FIXAPI KULLANICI KILAVUZU BORSA İSTANBUL PAY PİYASASI İŞLEM KURALLARI FIX (Financial Information Exchange) Borsa İstanbul üyelerinin elektronik emir iletimi yoluyla Borsa İstanbul Pay Piyasası na erişimini gerçekleştiren bir platformdur. Bu platform üyelerin sistemleri ile Pay Piyasası Alım-Satım Sistemi (Sistem) arasındaki bağlantıyı sürekli mesaj iletimi yoluyla gerçekleştirir. Üye terminalleri ile Sistem e doğrudan iletilen emirlerde olduğu gibi FIX aracılığıyla iletilen emirler de bir kurallar bütününe tabidir. Bu döküman bu kuralları açıklamayı amaçlamaktadır. 1. Emir ve Kotasyonlarla İlgili Mevcut FIX İstek Mesajları 1. Yeni Emir Girişi (NewOrderSingle) 2. Emir İptal ve Değişiklik İsteği (Değiştirme) (Order Cancel and Replace Request) 3. Emir İptal İsteği (Order Cancel Request) 4. Kotasyon Girişi ve Değişikliği (Quote) 5. Emir Durum İsteği (Order Status Request) 1
2
1.1 Yeni Emir Girişi (NewOrderSingle) Bu mesaj üyelerin topladıkları emirleri elektronik bir şekilde Sistem e iletmelerini sağlamaktadır. Üyeler seans başladıktan sonra emirlerini Sistem e gönderebilirler. Seansın aşamaları TradingSessionStatus ile Piyasa bazında (Pay Piyasası, GİP vs.) üyelere duyurulmaktadır. Yeni emir girişi için NewOrderSingle mesaj tipi kullanılmaktadır. Seansın farklı aşamalarında, emir tiplerine göre emir giriş kuralları farklılık göstermektedir. Emir Tipi Açılış Fiyatlı Emir (AFE) Açılış Seansı 1. Seans 2. Seans Sürekli Müzayede ve Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Tek Fiyat Açılış Seansı Sürekli Müzayede ve Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Tek Fiyat Kapanış Seansı Kapanış Fiyatından/ Tek Fiyattan İşlemler X X X X Kapanış Fiyatlı Emir (KAFE) X X X X X X X Limit Fiyatlı Emir Kalanı İptal Et Emri (KİE) X X X X X Özel Limit Fiyatlı Emir (OLFE) X X X X X Özel Limit Değerli Emir (OLDE) X X X X X Açığa Satış* X X * Serbest İşlem Platformu nda işlem gören paylar dışındaki tüm A grubu paylar ile borsa yatırım fonlarında geçerlidir. Açılış ve Kapanış Seansına ilişkin önemli noktalar: Açılış seansı esnasında E ve Y özellik kodlu tüm menkul kıymetlere emir girilebilmektedir.varantlar, Sertifikalar, Borsa Yatırım Fonları (BYF ler) ve Rüçhan Hakkı Kuponları açılış seansında işlem görmezler. Kapanış seansında ise yalnızca sürekli müzayede veya piyasa yapıcılı sürekli müzayede işlem yöntemleri ile işlem gören, E ve Y özellik kodlu paylara emir girilebilmektedir. Açılış seansında olduğu gibi Varantlar, Sertifikalar, Borsa Yatırım Fonları (BYF ler) ve Rüçhan Hakkı Kuponları kapanış seansında da işlem görmezler. İlgili mevzuat uyarınca, kapanış seansı süresince bir paya girilen emirlerin fiyatı o payın sürekli müzayede aşamasındaki en son işlem fiyatının %3 ünden daha fazla farklı olamaz. Kapanış fiyatından/tek fiyattan işlemler aşamasında, emirler yalnızca kapanış seansında veya ikinci seansın tek fiyat aşamasında işlem gören menkul kıymetlere gönderilebilir. 3
1.2 Emir Değiştirme (Order Cancel and Replace) Pay Piyasası Alım-Satım Sistemi kullanıcıları sisteme gönderdikleri emirleri belli kurallar çerçevesinde değiştirebilirler. Değişiklik fiyatta, miktarda veya geçerlilik süresinde yapılabilir. Fiyat değişikliği veya miktar artırımı yapldığında emir öncelik sırasına kaybedecektir. Geçerlilik süresi ise yalnızca kısaltılabilir, uzatılamaz. Açılış/Kapanış fiyatlı emirlerin miktarları değiştirilebilir (miktar artırıldığında öncelik sırası kaybedilecektir). Açılış/Kapanış fiyatlı emirler limit fiyatlı emire, limit fiyatlı emirler ise açılış/kapanış fiyatlı emire dönüştürülemez. Borsa İstanbul tarafından verilen emrin OrderID si emirde değişiklik yapıldığında değişikliğe uğramaz. 1.3 Emir İptali (Order Cancel) Bu mesaj tipi Sistem e daha önce gönderilen emirlerin ilgili mevzuatta belirtilen koşullarda iptali için kullanılır. Açılış/Kapanış ve limit fiyatlı emirlerin iptali, Sistem e emir girişine izin verilen tüm zamanlarda mümkündür. 1.4 Kotasyon Girişi (Quote) Piyasa Yapıcılığının uygulandığı tüm menkul kıymetlerde, piyasa yapıcı olarak atanan üye ilgili menkul kıymete devamlı olarak alış ve satış kotasyonları girer. Kotasyon, piyasa yapıcı üye tarafından iletilen, iletildiği menkul kıymette seans anındaki değerleri itibarıyla işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığını belirleyen, alış ve satış emri şeklindeki fiyat ve miktar bildirimidir. Kotasyon iletim periyodu açılış seansında fiyat belirleme işlemlerinin tamamlanmasını takiben başlar. Eğer menkul kıymetin (sadece BYF ler ve paylarda) piyasa yapıcısı önceden belirlenen bir zamana kadar (mevcut durumda bu zaman sürekli müzayede başlamadan 1 dakika öncesi, 1. seans için saat 09:34, ikinci seans için 14:14 olarak belirlenmiştir) kotasyon gönderemezse Sistem piyasa yapıcılığıyla işlem gören menkul kıymete otomatik kotasyon atar. Sistem bu otomatik kotasyon atama işlemini, belirtilen zamana kadar kotasyon atanamayan ilgili menkul kıymetin piyasa yapıcısı adına ve mevcut piyasa bilgilerini kullanarak yapar. Otomatik kotasyon atama belli kurallara göre gerçekleştirilir. Sistem eğer kotasyon atayamazsa, ilgili pay veya BYF otomatik olarak durdurulur (varant ve sertifikalar da uygulanmaz). Piyasa yapıcının Sistem e kotasyon göndermesinin ardından işlemleri durdurulan pay belirlenen zamanda işleme açılır. Varantlarda ve sertifikalarda otomatik ilk kotasyon atama uygulanmaz. Sürekli müzayede aşaması başlamış olsa dahi, piyasa yapıcı üye ilk kotasyonu göndermeden bu menkul kıymetlere emir girişine izin verilmez. 4
Piyasa yapıcı üyenin girdiği kotasyonun işlem görerek miktarının sıfırlanması ve belirlenen bir süre (işlemden sonra 3 dakika) içinde piyasa yapıcı üyenin kotasyonunun miktarını güncellememesi durumunda Sistem tarafından, piyasa yapıcı adına en son kotasyon fiyatından ve minimum kotasyon miktarında otomatik kotasyon ataması yapılır. Kotasyon geçerlilik süresi BYF ler ve paylar için bir seans, varant ve sertifikalar için ise bir işlem günüdür. Kotasyonun geçerlilik süresi Sistem tarafından otomatik olarak tanımlanır ve değiştirilemez. Quote mesaj tipi piyasa yapıcılık yöntemi ile işlem gören bir menkul kıymete, piyasa yapıcı tarafından ilk kotasyon girmek için kullanılmaktadır. 1.4.1 Kotasyon Değiştime (Quote) Üyeler daha önceden Sistem e gönderdikleri kotasyonları kotasyon değiştirme kuralları çerçevesinde değiştirebilmektedirler. Kotasyonların yalnızca miktar ve fiyatları değiştirilebilir. Kotasyon iptaline izin verilmemektedir. Quote mesaj tipi kotasyonların değiştilmesinde de kullanılmaktadır. 2. Borsa İstanbul Pay Piyasası nda Temel İşlem Kuralları 2.1 Piyasalar Borsa İstanbul İşlem Sistemi ne emirlerin girilebileceği 3 piyasa vardır: Pay Piyasası, Serbest İşlem Platformu ve Gelişen İşletmeler Piyasası. Piyasa durumları üyelere piyasa durumu değiştiğinde TradingSessionStatus FIX mesajı ile gönderilmektedir. 2.2 Seansın Bölümleri Borsa İstanbul Pay Piyasası nda bir işlem gününde iki seans yapılmaktadır (Yarım günlerde tek seans uygulanmaktadır). Her iki seansta da sürekli müzayede aşaması başlamadan önce açılış seansı yapılmaktadır. Kapanış seansı ise yalnızca ikinci seans sonrasında yapılır (yarım günün sonunda da yapılmaktadır). 5
2.2.1 Açılış Seansı Açılış seansı açılış modu içinde yer alan ve tek fiyat yöntemiyle çalışan özel bir seans uygulaması olarak tasarlanmıştır. Açılış seansında belirli bir zaman dilimi boyunca emirler herhangi bir eşleşme yapılmaksızın Pay Piyasası Alım-Satım Sistemi ne kabul edilir. Bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesi hesaplanır. Bu fiyat payın açılış fiyatı olarak belirlenir. Açılış seansı temel olarak iki aşamadan oluşur: 1. Emir toplama: Bu süre zarfında emirler Sistem e iletilir ve öncelik kurallarına göre sıralanır. Eşleştirme yapılmaz. Bu aşama emirlerin işleme dönüşmeksizin kaydedildiği bir çağrı aşamasıdır. Üyeler bu aşamada emir girebilir, bekleyen emirlerini değiştirebilir ve iptal edebilirler. 2. Açılış fiyatının belirlenmesi ve açılış işlemlerinin gerçekleştirilmesi: Bu süre zarfında Sistem de yer alan alış-satış emirleri üzerinden yapılan hesaplamalar ile açılış fiyatı belirlenir.bu aşamada yeni emir girişi yapılamaz, bekleyen emirler iptal edilemez veya değiştirilemez. Açılış seansı aşaması sırasında yalnızca Eski (E) ve Yeni (Y) paylar için Sistem e emir gönderilebilir. Açılış seansı sadece belirli bir hisse senedi için de gerçekleştirilebilir. Bir pay geçici durdurma sonucu açılış seansına dahil olamamışsa, yalnızca bu pay için sürekli müzayede sırasında tekil açılış seansı gerçekleştirilir (bir pay için 10:30-10:45 saatleri arası açılış seansı yapılması gibi) ve bu hisse ile ilgili SecurityStatus mesajı üyelere gönderilir. Bu durumda, ilgili paydaki açılış seansını takiben pay seans sonuna kadar sürekli müzayede ile işlem görmeye devam eder. Açılış seansı sonunda, açılış seansında girilen ama işlem görmeyen emirler veya işlem gören kısım sonrasında kalan emirler seansın sürekli müzayede bölümüne aktarılır. 2.2.2 Seansın Sürekli Müzayede Bölümü Seansın bu aşamasında, Borsa ya iletilen emirler Borsa tarafından menkul kıymetler için belirlenen işlem yöntemlerine göre toplanırlar ve farklı işlem fiyatlarından, öncelik kurallarına göre sürekli olarak gerçekleştirilirler. Bu aşamada, menkul kıymetler aşağıdaki üç yöntemden biriyle işlem görürler: Sürekli Müzayede Yöntemi Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede Yöntemi 6
Tek Fiyat Yöntemi Her menkul kıymetin işlem yöntemi ile ilgili bilgi SecurityStatus FIX mesajı ile her seaansın başında üyelere iletilir. 2.2.2.1 Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Sürekli müzayede yöntemi ile işlem gören menkul kıymetler için seans, açılış seansı ile başlamaktadır. Açılış seansı tamamlandıktan sonra, işlemler sürekli bir biçimde, her gelen emir fiyat ve zaman önceliğine göre göz önüne alınarak ve karşılanarak gerçekleşir. Üyeler daha önceden diğer üyeler tarafından Sistem e gönderilen emirlerle emirlerinin tamamını veya bir kısmını işleme dönüştürürler. 2.2.2.2 Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi Piyasa Yapıcılı Sürekli Müzayede, Borsa İstanbul Yönetim Kurulu tarafından pay piyasasının adil, düzgün ve etkili işleyişini hedefleyen eylemlerde bulunmak üzere yetkilendirilen, dahil oldukları piyasada Yönetim Kurulu tarafından belirlenen koşullarla likiditeye katkı sağlamaktan sorumlu olan üyeler tarafından gerçekleştirilen bir işlem yöntemidir. Piyasa yapıcısı olarak atanan üye ilgili menkul kıymetin alış ve satış tarafına sürekli olarak kotasyon sağlamaktadır. Kotasyon piyasa yapıcı üye tarafından iletilen, iletildiği menkul kıymette seans anındaki değerleri itibarıyla işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığını belirleyen, alış ve satış emri şeklindeki fiyat ve miktar bildirimidir. Alış ve satış kotasyonları sisteme aynı anda girilmektedir. Piyasa yapıcı üye, varant/sertifikaya fiyat kotasyonu verebilir. Fiyat kotasyonu, miktarsız fiyat deklarasyonudur. Piyasa yapıcı üye kotasyonun sadece alış veya sadece tarafı için bir fiyat kotasyonu verebileceği gibi kotasyonun her iki tarafı için de fiyat kotasyonu verebilir. Bir pay veya bir borsa yatırım fonu için piyasa yapıcı üyenin tavan fiyattan bir alış kotasyonu vermesi durumunda, kotasyonun satış tarafının fiyatını da tavan fiyattan girmesi ve satış kotasyon miktarını da sıfır olarak girmesi gerekir. Benzer şekilde, bir pay veya bir borsa yatırım fonu için piyasa yapıcı üyenin taban fiyattan bir satış kotasyonu vermesi durumunda, kotasyonun alış tarafının fiyatını da taban fiyattan girmesi ve alış kotasyon miktarını da sıfır olarak girmesi gerekir. Pay Piyasası nda uygulanan fiyat ve zaman önceliği kuralları piyasa yapıcı üye için de geçerlidir. Piyasa yapıcısı üyenin sürekli müzayede işlem yöntemi başlamadan (ilk seans için 9:35, ikinci seans için 14:15) kotasyon girmekten başka bir önceliği bulunmamaktadır. 7
Piyasa yapıcı tarafından sürekli müzayede başlamadan önce kotasyon girişinin tamamlanmamış olması halinde, ilk kotasyon, ilk seans için 9:34 te, ikinci seans için 14:14 te Sistem tarafından otomatik olarak belirlenir (varant ve sertifikalarda Sistem tarafından otomatik kotasyon ataması yapılmaz). Açılış seansı için kotasyon verilmez. E, Y ve F özellik kodlu menkul kıymetlerde girilen ilk kotasyon ilgili seans boyunca, varant ve sertifikalarda girilen ilk kotasyon ise tüm işlem günü boyunca geçerlidir. Kotasyonun fiyatı ve miktarı belirli kurallar çerçevesinde azaltılıp artırılabilir fakat kotasyonlar iptal edilemez. Kotasyon emirleri her zaman limit fiyatlı emirlerle aynı emir defterinde fiyat ve zaman öncelik kuralına göre tutulurlar. Girilen kotasyondaki miktar sıfırlandığında, kotasyonun miktarı değiştirme fonksiyonu kullanarak kotasyon yenilenir. Normal bir emir, bir kotasyon emriyle veya kotasyon limitlerinin dışına çıkmamak koşuluyla piyasa yapıcı üyeye veya başka bir üyeye ait normal bir emirle öncelik kurallarına uygun olarak eşleşebilir. Seansın sürekli müzayede kısmı tamamlandığında, E ve Y özellik kodlu menkul kıymetlerin kotasyonlarının işleme dönüşmeyen kısımları Borsa İstanbul Sistemi tarafından iptal edilir. Alım-Satım Sistemi, Sistem e ilk kotasyon girişi yapıldığında, kotasyona bir kotasyon numarası ve biri alış tarafı biri satış tarafı için olmak üzere iki OrderId numarası verir. Kotasyon değişikliği yapıldığında kotasyon numarası değişmez ama OrderId numarası yalnızca değiştirilen taraf için değişir. Fakat, eğer kotasyonun tek tarafının miktarı değiştirilirse, ilgili kotasyonun OrderID numarası değişmez. 2.2.2.3 Tek Fiyat Yöntemi Bu yöntemde emirler Borsa tarafından belirlenen periyotlar boyunca toplanır ve işlemler en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayacak tek bir fiyattan, belirlenen tek bir zamanda veya zamanlarda, öncelik kurallarına göre gerçekleşir. Tek Fiyat işlem yönteminde iki aşama bulunmaktadır: 1) Emir Toplama: Bu süre zarfında emirler Sistem e iletilir ve fiyat-zaman önceliği kurallarına göre sıralanır. Eşleştirme yapılmaz. Bu aşamada emir defteri ve derinlik bilgisi gösterilmez. İşlemler gerçekleşmez. Emir toplama aşamasında sisteme girilmiş emirler, değiştirilebilir ve iptal edilebilir. 2) Fiyat Belirleme ve İşlemlerin Gerçekleştirilmesi: Emir toplama aşamasının hemen sonrasında başlayan bu aşamada Sistem e iletilmiş olan alış-satış emirlerinin değerlendirilmesi sonucunda en fazla işlem miktarının gerçekleşebileceği fiyat belirlenir ve fiyat-zaman önceliği açısından uygun durumda olan emirler, karşılığında yeterli miktarda emir bulunması şartıyla, belirlenen bu tek fiyat seviyesinden işleme dönüşür. Bu aşamada tüm sorgular elektronik alım-satım sisteminde mevcuttur. 8
Bu yöntemle işlem gören menkul kıymetler için her seansta 2 sefer olmak üzere 4 sefer fiyat belirlenir. Her seansın ilk emir toplama ve fiyat belirleme aşaması açılış seansıdır. Seansın ikinci emir toplama ve fiyat belirleme aşaması ise sürekli müzayede kısmıyla aynı anda yapılır. Tek fiyat belirleme işleminin açılış sürecinde işleme dönüşmeyen emirler bir sonraki tek fiyat sürecine aktarılır. Eğer emirler günlük olarak girilmişse, kalan emirler ilk seanstan ikincisine aktarılır. 2.2.3 Kapanış Seansı Kapanış seansı, normal seans sürecinden kalan -kotasyon hariç- tüm emirlerin aktarılması suretiyle, belirlenmiş zaman dilimi boyunca yeni emirlerin de herhangi bir eşleşme yapılmaksızın Sistem e kabul edildiği ve bu süre sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan tek bir fiyat seviyesinin (Kapanış Seansı Fiyatı) hesaplanarak, tüm işlemlerin bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği, tek fiyat yöntemiyle çalışan özel bir seans uygulamasıdır. Kapanış seansında yalnızca E ve Y özellik kodlu menkul kıymetlere emir girilebilir. Varant ve borsa yatırım fonları ile temerrüt, rüçhan hakkı kuponu işlem sıraları kapanış seansına dahil değildir. Kapanış seansı aşamalarının süreleri ve saatleri aşağıdadır: Emir aktarım aşaması (3 dakika, 17:30 17:33) Emir toplama aşaması (3 dakika, 17:33 17:36) Fiyat belirleme ve kapanış seansı işlemleri aşaması (2 dakika, 17:36 17:38) Kapanış fiyatından/ tek fiyattan işlemler aşaması (2 dakika, 17:38 17:40) Emir Aktarım Aşaması (17:30 17:33) : Sürekli müzayede ve piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemleri ile işlem gören menkul kıymetlerde Sistem de işlem görmeden bekleyen pasif emirlerin kapanış seansında yer almalarının sağlanması amacıyla emir aktarımının yapıldığı ve kapanış seansında geçerli olan fiyat marjlarının hesaplandığı 3 dakikalık süreçtir. Bu süreçte, ilgili tüm menkul kıymetlerde kotasyon emirleri dışındaki bekleyen tüm emirlerin kapanış seansına aktarımı yapılmakta, kapanış seansında geçerli olacak fiyat marjları hesaplanmaktadır. Konuya ilişkin olarak yapılmış düzenleme ( Genelge No: 388) uyarınca, kapanış seansında bir menkul kıymete girilecek emirlerin fiyatları menkul kıymette gerçekleşen son normal emir işlem fiyatının +/- % 3 ünden daha fazla farklı olamaz. Sistem tarafından yürütülen emir aktarım süreci boyunca emir girilemez, bekleyen emirler değiştirilemez, bölünemez, iptal edilemez. 9
Emir Toplama Aşaması (17:33 17:36) : Sürekli müzayede ve piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemiyle işlem gören kıymetlerde bekleyen pasif emirlere ilaveten, kapanış seansında fiyat belirlemeye yönelik olarak yeni alış ve satış emirlerinin Sistem e iletildiği ancak emirlerin eşleştirilmediği aşamadır. 3 dakikalık süre boyunca kapanış seansı için emir toplanmakta, iletilmiş emirler mevcut kurallar dahilinde değiştirilebilmekte, bölünebilmekte ya da iptal edilebilmektedir. Kapanış Fiyatı Belirleme ve Kapanış Seansı İşlemleri Aşaması (17:36 17:38): Bu aşamada, kapanış seansında emir toplanmış olan işlem sıralarında kapanış fiyatı belirlenmekte ve sonrasında belirlenen kapanış fiyatından işlemler gerçekleştirilmektedir. Belirlenen kapanış seansı fiyatı, ilgili işlem sırasının kapanış fiyatıdır. Bu aşamada yeni emir girişi yapılamamakta, bekleyen emirler değiştirilememekte, bölünememekte, iptal edilememektedir. Gerçekleşen işlemler ve kapanış seansı fiyatları gerek temsilci ekranlarından gerekse veri yayın kuruluşları ekranlarından izlenebilmektedir. Kapanış Fiyatından İşlemler Aşaması (17:38 17:40): Kapanış seansında belirlenmiş olan fiyat ile sınırlı olarak Sistem e yeni emirlerin girilebildiği ve girilen yeni emirlerin Sistem de kapanış seansında işlem görmediği için bu aşamaya aktarılmış kapanış seansı fiyatından beklemekte olan pasif emirlerle veya bu aşamada girilen emirlerle öncelik kuralları çerçevesinde karşılaşarak işlemlerin gerçekleştirildiği son aşamadır. Bu aşamada diğer fiyatlardaki emirler kapanış fiyatına çekilebilirler. 2 dakika sürmekte olan bu aşamada, sadece kapanış seansında işlem görmüş olan kıymetlere emir girilebilmektedir. Bu aşamada girilen emirler bölünemez, fiyatları değiştirilemez, ancak miktarları artırılıp azaltılabilir veya iptal edilebilir. Tek Fiyattan İşlemler (17:38 17:40) Tek fiyat yöntemiyle işlem görmekte olan menkul kıymetlerde, 2. seansın sürekli müzayede bölümünde yapılan 2. tek fiyat belirleme aşaması sonrasında, bu aşamada belirlenen fiyat seviyesinden işlem görmediği için kalan emirlerle tek fiyattan işlemler süreci boyunca sadece belirlenen bu fiyat seviyesinden Sistem e girilecek emirlerin karşılaşarak işlemlerin belirlenmiş olan sabit fiyattan gerçekleştirildiği seans aşamasıdır. Tek fiyattan işlemler Pay Piyasası, Gelişen İşletmeler Piyasası ve Serbest İşlem Platformu nda tek fiyat yöntemi ile işlem görmekte olan menkul kıymetlerde, sadece ikinci seansın son bölümünde, 2. tek fiyat belirleme aşaması sonrasında uygulanmaktadır. Tek fiyattan işlemler aşamaları: Tek fiyat belirleme ve tek fiyat seansı işlemleri aşaması (3 dakika, 17:30-17:33) Tek fiyattan işlemler aşaması (2 dakika, 17:38-17:40) 10
Tek Fiyat Belirleme ve Tek Fiyat Seansı İşlemleri Aşaması (17:30 17:33): Tek fiyat yöntemiyle işlem gören kıymetlerde Sistem e iletilmiş olan emirler bu aşamada eşleştirilerek tek fiyat belirlenmektedir. Belirlenen fiyattan işlemlerin gerçekleştirilmesinden sonra, seansın son bölümü olan tek fiyattan işlemler aşamasına kadar tek fiyat yöntemi ile işlem gören kıymetlere emir iletilememekte, bekleyen pasif emirlerde ise herhangi bir değişiklik, bölme ya da iptal yapılamamaktadır. 3 dakikalık süre zarfında yapılacak kopyalama ve diğer teknik işlemler 17:33 te sona ermekte, saat 17:38 de tek fiyattan işlemler aşaması başlamaktadır (bu menkul kıymetler kapanış seansına dahil edilmezler (17:33 17:36). Tek fiyattan işlemler aşaması (17:38 17:40): İkinci seansın 2. tek fiyat aşamasında belirlenmiş olan tek fiyat ile sınırlı olarak Sistem e iletilebilen yeni alış ve satış emirlerinin Sistem de bu fiyattan beklemekte olan pasif emirlerle veya bu aşamada girilen yeni emirlerle öncelik kuralları çerçevesinde karşılaşarak, işlemlerin belirlenmiş olan bu fiyat seviyesinden gerçekleştirildiği son aşamadır. Bu aşamada diğer fiyatlardaki emirler belirlenen bu fiyata değiştirilebilirler. 2 dakika sürmekte olan bu aşamada, sadece seansın tek fiyat belirleme aşamasında işlem görmüş olan menkul kıymetlere emir girilebilmektedir. Sistem e girilebilen limit fiyatlı yeni alış ve satış emirleri sadece belirlenmiş tek fiyattan olabilmekte ve bir pasif emir ile karşılaşması halinde öncelik sırasına göre işleme dönüşmekte, karşılaşmazsa pasif olarak beklemektedir. 2.3 Temel Kavramlar, İşlem Kuralları ve Emir Türleri İşlem Birimi (Lot Büyüklüğü): Borsa İstanbul da işlem gören menkul kıymetler için standart işlem birimi veya lot büyüklüğü normal paylar için nominal değer olan 1 TL dir. Rüçhan hakkı kuponları için bir lot 1 TL nominal değerli rüçhan hakkı kuponunu ifade eder. Maksimum Lot Miktarı: Maksimum Lot Miktarı, bir normal limit fiyatlı emir / bir açılış fiyatlı emir / bir kapanış fiyatlı emirde bir kerede Sisteme en fazla girilebilecek miktardır. Bu miktar, 250, 500, 1.000, 2.500, 5.000, 10.000, 25.000, 50.000, 75.000 veya 100.000 lot olarak her bir pay için her ay yeniden belirlenir. Bir Kalanı İptal Et, bir Özel Limit Fiyatlı ve bir Özel Limit Değerli emrin miktarı ilgili menkul kıymetin maksimum lot miktarını aşabilir, ancak bu tür emirlerin emir değeri hiçbir durumda 3 milyon TL yi aşamaz. Maksimum İşlem Değeri Sınırı: Bir emrin değeri 3 milyon TL yi aşamaz. Bu sınır, tüm emir tipleri için uygulanır (FIX ile girilemeyen Özel Emir hariçtir). Limit Fiyatlı Emirler: Bu emirlerde fiyat ve miktar girilir.. Bir limit fiyatlı emir için, fiyat ilgili seansta ilgili menkul kıymet için uygulanan fiyat marjları içinde olmalıdır. Minimum miktar 1 olmalıdır ve maksimum miktar bu menkul kıymet için tanımlanmış maksimum lot miktar 11
kadar olabilir. Bir limit fiyatlı emrin değeri maksimum işlem değeri sınırından (3 milyon TL) fazla olamaz. Bir limit fiyatlı emrin geçerlilik süresi sadece sisteme girildiği seans için geçerli veya tüm gün geçerli (iki seanslık) olabilir. Bir limit fiyatlı emir girildiği anda kısmen işlem görürse veya hiç işlem görmezse, işlem görmeyen kısmı fiyat ve zaman önceliği kuralına göre bekleyen emirler arasına yazılır. Kalanı İptal Et Emirleri: Fiyat ve miktarın belirtildiği, fakat sisteme girildikten hemen sonra tamamen veya kısmen işlem görmeyen kısmının otomatik olarak iptal edildiği ve girildiği anda işlem görmeyen kısmının emir defterinde bekleyen emir olarak kaydedilmediği bir emir tipidir. Bir kalanı iptal et emri için, fiyat ilgili seansta söz konusu menkul kıymet için uygulanan fiyat marjları içinde olmak zorundadır. Minimum miktar bir lot olmalıdır ve maksimum miktar sınırı yoktur. Bir kalanı iptal et emrinin değeri maksimum işlem değeri sınırından fazla olamaz. Bir kalanı iptal et emrinin geçerlilik süresi hemen veya iptal et şeklinde olmalıdır. Özel Limit Fiyatlı Emirler: Emir miktarı sıfır olarak girilen ve sadece bir fiyat belirtilerek sisteme gönderilen emir tipidir. Daha iyi fiyatlı emirlerden başlayarak belirtilen fiyat ve üzerindeki tüm emirleri karşılamak için girilir. Girildiği anda eşleşebileceği hiç emir yoksa, bekleyen emir olarak kaydedilmez ve girildiği anda otomatik olarak iptal edilir. Bir özel limit fiyatlı emir için, fiyat ilgili seansta söz konusu menkul kıymet için uygulanan fiyat marjları içinde olmak zorundadır. Bu emir tipinde miktar sıfır olmalıdır. Bir özel limit fiyatlı emrin değeri maksimum işlem değeri sınırından fazla olamaz. Bir özel limit fiyatlı emrin geçerlilik süresi hemen veya iptal et şeklinde olmalıdır. Özel Limit Değerli Emirler: Belli bir işlem değeri sınırı konulan bir özel limit fiyatlı emir tipidir. Miktar sıfır olarak girilir. Fiyat girilir. Maksimum işlem değeri emirde TL olarak yazılır. Sistem girilen limit fiyat seviyesini dikkate alır ve belirlenmiş işlem değerini aşmamak üzere en fiyatlı emirden başlayarak işlem olmasını sağlar. Girilen işlem değerine ulaşmadan önce belirtilen fiyat seviyesine ulaşılırsa, sistem daha fazla işlem olmasına izin vermez. Bu emir tipi bekleyen emir olarak kaydedilmez, diğer bir deyişle girildiği anda eşleşebileceği karşı emir yoksa sistem tarafından otomatik olarak iptal edilir. Bir özel limit değerli emir için, fiyat ilgili seansta söz konusu menkul kıymet için uygulanan fiyat marjları içinde olmak zorundadır. Bir özel limit değerli emrin değeri maksimum işlem değeri sınırından fazla olamaz. Bir özel limit değerli emrin geçerlilik süresi hemen veya iptal et şeklinde olmalıdır. Açığa Satış Emirleri: Bu emirlerde fiyat ve miktar girilir. Bu emir tipi için girilen fiyat, ilgili menkul kıymet için gerçekleşen son iki işlem fiyat seviyesine göre belirlenmiş minimum açığa satış fiyatı ndan daha düşük olamaz. 12
Bir açığa satış emri için, fiyat ilgili seansta söz konusu menkul kıymet için uygulanan fiyat marjları içinde olmalıdır. Bir açığa satış emrinin değeri maksimum işlem değeri sınırından fazla olamaz. Bir açığa satış emrinin geçerlilik süresi sadece sisteme girildiği seans için geçerli olabilir. Açığa Satışa Konu Menkul Kıymetlerin Listesi, Gözaltı Grubu ve Serbest İşlem Platformu hariç Borsa İstanbul piyasalarındaki tüm payları ve borsa yatırım fonlarını kapsayacak şekilde oluşturulmuştur. Dolayısıyla, Pay Piyasası nda ve Gelişen İşletmeler Piyasası nda işlem gören hisse senetleri ve borsa yatırım fonları açığa satışa konu olabilir. Ancak, Borsa İstanbul piyasalarındaki işlem gören hisse senetlerinin A, B ve C grupları altında sınıflanmasını düzenleyen Sermaye Piyasası Kurulu nun 23.07.2010 tarihli ilke kararına göre: B ve C grubundaki hisse senetleri açığa satışa dahil olamaz. Bunun yanısıra açılış seansı süresince açığa satış emrine izin verilmez. Açığa satış aynı zamanda Varantlar ve Sertifikalarda da yasaklanmıştır. Açılış Fiyatlı Emirler (AFE): AFE emirler, açılış seansı emir toplama sürecinde ve tek fiyat emir toplama sürecinde işlem sistemine girilebilir. AFE emirler Sisteme fiyatsız, sadece miktar belirtilerek girilirler ve belirlenen açılış/tek fiyattan eşleşebilirler. İşleme dönüşmemiş AFE ler açılış/tek fiyat işlemleri aşamasında iptal edilirler ve seansın takip eden aşamasına aktarılmazlar. Sisteme girilen bu emir tipinin geçerlilik süresi Seanslık olmalıdır. Kapanış Fiyatlı Emirler (KAFE): KAFE kapanış seansı süresince Sisteme girilebilir. KAFE emirleri fiyatsız, sadece miktar belirtilerek gönderilir ve belirlenen kapanış fiyatından eşleşebilir. Eşleşmemiş KAFE ler kapanış seansı süresince iptal edilebilirler ve Kapanış Fiyatından İşlemler aşamasına aktarılmazlar. Baz Fiyat: Baz Fiyat, bir seansta bir menkul kıymetin işlem görebileceği üst ve alt fiyat sınırlarının belirlenmesine baz teşkil eden fiyattır. Baz Fiyat bir önceki seansın Ağırlıklı Ortalama Fiyatı nın en yakın fiyat adımına yuvarlanmasıyla hesaplanır. Fiyat Adımları: "Fiyat Adımı, her bir menkul kıymet için bir kerede oluşabilecek en küçük fiyat hareketidir. Borsa İstanbul Pay Piyasası na gönderilmiş alış ve satış emirleri, sadece menkul kıymetlerin işlem birimine dayalı olarak Borsa İstanbul Yönetim Kurulu tarafından belirlenmiş fiyat adımlarına göre verilmiş fiyatlardan eşleşebilir. Her bir menkul kıymet için Fiyat Adımı, önceki seans ağırlıklı ortalama fiyatı referans alınarak hesaplanmış menkul kıymetin baz fiyatına göre belirlenir. 13
Paylar için Fiyat Adımları: Baz Fiyat Aralığı (TL) Fiyat Adımı (TL) 0,01-5,00 0,01 5,02-10,00 0,02 10,05-25,00 0,05 25,10-50,00 0,10 50,25-100,00 0,25 100,50-250,00 0,50 251,00-500,00 1,00 502,50-1.000,00 2,50 1.005,00 up 5,00 Borsa yatırım fonları için fiyat adımları: Baz Fiyat Aralığı (TL) Fiyat Adımı (TL) 0,01-10,00 0,01 10,02-25,00 0,02 25,05-50,00 0,05 50,10-100,00 0,10 100,25-250,00 0,25 250,50-500,00 0,50 501,00-1.000,00 1,00 1.002,50 - Up 2,50 14
For warrants and certificates, price ticks are 0,01 TL for all price levels. Fiyat Marjı/Fiyat Aralığı: Seans içinde bir menkul kıymet için verilebilecek en düşük ve en yüksek fiyatlar ilgili menkul kıymetin Fiyat Marjını/Fiyat Aralığını belirler. Fiyat marjı her seans baz fiyatın %10 üstü ve altı olarak Sistem tarafından otomatik olarak hesaplanır. Üst fiyat limiti fiyat adımının yukarıya yuvarlanmasıyla belirlenirken, alt fiyat limiti aşağıya yakın fiyat adımına yuvarlanarak belirlenir. Rüçhan hakkı kupon piyasasında, fiyat marjı %25 tir. Ancak fiyat aralığı (en düşük ve en yüksek fiyatlar) bazen ilgili düzenlemelere göre (örneğin bir payın sermaye artırımı yapılması durumu gibi) serbest olabilir (en düşük ve en yüksek fiyat olmaz). Piyasa yapıcılık yöntemiyle işlem gören menkul kıymetlerde kotasyon menkul kıymette seans anındaki değerleri itibariyle işlem gerçekleşebilecek fiyat aralığını belirler. Kotasyon fiyat aralığı normal seans için geçerli fiyat aralığı dışında olamaz. Bir Menkul Kıymetin İşlemlerinin Geçici Durdurulması: Bir menkul kıymetin işlemlerinin durdurulması periyodu sürecince, ilgili menkul kıymet için Sistem e emir girilemez. Ancak, işlem görmemiş bekleyen emirlerin miktarları azaltılabilir, fiyatları kötüleştirilebilir, geçerlilik süreleri kısaltılabilir veya iptal edilebilirler. Diğer taraftan, bir menkul kıymetin işlemlerinin durdurulduğu süre boyunca Sisteme yeni kotasyon girişi yapılabilir. Sistemde bekleyen bir kotasyonun miktarı bu periyodda azaltılabilir veya artırılabilir. Menkul kıymetin kapalılık süresi boyunca, aynı zamanda bir kotasyonun fiyatları iyileştirilebilir veya kötüleştirilebilir. Ancak, bir kotasyon üye tarafından iptal edilemez. Menkul kıymetin durumu değişiklikleri Security Status Report ile duyurulacaktır. 2.4 Birincil Piyasa Yöntemleri ve İşlem Kuralları Borsa İstanbul aracılığıyla halka ilk kez arzedilen paylar ve Borsa İstanbul da işlem gören şirketlerin rüçhan haklarından arta kalan payları veya Borsa İstanbul da işlem gören şirketlerin rüçhan haklarının kısıtlanması nedeniyle halka arz edilecek payları Birincil Piyasa da halka arz edilir. Birincil Piyasa da aşağıdaki üç satış yönteminden biri kullanılabilir. Borsa İstanbul Pay Piyasası Alım Satım Sistemi aracılığıyla halka arz edilen paylar birincil piyasada BE veya BY özellik koduyla (enstrüman ekiyle) işlem görürler.. Birincil piyasada, bir satış emri sadece halka arza aracılık eden aracı kurum tarafından Sisteme girilebilir. Halka arza aracılık eden üyeden birincil piyasa alınan paylar tekrar birincil piyasada satılamazlar. 15
1- Sürekli Müzayede İşlem Yöntemi: Pay Piyasası nda sürekli müzayede işlem yönteminde kullanılan kurallar, bu birincil piyasa yönteminde de benzer biçimde kullanılabilmektedir.. 2- Sabit Fiyat Yöntemi: Tüm emirler, payları halka arz edilen şirket tarafından belirlenmiş ve duyurulmuş tek bir fiyat seviyesinden Sisteme iletilir. İşlemler bu tek fiyattan gerçekleşir. Dağıtım, birincil piyasada halka arzın son gününe kadar Borsa İstanbul tarafından belirlenmiş belli bir zamanda otomatik olarak yapılır. Aynı hesap numarasıyla birden fazla sayıda alış emri girilebilir. Bu durumda, dağıtım aynı hesap numarasına sahip emirler arasında zaman önceliği ilk olan emirden başlanarak yapılır ve diğer aynı hesap numaralı emirler bu zaman önceliğine sahip emir tamamen tükenmedikçe dağıtıma tabi tutulmazlar. 3- Değişken Fiyatlı Yöntem: Tüm emirler payları halka arz edilen şirket tarafından belirlenmiş ve duyurulmuş fiyat aralığından Sisteme iletilir. Bu fiyat aralığı dışından verilen emirler Sisteme kabul edilmezler. Emrin fiyatı, belirlenmiş olan bu fiyat aralığı içinde değiştirilebilir (minimum ve maksimum fiyat seviyeleri dahil). İşlemler, bu fiyat aralığı içinde belirlenmiş tek bir fiyattan gerçekleşir. Fiyat ve zaman önceliğine göre tüm halka arz edilen miktarın karşılandığı fiyat seviyesi halka arz fiyatı olarak belirlenir. Bu yöntemde, Sabit Fiyat Yöntemindeki gibi aynı hesap numarasıyla birden fazla alış emri girilebilir. Bu durumda, dağıtım aynı hesap numarasına sahip emirler arasında zaman önceliği ilk olan emirden başlanarak yapılır ve diğer aynı hesap numaralı emirler bu zaman önceliğine sahip emir tamamen tükenmedikçe dağıtıma tabi tutulmazlar. Üç yöntemde de, Borsa İstanbul da ilk kez işlem görmeye başlayacak şirketlerin birincil piyasasında özel emir girilemez. 16
Birincil Piyasa Yöntemlerine Göre Emir Giriş / Değişiklik / İptal Kuralları: SÜREKLİ MÜZAYEDE YÖNTEMİ SABİT FİYAT YÖNTEMİ DEĞİŞKEN FİYAT YÖNTEMİ Giriş Değişiklik İptal Giriş Değişiklik İptal Giriş Değişiklik İptal Limit Fiyatlı Emirler Evet Evet Evet Evet Hayır Evet Evet Evet Evet (sadece belirlenmiş fiyat aralığı içindeki fiyatlardan fiyat değişikliği mümkündür) Kalanı İptal Et Emirleri Evet - - Hayır - - Hayır - - Özel Limit Fiyatlı Emirler Evet - - Hayır - - Hayır - - Özel Limit Değerli Emirler Evet - - Hayır - - Hayır - - Açığa Satış Emirleri Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Açılış Fiyatlı Emirler Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Kapanış Fiyatlı Emirler Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır Hayır 17
3. BORSA İSTANBUL PAY PİYASASI NDA İŞLEM SAATLERİ Aşağıdaki tablodaki her bir değişiklik Trading Session Status Report ile duyurulacaktır. Pay Piyasası, Serbest İşlem Platformu ve Gelişen İşletmeler Piyasası Birinci Seansı 09:15-12:30 Açılış Seansı 09:15-09:35 Çağrı Aşaması (emir toplama) 09:15-09:30 Fiyat Belirleme Aşaması ve Açılış İşlemleri 09:30(+)* İlk Kotasyon (Piyasa Yapıcı) 09:30(+)*-09:34 Otomatik İlk Kotasyon (Sistem) 09:34 Sürekli Müzayede Aşaması (piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi dahil) 09:35-12:30 Tek Fiyat Seansı 09:35-12:30 Çağrı Aşaması (emir toplama) 09:35-12:25 Fiyat Belirleme Aşaması 12:25(+)* Pay Piyasası, Serbest İşlem Platformu ve Gelişen İşletmeler Piyasası İkinci Seans 14:00-17:40 Açılış Seansı 14:00-14:15 Çağrı Aşaması (emir toplama) 14:00-14:10 Fiyat Belirleme Aşaması ve Açılış İşlemleri 14:10(+)* 18
İlk Kotasyon (piyasa yapıcı) 14:10(+)*-14:14 Otomatik İlk Kotasyon (Sistem) 14:14 Sürekli Müzayede Aşaması (piyasa yapıcılı sürekli müzayede yöntemi dahil) 14:15-17:30 Tek Fiyat Seansı 14:15-17:33 Çağrı Aşaması (emir toplama) 14:15-17:30 Fiyat Belirleme Aşaması 17:30(+)* Kapanış Seansı 17:-30-17:38 Emir Aktarma Aşaması (emir girilemez) 17:30-17:33 Çağrı Aşaması (emir toplama) 17:33-17:36 Kapanış Fiyatı Belirleme Aşaması 17:36(+)* Kapanış/Tek Fiyattan İşlemler 17:38-17:40 Toptan Satışlar Pazarı Resmi Müzayede İşlemleri (**) Birincil Piyasa Rüçhan Hakkı Kupon Piyasası ve Y özellik kodlu Paylar (***) 10:30-12:00 İlgili payın bulunduğu piyasanın içinde, aynı seans süresince. Rüçhan hakkı kuponları açılış ve kapanış seanslarında işlem görmez. *(+). İşlemlerin tamamlanmasına bağlı olarak değişebilecek bir saati ifade eder. ** : ME, MY, MF, MV, MC koduyla yapılan resmi müzayede işlemleri için geçerli olan seans saatleri ifade eder. 19