Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Coğrafya Bölümü, COG 245 Coğrafyada Temel Kavramlar Bölge Ders Notları (Hafta 6) Dr. Erdem BEKAROĞLU
Bölge Bölge (region), coğrafyanın temel kavramlarından biridir. Bu kavramının ortaya çıkışı ve bu kavram çerçevesinde yapılan çalışmalar modern coğrafyanın doğuşu ve gelişimiyle yakından ilgilidir. Her ne kadar coğrafyanın merkezinde yer alan bir kavram olsa da, bölge aynı zamanda antropoloji, ekoloji, ekonomi, tarih, şehir-bölge planlama, siyaset bilimi ve sosyoloji gibi diğer sosyal bilimlerin de ilgi alanı içerisindedir. Bölge kavramının tanımı, kavramın hangi bağlamda ele alındığına sıkı sıkıya bağlıdır. Bu bakımdan, sahip olunan araştırma yaklaşımına göre kavramın anlamı ve vurgusu da değişmektedir. Bu durum bir tarihsellik de içermektedir. Yani, tarihsel olarak coğrafyayı farklı dönemlerde domine eden araştırma yaklaşımları bölge kavramını farklı tanımlamıştır. Eğer temel bir ayrım yapmak gerekirse, (1) bölge kavramının modern coğrafya döneminin başlangıcından yaklaşık olarak 1950 lere dek coğrafyadaki bölgesel coğrafya yaklaşımı tarafından teorize edildiğini, (2) 1950 ile 1980 lere dek kavramın hakim araştırma pratiklerinin gündeminden çıktığını, (3) özellikle 1980 lerden itibaren ise yeni bölgesel coğrafya anlayışıyla bölge kavramının tanımının son derece dramatik bir biçimde değiştiğini ve araştırma gündemine tekrar yerleştiğini söyleyebiliriz. Dolayısıyla, kavramın değişen doğası ve anlamı tarihsel bir özellik göstermektedir ve bu nedenle bölgenin doğru bir anlayışının elde edilebilmesi için bu tarihselliğin kavranması gerekmektedir. Bölge kavramının kökleri bölgesel coğrafya yaklaşımı geleneğinde yatmaktadır. Klasik coğrafya dönemi bir kenara bırakılırsa, modern coğrafyanın babası olarak kabul edilen Ritter (1779-1859), sahip olduğu tarihsel yaklaşımla, yeryüzünün çeşitliliğindeki birliği bulma arayışıyla bölgesel yaklaşımın öncüsü olarak kabul edilebilir. Buna karşın, çağdaşı Humboldt, coğrafya içerisinde doğa bilimsel bir yönelime sahiptir ve çalışmaları empirik-indüktif bir özellik göstermektedir. Bu nedenle, Humboldt, sistematik coğrafyanın öncüsü olarak kabul edilebilir. Bu iki coğrafya yaklaşımı, bölgesel ve sistematik coğrafya, iki farklı bilim pratiği olarak değil, coğrafya için bir paranın iki yüzü olarak kabul edilmiş ve her iki yönelimin bir bütün olarak coğrafya pratiğini oluşturduğu düşünülmüştür. Buna karşın, bölgesel coğrafya yaklaşımı, disiplinin akademik bir üniversite disiplini olarak kurumsallaşmasında ve coğrafi araştırma pratiklerini yönlendirmede daha önemli bir rol oynamıştır. Bu dönemde bölge ve bölgesel coğrafya disiplinin kimliğini yapılandırmış; Fransız, Alman, İngiliz ve Amerikan üniversitelerinde oldukça uzun bir süre coğrafyanın esası olarak olarak kabul edilmiştir. Bu bakımdan bölgesel coğrafya; jeomorfoloji, klimatoloji, biyocoğrafya, şehir coğrafyası, ekonomik coğrafya, siyasi coğrafya, sosyal coğrafya gibi sistematik coğrafya branşlarını bir araya getiren sentetik bir yaklaşımdır. Özetle, bölgesel coğrafya, disiplinin tarihinin modern
döneminin başlangıcından 1950-60 lara dek coğrafyayı domine etmiş ve sistematik coğrafya üzerinde bir egemenlik kurmuştur. Bu dönemde, coğrafya yön veren okullar genel olarak Kıta Avrupa sında yer almaktadır (Almanya ve Fransa da). Fransa coğrafya okulunun en önemli temsilcilerinden Paul Vidal de la Blache (1845-1918), bölgesel coğrafyanın coğrafyanın çekirdeği olduğunu ifade etmiştir. Bu bakımdan Vidalci coğrafya pratiği, birbirinden farklı fiziksel özelliklere sahip yeryüzü parçalarıyla söz konusu mekanlarda yaşayan insan topluluklarının yaşam biçimleri arasındaki ilişkiselliğe odaklanmıştır. Bu ilişkisellik, birbirinden ayrı özelliklere sahip özgül mekan parçalarının ayırt edilmesini sağlamıştır. Bu biricik-özgül mekan parçaları bölge olarak adlandırılmaktadır. Vidal in yaklaşımı indüktif ve tarihseldir. Ancak, bölgeselci okulun diğer ülkelerdeki temsilcilerinin yaklaşımı daha teoriktir. Örneğin, Almanya da Hettner (1859-1941), Amerika da Hartshorne (1899-1992) ve diğer birçok ülkedeki araştırmacı, coğrafyanın farklı bilimler içerisindeki konumunu daha rasyonel ve mantıksal olarak kurgulamıştır. Bunlar içerisinde yukarıda adları geçen iki önemli figür, Hettner ve Hartshorne, argümanlarını ünlü Alman filozofu I. Kant ın bilimlerin sınıflandırılmasına ilişkin görüşlerinden devşirmiştir. Kant a göre, tarih ve coğrafya, diğer bilim alanlarından farklı olarak kendilerine ait bir araştırma objesine sahip değildir. Buna karşın, tarih ve coğrafyayı diğer bilim alanlarından sahip oldukları yaklaşım ayırır. Bu tasavvura göre, tarih bilimi dünyaya zaman perspektifinden, coğrafya ise mekan perspektifinden bakar. Bu iki bilimi bilim yapan ve diğer bilim alanlarından ayırt eden temel husus budur. Dolayısıyla, bölgesel coğrafya yaklaşımının (korolojik yaklaşım olarak da bilinir) coğrafi metodolojisi, fiziksel ve sosyal dünyanın yeryüzündeki alansal farklılaşması üzerine kurulmuştur. Kendine özgü her bir bölgede farklılaşan bu dünyalar, gerçekliğin mekansallığını ortaya koymaktadır. Bu doğrultuda, bu gerçeklik haritalanarak farklı bölgeler içerisindeki ayırt edici fenomenler arasındaki nedensel ilişki sorgulanır. Bölge kavramını 1950 lere kadar domine eden bölgesel coğrafya yaklaşımındaki bölge, özneden bağımsız olarak dış dünyada var olan bir gerçekliğin (nesnel gerçeklik) kabulüne dayanır. Bu gerçeklik alanı mekansal olarak mutlaktır. Mutlak mekan parçalarının birbirinden farklı olmasını sağlayan farklı fiziksel özellikler (yer yapısı, yeryüzü şekilleri, iklim koşulları vb.) ile sosyal özellikler (nüfus yoğunluğu/profili, yerleşme şekilleri, ekonomik aktiviteler) birbiriyle bir ilişki içerisindedir ve bu ilişkinin kendisi bir mekan parçasını bir diğerinden ayırarak her birine özgün bir karakter verir. Böylelikle mekan, bölgelere ayrılır. Peki, bu ayrımda belirleyici olan unsur nedir? Bir bütün olarak değerlendirildiğinde belirleyici unsurların çoğunlukla fiziksel özellikler olduğu gözlemlenmektedir. Bu durum, bölgeselci yaklaşımın yapısında çevresel determinizmin yer aldığına işaret etmesi bakımından önemlidir. Bölge kavramı ve bölgesel coğrafyanın evrimi, II. Dünya Savaşı ndan sonra dramatik bir biçimde değişmiştir. Özellikle Anglo-Amerikan coğrafyasında (İngiltere ve ABD de)
sistematik coğrafya yaklaşımı 1950 lerden itibaren önem kazanmış; bu çalışmalar yeni teorik yaklaşım, nicel teknik, istatistiksel metodlarla coğrafi olayların mekansal yasalarını ortaya çıkarma (nomotetik bilim olma) çabasına dönüşmüştür. Bu yeni yönelimlerin etkisi altında bölgesel coğrafyanın hakimiyeti giderek erimiştir. Bunun birkaç sebebi vardır. Coğrafyadaki sistematik branşların popülerlik kazanması, kantitatif metodların geliştirilmesi, pozitivist felsefenin benimsenmesiyle bölgesel coğrafya yaklaşımının epistemolojisi oldukça eleştirilmiştir. Bölgesel coğrafyanın bölge çalışmalarındaki subjektif bilgi üretme uğraşısı, istisnacı yönelimi, içe bakan ve genellemelerden beslenmeyen yapısı yeni coğrafyanın pozitivist, tümdengelimli, objektif, geneli arayan yönelimleriyle yer değiştirmiştir. Bu doğrultuda, bölgesel coğrafyanın teorize ettiği bölge kavramı da popülerliğini yitirmiştir. Artık, kantitatif devrimin etkisi altındaki yeni coğrafya idiografik değil, nomotetik bir yönelime sahip olduğundan yerlerin biricik özelliklerini bulma uğraşısı yerini hemen her yerde geçerli olabilen mekansal ilişkilere, etkileşim biçimlerine, genel örüntülerin keşfine bırakmıştır. Bu gelişmelerin sonucunda bölge sahneden çekilmiş, yerini mekan almıştır. 1970 li yılların ortalarına dek coğrafyayı domine eden pozitivist coğrafya yaklaşımı sırasında önemi yitiren bölge kavramı, 1980 lerden itibaren çok farklı bir bağlamda olmak üzere tekrar geri gelmiş; coğrafi tartışmaların içerisinde tekrar yer almaya başlamıştır. Ancak bu bölge, artık yeni bölge, bu kavrama odaklanan yaklaşım da artık yeni bölgesel coğrafya dır. Yeni bölgesel coğrafyada bölgelerin varlığına ilişkin sorular ve cevaplar sosyal pratiğe dayanmaktadır (geleneksel bölge anlayışının fiziksel dünyası kavramdan ihraç ediliyor). Bu doğrultuda, yeni bölge kavramında insanlar, sosyal topluluklar ve sınıflarca üretilen ve tekrarüretilen bölgeler güç ilişkileri, sosyal pratik ve söylem bağlamında anlaşılmaya çalışılmaktadır. Geleneksel bölgesel coğrafyanın objektif bölgesel dünyası ndan yeni bölgesel coğrafyanın bölgesine bu geçiş, bölgelerin oluşumunda içsel olarak rol oynayan sosyal ve kültürel pratiklerin, hegemonik ilişkilerin doğru bir anlayışının elde edilmesini gerektirmektedir. Bu açıdan, bölge kavramına ilişkin problemler toplum, insan ve sosyal değişim üzerine odaklanmakta; bu süreçlerin sonlu olmaması dolayısıyla da, bölgenin sürekli oluşum halinde olan, devam eden ve asla tamamlanmayacak bir süreç olduğu yeni bir boyuta varılmaktadır. Yeni bölgesel coğrafya içerisinde bölgeye ilişkin olarak üç farklı yaklaşım bulunmaktadır. İlk yaklaşım materyalist bir bölge anlayışına sahiptir. Bu yaklaşım bölgenin ekonomi politiğine odaklanmakta; sosyal süreçlerin mekansal organizasyonu bağlamında ortaya çıkan bölgeye vurgu yapmaktadır. Materyalist yaklaşım, sosyal süreçlerdeki sermaye dolaşımını merkeze almakta ve bu yönüyle Marksist bir bakış açısını yansıtmaktadır. Bu yaklaşımın en önde gelen temsilcilerinden D. Massey e göre bölge, sermaye birikiminin kendisini mekansal olarak ifade eden eşitsiz gelişiminin bir sonucudur. Yeni bölgesel coğrafya içerisinde gelişen ikinci yaklaşım, bölgenin sosyal ve kültürel bir yapı olduğuna vurgu
yapmaktadır. Buna göre, mekan ve mekansal yapılar (örüntüler) sosyal, kültürel, ve doğal süreçlerden bağımsız değildir. Mekanın kendisi sosyal süreçleri belirleyen bir faktör olarak görülmez; ancak, sosyal ve mekansal olan bir diğerini etkileyerek birlikte şekillenir. Bu yaklaşım içerisinde A. Paasi nin çalışmaları dikkat çeker. Paasi ye göre bölge, sosyal süreçler sonucunda ortaya çıkar. Bu sosyal süreçlere odaklanan Paasi, bölgenin oluşumundaki dört faktörü kavramsallaştırmıştır. Bunlar alan, sembolik ve kurumsal şekil, bölgesel bir sistemde bölgenin inşası ve sosyal bilinçtir. Yeni bölgesel coğrafyadaki üçüncü yaklaşım, bölgesel kimlik gibi problemlere odaklanan kültür merkezli olan düşünce şeklidir. Burada, bölge, belirli bir mekan parçası ile spesifik bir insan grubu arasındaki kültürel ilişkinin bir fonksiyonudur. Yani, bölge, bu yaklaşımda insanla sınırlanan bir kategoridir. Genel olarak değerlendirildiğinde, geleneksel bölgesel coğrafyanın durağan, içe-bakan, sınırları çizilmiş, sabit bölge imajı 1980 lerden sonra yeniden canlanan yeni bölge anlayışlarıyla dramatik bir biçimde değişmiştir. Bölge, günümüzde kurumsal bir yapı olarak ele alınmakta; bölgenin insani süreçler ve politik organizasyon, yönetim, ekonomi, medya, eğitim gibi sosyal kurumlara bağlı olarak şekillendiği düşünülmektedir. Bu kurumların bir çoğu belirli bir sınırı ve ölçeği olmayan açık sistemler içerisinde evrilmekte; bu nedenle de yeni bölge bağlantısallığa, açıklığa, değişime vurgu yapmaktadır. Coğrafyaya yön veren hakim yaklaşımlar açısından bakıldığında, geleneksel bölgesel coğrafyanın klasik bölge si, pozitivist coğrafyanın mekan ı ve hümanist okulun yer i tarafından 1980 lere dek maskelenmiş; çok-paradigmalı post-pozitivist coğrafyanın gelişimiyle yenilenerek ilişkisel bir bağlamda tekrar geri dönmüştür. Yararlanılan Kaynak: Paasi, A. 2009. Regional geography I. İçinde R. Kitchen, N. Thrift (Eds.), International Encyclopedia of Human Geography, Vol. 9, 214-227, Elsevier: Amsterdam.