ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU (31 EKİM -2 KASIM 2014 ERZURUM) -TEBLİGLER- EDİTÖR PROF.DR. ÖMER KARA ERZURUM - 2015
--------------------------------- ----------------------------.... Erzurum Kurşunlu (Feyzullah Efendi) Medresesi Yrd.Doç.Dr. Gül KARPUZ Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yrd.Doç.Dr. Zerrin KÖŞKLÜ Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ----------------------- - --------------- --- -------------------------- ------------------ --------- - -- ----------------- --------------.. Giriş Kurşun lu Medresesi, Erzurumöa İç Kale'nin kuzeybatı etelderinde Kurşunlu Camii Sokağında bulunmaktadır (Foto. 1). Kurşunlu Medresesi küçük bir külliye şeklinde olup, camii kapı kanadındaki sürgü üzerinde yer alan kitabeye göre ı ı ı2 H. -1700 M. yılında Şeyhülislam Feyzullah Efendi tarafından yaptırılınıştır 1 (Foto.2-3). Şeyhülislam Feyzullah Efendi'nin VGMA İstanbul Sanj 571 nolu defterin 104. sayfa ve 55. sırada kayıtlı vakfiyesinde külliyenin cami, medrese ve tuvalet-abdestliklerden oluştuğu yazılıdır 2 Külliye, eğimli bir arazi üzerinde kurulmuş, merkezde cami, caminin doğusunda medrese ve avlunun batısında tuvalet -abd esiliklerden meydana getirilmiştir ( Çizim 1). Ayrıca vakfi:yede darü'l-kurradan bahsedilmekte ve medresenin bir hücresinde darü'lkurra eğitimi ile ilgili şartlar belirtilmişt:i.r. Cumhuriyetin ilk yıllanndan 2001 yılına kadar Kuran kursu olarak kulllanılan medrese 2005-2006 yıllarında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılm ıştıra. İbrahiın H. Konyalı, Abideleri ve Kitabeleri İle Erzurum Tarihi, İstanbul 1960, s. 227-229; R~at E. Koçu, "Feyzullah Efendi'; İslam Ansiklopedisi, cilt: 10, 1stanbull968, s. 5740; Mebmed S. Tayşi, "Şeyhü'l-İslam Seyyid Feyzullah Efendi ve Fey.tiyye Medresesi': Türk Dünyası Araştırmaları, 23. İstanbull983, s. 62-63; Mehmed S. Tayşi, "Feyzullah Efendi'; DiA, İstanbul 1 995, XII, 527; Rahmi H. Ünal, ''Erzurum İli Dahilindeki İslami Devir Anıtları Üzerine Bir İnceleme : Atatürk Oniversitesi Edebiyat Fakültesi Araşhrma Dergisi, 6, Erzurum, s. 60; Rahmi H. Ünal, "Eizunıın (Mlıp.ari)'; D la, İstanbull995, XI, 332; Oktay Aslanapa, Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986, s. 365; Hamza Gündoğdu, "Geçmişten Günüroüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar'; Şehri Mübarek Erzurum, Ankara 1989, s. 155; Haşim Karpuz, Erzurum'da Türk-İslam Yapılan, Ankaral976, s. 19; "Cunlhuriyetin SO: Yılında Erzurum~ 1973 ll Yıllığı, istanbul, 1974, s. 167; Hüseyin Yurttaş v. dğr, Yolların, Sulann ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Erzurum 2008, s. 126; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hanedanlar Türkiye (1074-1990), Ankara 1996, s. 662-663. 2 ZerrinKöşklü, "Erzurum KurşuJıuı (FeyzullahEfendi) Külliyesi'; SosyalBilimler Dergisi, cilt:7, sy. 38, (2007) Erzurum, s. 142. 3 Zerrin Köşklü, 17. ve 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinin Tipolojisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzunun 1999, s. 132, dipnot: l. 4 Köşklü, a.g.m., s. 143.
230 Erzurum Kurşun lu (Feyzullah Efendi) Medresesi 1 Yrd.Doç.Dr. Giil KARPUZ Yrd.Doç.Dr.lerm KOŞKI.Ü Cami ile ortak bir avlu etrafında bulunan medrese hücreleri camiyi üç yönden düzgün olmayan bir U şeklinde sarmaktadır. U şemasında, medrese hücreleri caminin doğu duvarına paralel sekiz, kuzeyde iki, güneyde üç olmak üzere toplam on üç hücreli olarak yapılmıştır (Çizim 2). Şemanın tabanını oluşturan doğu kol üzerinde bulunan sekiz hücre avluya iki pencere ve bir kapı ile açılmaktadır (Foto.4). Hücre kapıları ve alt pencereler düz atkılı dikdörtgen açıkl ıklar şeklindedir. Kapı ile pencere arasmda yer alan küçük üst pencereler ise mazgal şeklinde olup kaş kemerlidir. Hücrelerin dış cepheye açılan pencereleri yoktur. Bu kol üzerinde yedinci hücreye kadar kapı-pencere şeklinde devam eden düzenleme yedinci hücreden itibaren pencere -kapı şeklindeki sıralama ile değişkenlik göstermektedir. Dikdörtgen planlı hücreler kuzey-güney doğrultusunda beşik tonozla örtülü olup üzeri eğimli bir çatı ile kapatılmıştır. U şemasında kuzeyde iki medrese hücresi yer almaktadır (Foto.S). Köşede bulunan hücreden, hücre içerisindeki bir kapı ile yanındaki hücreye geçildiği bilinmektedir. Günümüzde bu kapı kapatılmış ve hücreye avlu yönünde bir kapı açılmış 5 olup hücrenin doğu ve kuzey duvarlarındaki ikişer pencere ile medrese dışına açıklığı sağlanmıştır (Foto.6-7). Bu kolda girişteki ilk hücrenin, merdivene bakan cephesinde iki mazgal penceresi vardır. Medrese hücreleri güney kolda çarpık bir düzenleme gösteren üç hücre ile tamamlanmıştır (Foto.8). Medresenin U şemasında kısa kolu oluşturan çarpık dikdörtgen planlı hücre tekne tonoz ile örtülü olup, avluya iki pencere ve bir kapı * açılmaktadır. Bu hücrenin güney duvarında bulunan yuvarlak kemerli iki niş düzenlemesi farklı bir uygulamadır. Güney kolu oluşturan diğer iki hücre, ara mekan bağlantısı ile güneye doğru çıkıntı yapmaktadır (Foto.9). Çıkıntı yapan bu kısımda bir sütun ve iki yönde kemerlerle bağlanan bir düzenleme görülmektedir (Foto.lO). Kemerler tuğladan yapılmıştır. Güney koldaki üçüncü hücre çarpık dikdörtgen planlı ol up, doğu yönde dışa taşıntı yapacak şekilde yerleştirilmiştir. "Güneydeki bu hücrelerin çarpıl< düzenlemesi, Feyzullah Efendi'nin vakfiyesinde hücre sayısının on adet olarak vurgulanması, yapıdan gelen izlerle 2005 restiilisyon projesinde de bu hücrelerin sonradan ilave edildiği düşüncesini ortaya çıkarmaktadır. Arıcak kesinlik kazanmayan ve sonradan yapıldığı varsayılan bu ilavenin ne kadar sonra gerçekleştirildiği konusunda da herhangi bir belgeye rastlanmamıştır" 5 Hücrelerde yuvarlak kemerli iki niş ve ocak bulunmaktadır. Ocaklar kıvrımlı kemer formu ve üzerindeki geometrik ve bitl<isel bezemesi ile dikkat çekmektedir (Foto. ll). S Kadir Pektaş, XVI. Yıizyıl Sonrası Klasik Tarzda İnşa Edilen Osmanlı Külliye/erindeki Medrese/er, Yıizüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Van 1993, s 4 ı.
ERZURUMLU ŞEYHULISLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU 231 Medrese hacaları kare gövdeli, üzeri düz örtülü, dört yönde açıklıklıdır. Yapırun dış cephelerinde genellikle moloz taş, avlu cephesinde ise kesme taş kullanılmıştır. Külliyenin 2005-2006 yılında tamamlanan restorasyon çalışmalarına göre medrese pencerelerinde demir parmaklıklarda görülen bozulmalar giderilmiş, ahşap doğrarna uygulanmış, hücre kapıları yenilenmiş (Foto. ı 2- ı 3), bozulan üst örtüsü kaldırılmış ve kurşunla kaplanmıştır (Foto.l4-16). Hücrelerin içerisinde ocak ve niş yerleri temizlenerek orijinal görünrusüne kavuşturulmuş, duvardaki çatlaklar sıva ile kapatılmıştır. Medrese hacaları tuğla malzemeden, kare gövdeli, dört yönde açıklıklı baca formunda yenilenmiştif6. Değerlendirme Osmanlı mimarisinde XVII. ve XVIII. yüzyıld,a ki.uliye anlayışı değişime uğrayarak devam etmiştir?. XVIII. yüzyıl külliyelerinden biri olan Erzurum Kurşurılu Külliyesi bir avlu içerisinde cami, caminin doğusunda yer alan medrese ve külliyeye girişi sağlayan kapının batısındaki tuvalet-abdestliklerden oluşmaktadır. Erzurumaa klasik sonrası dönemde inşa edilen az sayıdaki külliyelerde serbest yerleşme düzeninde arazinin konumuna uygun şernaların geliştiği görülmektedir. Cami (1767), medrese (1760), çeşme ve harnamdan oluşan ve bir külliye görüntüsü veren Şeyhler Külliyesi 8 şemanın günümüze ulaşan örneklerinden biridir. Külliyelerde cami ile medresenin ortak bir avlu etrafında şekillenmesi asıl gelişimini klasik dönemde göstermektedir. Osmarılı Dönemi öncesinde Anadolu Selçuklu ve Beylikler döneminde de bir avlu etrafında cami ve medresenin birlikte inşa edildiği örnekler bulunmaktadır. Bunlardan biri Anadolu Selçuklu döneminde yapılmış olan ı249 tarihli Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesidir 9 Beylikler dönemi Milas Firuz Ağa Camii ve Medresesi (1394), Tire Karakadı Necmettin Camii ve Medresesi (XIV. yüzyıl), Gevaş İzzettin Şir Camii ve Medresesi (XIV. yüzyıl) bu uygulamanın örnekleri arasındadır. 1404 tarihli Balatİlyas Bey Külliyesi'nde cami ile medresenin revaksız ortak bir avlunun etrafında şekillenen şeması Beylikler dönemi ve sonrası için dikkat çekicidir. Osmanlı döneminde ise Tire Yavukoğlu (XV. yüzyıl), Tire Molla Arap (XV. yüzyılın ikinci yarısı), AmasyaAyasAğa gibi klasik öncesi medreselerde cami ile ortaklaşa kullanılan avlu uygulamasının XV. yüzyıldaki yansırnalarındandır 10.Caminin kuzeyinde yer alan U şeklindeki medresesiyle inegöl İshak Paşa Külliye si ( 1469-1482) 6 Köşklü, a.g.m., s. 144. 7 Köşklü, a.g.m., s. 143. 8 Yurttaş, v. dğr., a.g.e., s. 129; Haldun Özkan, "Erzurum Şeyhler Külliyesi': Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 6 (2010), Ka.rs, s. 69-88. 9 Aptullah Kuran, Anadolu Medrese/eri, I, Ankara 1969, s. 131. 10 Yekta Demiralp, Erken Dönem Osmanlı Medrese/eri, Ankara 1999, s. 196-198; Aynur Durukan, "Firuz Bey Camü ve Medresesi': D la,!stanbul1996, Xlli, 138-140; Aynur Durukan, "İlyas Bey Külliyesi': DİA, İstanbul 2000, XXII, 164-166; İnci Aslanoğlu, Tirel:le Camiler ve Oç Mescit, Ankara 1978, s.17, 51, 61; Abdüsselam Uluçam, Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı, I, Van, Arıkara 2000, s. 202; Aynur Durukan, Balat, Jlyas Bey Cami, Arıkara 1988, s. 9.
232 Erzurum Kurşunlu (Feyzullah Efendi) Medresesi j Yrd.Doç.Dr. GüiKARPUZ Yrd.Doç.Dr.ZerrinKÖŞKLÜ erken Osmanlı döneminin en önemli örneğidir 11 İstanbul& Beşiktaş Sinan Paşa (1550), Topkapı Kara Ahmet Paşa (1558-1559), Kadırga Sokullu (1571-1572) Külliyeleri'nde bu şemayı uygulayan Mimar Sinan, bir avlu etrafında cami ile medreseyi revak aracılığıyla bağlantılı hale getirmiş ve farklı çözümlerle şemayı geliştirm iştir 12 Antalya Elmalı Ömer Paşa Külliyesi (1610) Erzurum Oltu Arslan Paşa Camii Medresesi (1644), Kilis Çalık Camii Medresesi (1683), Urfa Abbasiye Medresesi Nimetullah Camii (1695), Kastamonu Münire Medresesi-Nasrullah Camii (1746), Aydın Cihanoğlu Camii-Medrese düzenlemeleri, Kurşunlu Camii-Medresesinde olduğu gibi Anadolu'da ortak avlu içerisinde gelişen XVII. ve XVIII. yüzyıl uygulamalarındandır 13 Erzurum'da Osman lı dönemi medrese geleneğini yansıtan Kurşunlu, Şeyhler (1760) ve Pervizoğlu ( 1716) Medreselerinin üçü de XVIII. yüzyılda yapı.lnuş eserlerdir. Pervizoğlu Medresesi'nin günümüze ulaşan üç hücresinin düzenlenişinden ve kaynaklardaki bilgilerden U planlı olduğu anlaşılmaktadır. Şeyhler Medresesi ise açık avlunun etrafına yerleştirilen hücrelerden oluşan dikdörtgen planlıdır. Sade bir mimari gösteren medreseler, geleneğe bağlı Osman lı medrese plan tipinde olup fonksiyonellikleri ile dikkat çekmektedir 14 Kurşunlu Medresesi, cami ile ortak dar bir avlu çevresinde camiyi üç yönden düzgün olmayan kesik bir U şeklinde sarmaktadır. Medresede ayrı bir dershaneye yer verilmemiş, cami ile aynı düzlem üzerinde yakırılaştınlarak aralarında bir bütünlük kurulmaya çalışılmıştır. Ahunbay, Z., "Medreseler': İstanbul Ansiklopedisi, İstanbull994, V, 320-326.,"Osmanlı Medreseleri': Osmanlı, Ankara 1999, X, 301-307. Aslanapa, 0., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 1986. Aslanoğlu, İ., Tire'de Camiler ve üç Mescit, Ankara 1978. "Cumhuriyetin 50.Yılında Erzurum': 1973 ll Yıllığı, İ stanbul 1974. Demiralp, Y., Erken Dönem Osmanlı Medreseleri, Ankara 1999. Durukan, A., "İlyas Bey Külliyesi': DİA, İstanbul2000, XXII, ~64-166. ll Ali S. Ülgen, "lncgöl'de İshak Paşa Mimari Manzumesi'; Vakıflar Dergisi, IV, 1958, 192a-192d; Enis Karakaya-Ahmet V. Çobanoğlu, "İshak Paşa Külliycsi'; DlA, İstanb ul 2000, XXll, 541-542; Aslanapa, a.g.e., s. 89. 12 Aptullah Kuran, Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 97, 106, 109; Zeynep Ahunbay, "Osmanlı Medreseleri~ Osmanlı, Ankara 1999, X, 306; Zeynep Ahunbay, "Medrese! er'; istanbul Ansiklopedisi, lstanbul1994, V, 325; İsmail Orman, "Medrese (Mimari)~ DlA, Ankara 2003, XXVill, 340. 13 Zerrin Köşklü, "XV U ve XVIII. Y'ıizyıl Osmanlı Medrese Mimarisi': Türkler, Ankara 2002, XII, 163. 14 Yurttaş, v. d~., a.g.e., s. 131.
ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiO FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU 233 1,"Firuz Bey Camii ve Medresesi': DİA, İstanbul1996, XIII, 138-140., Balat, İlyas Bey Cami, Ankara 1988. Gündoğdu, H., "Geçmişten ÇJünümüze Erzurum ve Çevresindeki Tarihi Kalıntılar': Şehri Mübarek Erzurum, Ankara 1989, 135-240. Karakaya, E.-Çobanoğlu, A.V., "İshak Paşa Külltyesi': DİA, İstanbul2000, XXII, 541-542. Karpuz, H., Erzurum'da Türk-İslam Yapıları, Ankara 1976. Koçu, R.E., "Feyzullah Efendi': İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1968, X, 5740. Konyalı, İ.H., Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi, İstanbul 1960. Köşklü, Z., 17. ve 18. Yüzyıl Osmanlı Medreselerinin Tipolojisi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Erzurum 1999. --~- "XVII. ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisi': Türkler, Ankara 2002, XII, 162-168., "Erzurum Kurşunlu (Feyzullah Efendi) Külliyesi': Sosyal Bilimler Dergisi, cilt: 7, sy. 38 (2007), Erzurum, s. 141-159. Kuran, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986.,Anadolu Medrese/eri, I, Ankara 1969. Orman, i., "Medrese (Mimari)': DİA, Ankara 2003, XXVID, 338-340. Özkan, H., "Erzurum Şeyhler Külliyesi", Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 6 (2010), s. 69-88. Öztuna, Y., Devletler ve Hanedanlar Türkiye (1074-1990), Ankara 1996, s. 662-663 Pektaş, K, XVI. Yüzyıl S~_nrası Klasik Tarzda İnşa Edilen Osthanlı KülliyeZerindeki Medres eler, Yüzüncü Yıl Uruversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Van 1993. Tayşi, M. S., "Şeyhü'l-İslam Seyyid Feyzullah Efendi ve Feyziyye Medresesi': Türk Dünyası Araştırmaları, İstanbul 1983, XXIII, 9-100., "Feyzullah Efendi': DİA, İstanbul 1995, XII, 527-528. Uluçam, A., Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı, I, Ankara 2000. Ülgen, A. S., "inegöl'de İshak Paşa Mimari Manzumesi': Vakıflar Dergisi, IV, (1958) 192a-192d. Ünal, R.H., "Erzurum İli Dahilindeki İslfuni Devir Anıtları Üzerine Bir İnce leme'' Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, sy. 6 (1974), Erzurum, 49-142.,"Erzurum (Mimari)': DİA, İstanbull995, XI, 329-334. Yurttaş, H., v. dğr., Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Erzurum 2008.
234 Erzurum Ku11unlu (Feyzullah Efendi) Medresesi 1 YrıLOoç.Dr. Wl KARPUZ Yrd.~.Df. Zerrin KÖŞKI.Ü Çiziml: Kurşunlu Külliyesinin Vaziyet Planı ( VGM<len) Çizim 2: Kurşunlu Külliyesi Planı ( VGM<ien)
ERZURUMLU ŞEYHULiSLAM SEYYiD FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU 235 Foto. 1: Külliyenin Genel Görünüşü Foto.2-3: Caınü Kapı Kanadı ve Kapı Üzerindeki Kitabesi
236 Erzurum Kurşunlu (Feyzullah Efendi) Medresesi f Yrd. Doç. Dr. Gül KARPUZ Yrd.Doç.Dr. Zerrin KÖŞKLÜ Foto.4: Medresenin Doğu Kanadı Foto. S: Medresenin Kuzey Kanadı Foto.6: Medresenin Kuzeydoğu Cephesi Foto.7: Medrese Hücresinin İçten Görünüşü..... 1 :-.,... Foto. S: Medresenin Güney Kanadı Foto.9: Medresenin Güney Hücresi-Ara Mekan
ERZURUM LU ŞEYHULiSLAM SEYYiO FEYZULLAH EFENDi SEMPOZYUMU 237 Foto. ı O: Güney Kanat Ara Mekanda Niş Uygulaması Foto. ı ı: Medrese Hücresinde Ocak Foto. ı2:medresenin Onarımdan ÖncekiHali Foto.13:Medresenin Onarımdan Sonraki Hali 1 Foto.l4:Medresenin Üst Örtüsü _ Foto. ıs: Medresenin Üst Örtüsü Onarım Esnasındaki Görünüşü
238 Erzurum Kurşunlu (Feyzullah Efendi) Medresesi f YrdDoç.Dr. Gcil KARPUZ Yrd Doç. Dr. Zl!frin KÖŞ/(I.U Foto.16: Medresenin Üst Örtüsü Onarım Sonrası Hali