI SORULAR Bu başlıklar altında uygulamalar yaparak öğrenciye yorum, analiz, sentez yetisinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. 1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR Topoğrafya ve Kayaçlar 1 KONU KAVRAMA TESTİ TEST - 1 Bu başlıkla üniteler alt bölümlere ayrılmış, her bölümün içerdiği kazanım ve alt başlıklar dikkate alınarak testler oluşturulmuştur. DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE YAZILI SORULARI Bu başlık altında resmi ve özel okul yönetmeliklerinde öngörülen formatlar ile ünitenin tamamını kapsayan yazılı soruları konulmuştur. Bu uygulamanın amacı, öğrenciyi okuldaki yazılılara hazırlamak ve öğrencinin okul başarısını arttırmaktır. DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ Bu başlık altında ünitenin geneli sorularla taranmış, öğrencinin bu ünite ile ilgili sınava hazır bulunulmuşluğu ölçme yoluna gidilmiştir. Bu başlık, ünitenin finali niteliğindedir.
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR KONU ÖZETİ 1. BÖLÜM: TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR KAYAÇLAR Mineral: Belirli bir kimyasal yapısı olan, inorganik, katı ve doğal maddelerdir. Kayaç (taş): Bir ya da birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşan katı ve doğal maddelerdir. Yer kabuğunu oluşturan ana malzeme kayaçlardır. Kayaçların farklı fiziksel ve kimyasal özelliklere sahip olması yer şekillerinin çeşitlilik göstermesinde önemli bir etkendir. Oluşumlarına göre kayaçlar üç ana gruba ayrılır. Kayaçlar Püskürük (Magmatik) Kayaçlar Tortul (Sedimenter) Kayaçlar Başkalaşım (Metamorfik) Kayaçlar Genel Özellikleri Yapıları kristallidir. Tabakalaşma yoktur. Kütleler halindedir. İçlerinde fosil bulunmaz. Asitten etkilenmezler. Aşınmaya karşı sert ve dirençlidirler. İç Püskürük Kayaçlar Yer kabuğu içinde magmanın yeryüzüne çıkmadan tabakalar içinde katılaşmasıyla oluşur. Yavaş soğuma ve katılaşmadan dolayı iri kristallidirler. Başlıca türleri: Granit, siyenit, diyorit ve gabrodur. Dış Püskürük Kayaçlar Magmanın yeryüzüne çıkarak soğuması ve katılaşmasıyla oluşur. Hızlı soğuma ve katılaşmadan dolayı kristalleşme az, genelde camsı özelliktedir. Başlıca türleri: Andezit, bazalt, trakit, volkan camı (obsidyen), süngertaşı, katran taşı ve tüfler. Genel Özellikleri Oluşumlarında dış kuvvetler etkilidir. Yapıları kristalli değildir. İçlerinde fosil bulunabilir. Tabakalı yapıya sahiptir. Asitten etkilenirler. Kimyasal Tortul Kayaçlar Suda erimiş halde bulunan minerallerin daha sonra, suyun eritme özelliğini yitirmesiyle çökelip tortullanan kayaçlardır. Başlıca türleri: Kalker, jips, kaya tuzu, dolomit, traverten, sarkıt, dikittir. Fiziksel (Kırıntılı) Tortul Kayaçlar Akarsu, rüzgar, buzul ve dalga gibi dış kuvvetlerin diğer kayaçlardan kopardıkları parçacıkları çukur yerlerde biriktirmesi ve biriken malzemenin doğal bir çimento ile yapışması sonucu oluşur. Başlıca türleri: Konglomera (çakıl taşı), gre (kum taşı), kil taşı,mil ve marndır. Organik Tortul Kayaçlar Bitki ve hayvan kalıntılarının okyanus, deniz ya da göl tabanı gibi çukur yerlerde birikmesi ve zamanla katılaşmasıyla oluşur. İçlerindeki fosil yoğunluğu diğer kayaçlara göre fazladır. Başlıca türleri: Taş kömürü, linyit, turba, mercanlar ve tebeşirdir. Genel Özellikleri Önceden oluşmuş tortul ve püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak eski özelliklerini kaybedip yeni bir kayaca dönüşmesiyle oluşurlar. Başlıca türleri: Mermer (kalkerin başkalaşmasıyla) Gnays (granitin başkalaşmasıyla) Elmas (taş kömürünün başkalaşmasıyla) Şist (kil taşının başkalaşmasıyla) Kuvarsit (kum taşının başkalaşmasıyla) oluşur. 11
KONU ÖZETİ TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR Kayaç Döngüsü: Jeolojik süreçte milyonlarca yıl içerisinde üç ana gruptaki kayaçlar birbirine dönüşmektedir. Mevcut kayaçlar derinlere inerek eriyip magma haline gelirler. Magmanın yer kabuğu içinde ya da yeryüzüne çıkarak katılaşmasıyla püskürük kayaçlar oluşur. Püskürük kayaçların bir kısmı şiddetli sıcaklık ve basınç etkisiyle başkalaşım kayaçlara dönüşür. Püskürük kayaçların bir kısmıda aşınma ve ayrışmaya uğrayıp dış kuvvetler tarafından taşınarak çukur yerlerde biriktirilir ve tortul kayaçlar oluşur. Tortul kayaçlarda sıcaklık ve basınca maruz kalarak başkalaşım kayaçlara dönüşebilir. Başkalaşım kayaçlarda yerin derinliklerine doğru sürüklenip eriyerek magmaya karışabilir ya da ayrışma, aşınma, taşınma ve birikme yoluyla tekrar tortul kayaçlara dönüşebilir. Püskürük kayaçlar Magma Soğuma ve katılaşma Erime Erime Magma Püskürük kayaçlar Erime Soğuma ve katılaşma k klı ca Sı ç sın Eerim bae v ç sın a k klı b ve ca Sı a ve ışm Ayr ve şma Ayrı ve a şma şınm aa ınm ş ea e av m e v ma rış m ş y k a A iria tol Bnm n e ı aş çim ve a ve a m rış me aşm k i l Ay r Bi ento çim nma aşı ma aşın ı Ayr Sıcaklık ve basınç Başkalaşım kayaçlar Ayrı ve a şma şınm a Tortullar Tortullar Tortul kayaçlar Sıcaklık ve basınç Başkalaşım kayaçlar Tortul kayaçlar Kayaçların Yer Şekilleri Oluşumuna Etkileri: Kayaçlar ne kadar sert olursa ayrışma ve aşınmaya karşı o kadar dirençli olurlar. Sert ve dirençli kayaçlar arazide yüksek ve engebeli yer şekillerini oluştururken, dirençli olmayan kayaçlar ise alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini oluştururlar. Volkanik faaliyetler sonucu oluşmuş tüflü arazide sel suları ve akarsuların yaptığı aşındırma sonucu dirençli kayaçların altında kalan kısımların aşınmamasıyla sütun şeklinde oluşan yer şekillerine peri Volkanik faaliyetler sonucu oluşmuş tüflü arazide bacası denir. sel suları ve akarsuların yaptığı aşındırma sonucu dirençli kayaçların altında kalan kısımların aşınmamasıyla sütun şeklinde oluşan yer şekillerine peri bacası denir. Granit kütlelerinin fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğramasıyla ortaya çıkan farklı şekil ve boyuttaki bloklara tor topoğrafyası denir. Granit kütlelerinin fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğramasıyla ortaya çıkan farklı şekil ve boyuttaki bloklara tor topoğrafyası denir. 12
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR ALIŞTIRMALAR 1. BÖLÜM TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR KAYAÇLAR Kazanım A.10.1: Kayaçların özellikleri ile yeryüzü şekillerinin oluşum süreçlerini ilişkilendirir. Temel Alıştırma 2. Van Gölü çevresinde araştırma yapan bir jeolog, arazide volkanik faaliyetler sonucu oluşan yer şekillerinin yaygın olduğunu gözlemlemiştir. Buna göre, aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin Van Gölü çevresinde yaygın olduğu söylenebilir? A) Jips B) Bazalt C) Kum taşı D) Kalker E) Turba Magmanın; yer kabuğunun farklı derinliklerindeki taş ve tabakalar arasına sokularak yavaş yavaş soğumasıyla "iç püskürük" kayaçlar, volkanik faaliyetlerle yeryüzüne çıkmasıylada "dış püskürük" kayaçlar oluşur. 3. B Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi oluşum bakımından püskürük kayaçlara örnek değildir? İç Püskürük Kayaç A) Bazalt B) Granit C) Andezit D) Linyit E) Gabro Çözüm Granit ve gabro magmanın taş ve tabakalar arasına sokularak yavaş yavaş soğuması sonucu oluşmuş iç püskürük, bazalt ve andezit ise magmanın volkanik faaliyetler sonucu yeryüzüne çıkmasıyla oluşmuş dış püskürük kayaçlardır. Linyitin püskürük kayaçların oluşumu ile ilgisi yoktur. Çünkü; linyit geçmiş jeolojik devirlerde var olan gür bitki topluluklarının tabakalar arasında taşlaşmasıyla oluşmuş organik tortul kayaçtır. Cevap: D Yukarıda iç püskürük kayaçlarla ilgili verilen kavram haritasına aşağıdaki kayaçlardan hangisi yazılırsa yanlış olur? A) Siyenit B) Granit C) Diyorit D) Gabro E) Andezit E 1. I. Yapıları kristallidir. II. Asitle etkileşime girerek çözünürler. III. Kütleler halinde bulunurlar. IV. Tabakalı yapıya sahiptirler. Yukarıda verilen bilgilerden hangileri püskürük kayaçların özelliklerinden değildir? A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) III ve IV E) I, II ve IV C 4. Volkanizma sonucu bakır, krom, kurşun ve manganez gibi metalik madenler oluşur. Buna göre, bu madenlerin yoğun olarak çıkarıldığı bölgelerde aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine daha az rastlanır? A) Kaya tuzu B) Volkan camı C) Bazalt D) Andezit E) Granit A 13
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR UYGULAMALI SORULAR 1. Aşağıdaki ifadelerden doğru olanların karşısına "D" yanlış olanların karşısına "Y" harfi koyunuz. a. Başkalaşım kayaçların diğer bir adı da metamorfik kayaçlardır. b. Granit, andezit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençsiz kayaçlardır. 3. Bir bölgenin yer yapısını gösteren jeoloji haritası incelendiğinde; bölgenin kuzeyinde II. jeolojik devre ait tortul yapıların, güneyinde ise III. jeolojik devirde meydana gelmiş volkanik araziler ve yer yer metamorfik yapıların yaygın olduğu tespit edilmiştir. Buna göre; aşağıdaki tabloda verilen kayaçların oluşum özellikleri dikkate alındığında, bölgenin kuzeyinde ya da güneyinde yer alıyorlarsa örnekteki gibi eşleştiriniz. c. Tortul kayaçlar bulundukları ortamın fiziki ve kimyasal yapısını yansıtırlar. d. Linyit ve turba kimyasal tortul kayaçlardandır. e. Kalkerin başkalaşıma uğraması sonucu mermer meydana gelir. Kayaçlar Kalker Andezit Gabro Konglomera Bölgenin kuzeyinde Bölgenin güneyinde f. Tor topoğrafyasını oluşturan başlıca kayaç türü tüftür. Granit Mermer g. Kolay aşınmayan dirençli kayaçlar alçak ve belirgin olmayan yer şekillerini meydana getirirler. h. Peri bacaları granitin metamorfizmaya uğraması sonucu oluşur. Jips Siyenit Obsidyen Gre 2. ı. Obsidyen camsı yapıya sahiptir. i. Magmanın soğuması ve katılaşması sonucu mermer ve gnays oluşur. a. Granit 1. Kimyasal Tortul b. Bazalt 2. Organik Tortul c. Mermer 3. İç Püskürük d. Kömür 4. Başkalaşım e. Kalker 5. Dış Püskürük Yukarıda verilen kayaç türlerinin hangi oluşum grubuna ait olduğunu eşleştiriniz. a..... b..... c..... d..... e..... 4. Aşağıda fiziksel, kimyasal ve organik tortul kayaçların özellikleri ile ilgili numaralandırılmış cümleler verilmiştir. Verilen özellik hangi kayaç grubuna ait ise cümle başındaki numarayı venn şemasında uygun yerlere yerleştiriniz. Fiziksel Tortul Organik Tortul Kimyasal Tortul 1. Fosil bulmak isteyen bir bilim adamı daha çok bu kayaçları incelemelidir. 2. Tabakalı yapıya sahiptirler. 3. Dış kuvvetlerin çeşitli boyutlarda biriktirdiği maddelerin doğal bir çimento malzemesiyle yapışarak taşlaşmasıyla oluşurlar. 4. Kil ve marn bu kayaç grubuna girer. 5. Su içerisindeki kimyasal maddelerin suyun buharlaşması sonucu çökelmesiyle oluşurlar. 6. Mercan kayalıkları bu gruba girer. 16
TOPOĞRAFYA VE KAYAÇLAR Topoğrafya ve Kayaçlar 1 KONU KAVRAMA TESTİ TEST - 1 1. Yer kabuğunun malzemesi olan kayaçlar ile bu kayaçların oluşum ve dönüşümünü inceleyen bilim dalı aşağıdakilerden hangisidir? A) Kartoğrafya B) Jeomorfoloji C) Petroğrafya D) Limnoloji E) Klimatoloji 2. Erciyes, Melendiz ve Süphan dağlarının oluşumuna neden olan kayaç grubu aşağıdakilerden hangisidir? A) Püskürük B) Kimyasal tortul C) Organik tortul D) Metamorfik E) Fiziksel tortul 6. Aşağıdakilerden hangisi, başkalaşım (metamorfik) kayaçların özelliklerinden biri değildir? A) Metemorfizma sırasında kayaçların fiziksel ve kimyasal yönden kristal yapılarında değişme ve kıvrılmalar meydana gelir. B) Taş kömürünün başkalaşımı ile elmas oluşur. C) Kayaçlar üzerinde, magmanın sıcaklığı ve hidrostatik basınç etkisiyle meydana gelen değişime metamorfizma denir. D) Moh'un sertlik cetvelinde en sert kayaç metamorfik kayaçtır. E) Kuvarsit, granitin metamorfizmaya uğraması sonucu oluşur. 3. Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisinin oluşumunda tortullanma etkili olmamıştır? A) Kaya tuzu B) Kömür C) Jips D) Traverten E) Siyenit 7. Aşağıdaki görselde ülkemizde Nevşehir - Ürgüp ve çevresinde yaygın olan peri bacaları görülmektedir. 4. Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçların oluşumuyla ilgili; I. Magmanın soğumasıyla püskürük kayaçlar oluşur. II. Sıcaklık ve basınç etkisiyle başkalaşım sadece tortul kayaçlarda görülür. III. Volkanizmanın etkili olduğu bir bölgede konglomera, şist gibi kayaçlar yaygındır. ifadelerinden hangileri doğru değildir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III Peri bacalarının oluşumunda; I. Volkanik tüflerin yaygın olması II. Yağmur ve sel suları III. Rüzgar aşındırması faktörlerinden hangileri daha çok etkili olmuştur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) II ve III 5. I. Konglomera II. Mercanlar III. Marn IV. Kalker Yukarıdaki kayaçlardan hangileri fiziksel tortul kayaçlar içerisinde yer alır? A) I ve II B) I ve III C) II ve IV D) III ve IV E) I, III ve IV 8. Suyun içerisinde erimiş halde bulunan tuz ve kalsiyum karbonat gibi minerallerin çökelmesiyle oluşan kayaç grubuna ne ad verilir? A) Dış püskürük B) Organik tortul C) Başkalaşım D) Kimyasal tortul E) İç püskürük 19
DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE YAZILI SORULARI T.C. Lisesi Öğrencinin Adı / Soyadı: / Öğretim Yılı Dersi Dönem Yazılı Soruları No: / Sınıfı: Aldığı Not: 1. Aşağıdaki tabloda verilen kayaçların oluşum bakımından hangi kayaç grubuna ait olduklarını yazınız. Cevap Kayaç Türü Kayaç Türü a. Kalker f. Obsidyen b. Mermer g. Gnays c. Andezit h. Bazalt d. Kömür ı. Granit e. Konglomera i. Traverten (Puan ) 2. Aşağıdaki haritada, Dünya daki büyük levhalar ve hareketyönleri gösterilmiştir. Cevap Kuzey Amerika Y Pasifik X Kokos Z Arabistan T Güney Amerika Nazka Avustralya Antarktika Antarktika Levha Sınırları Uzaklaşan Levhalar Yakınlaşan Levhalar Haritadan ve ön bilgilerinizden yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. a. Levha nedir? b. X,Y, Z ve T ile gösterilen levhaların isimlerini yazınız. c. Türkiye de depremselliğe neden olan levhalar hangileridir? d. Levha hareketlerine bağlı olarak, günümüzde yüz ölçümleri artan okyanuslar hangileridir? (Puan ) 3. Bitki örtüsünün dağılışı ve farklı türlerin oluşumu üzerinde etkili olan faktörleri maddeler halinde yazınız. Cevap (Puan ) 77
DOĞAL SİSTEMLER ÜNİTE DEĞERLENDİRME TESTİ - 1 1. Püskürük ve tortul kayaçlar yüksek sıcaklık ve basınca maruz kalırsa başkalaşım kayaçlar oluşur. Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi bulunduğu arazinin yüksek sıcaklık ve basınçtan etkilendiğini gösterir? A) Kömür B) Tüf C) Kaya tuzu D) Granit E) Kuvarsit 5. Aşağıdaki haritada levha hareketleri gösterilmiştir. Pasifik Kuzey Amerika Kokos Nazka Güney Amerika Avrasya Afrika Arabistan Pasifik Filipinler Avustralya 2. Yer yapısının eski kütlelerden oluştuğu alanlarda deprem riski azdır. Antarktika Levha Sınırları Uzaklaşan Levhalar Antarktika Yakınlaşan Levhalar I III V II Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen bölgelerden hangisinde deprem riski daha azdır? A) I B) II C) III D) IV E) V 3. I. Nüfus yoğunluğunun fazla olması II. Granit, siyenit ve diyorit gibi kayaçların yaygın olması III. Toprak verimliliğinin fazla olması IV. Peri bacası gibi yer şekillerinin yaygın olması Yukarıdakilerden hangileri bir bölgenin volkanik faaliyetlerden etkilendiği hakkında kesinlik ifade eder? A) I ve II B) I ve IV C) II ve III D) II ve IV E) II, III ve IV 4. Karasal iklim bölgelerinde insanlar tarafından ormanların kesilerek, yakılarak tahrip edilmesi sonucu ortaya çıkan bozkırlara "Antropojen bozkır" denir. Buna göre, aşağıdakilerden hangisi bir bölgedeki bozkırların antropojen karakterli olduğunu kanıtlar? A) Nüfusun su kenarlarında toplanması B) Geniş yapraklı ormanlar içinde yer yer iğne yapraklı türlere rastlanması C) Maki türü çalıların görülmesi D) Geniş düzlüklerin yer alması E) Bölgedeki bozkırların ağaçlı bozkırlardan oluşması IV 0 Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareket etmesinin temel nedeni aşağıdakilerden hangisi olabilir? A) Çekirdek katmanın ağır ve yoğun olması B) Avrasya 'nın en büyük levha olması C) Manto tabakasının eriyik halde olması D) Volkanizmanın eski kara parçalarında etkili olması E) Yer kabuğunun ince ve hafif olması 6. Dünya üzerinde Akdeniz ikliminin görüldüğü alanlarla ilgili aşağıdakilerden hangisine ulaşılamaz? A) Kayaç yapısının etkisiyle bazı alanlarda kimyasal ayrışma fazladır. B) Bitki örtüsü içerisinde zeytin, defne, keçiboynuzu gibi türler yaygındır. C) Yaz sıcaklığı ve kuraklığı belirgindir. D) Başlıca toprak türü demiroksit oranı fazla olan laterittir. E) Bitki örtüsünü oluşturan türler yaz kuraklığından dolayı kadifemsi yüzey geliştirmiştir. 7. Kurak ve yarı kurak iklim bölgelerinde; yağış yetersizliği ve buharlaşmadan dolayı halomorfik topraklar oluşur. I II V Buna göre, yukarıdaki haritada gösterilen alanlardan hangisinde halomorfik topraklara daha sık rastlanır? A) I B) II C) III D) IV E) V IV III 0 79