ALEKSANDER GRGOREVÇ KRASNOKUTSK UN GÜNLÜÜNDEN 1808 YENÇER AYAKLANMASI VE ALEMDAR MUSTAFA PAA VAKASI ALEMDAR MUSTAFA PASHA INCIDENT AND 1808 JANISSARY REBELLION ACCORDING TO ALEXANDER GRIGOREVICH KRASNOKUTSK S DIARY Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL * Özet 1806 da balayan Osmanlı-Rus harbinin mütareke sürecine girmesi üzerine barı görümeleri için Bükre te bulunan Rus karargâhından Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk kurye olarak stanbul a gönderildi. stanbul a geldii tarihlerde yeniçeriler Alemdar Mustafa Paa ya karı isyan hazırlıı içerisindeydi. Alemdar ın ölümüyle sona eren bu isyan, yeniçerilerin kin ve öfkesi, stanbul un ate, kan ve gözyaına boulması, yabancı misyon eflerinin diplomatik savaları yabancı bir gözlemcinin tarafsız bir yaklaımıyla bu günlükte 1 ortaya konulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Krasnokutsk, Prozorovsk, Alemdar Mustafa Paa, Yeniçeriler, Rusçuk, stanbul Abstract When the Ottoman-Russian War (1806) armistice negotiations started, Russians send Alexander Grigorevich Krasnokutsk as a dplomatic courier, to Istanbul from Bukresh. At the time of his arrival Janissary s were preparing a rebellion against Alemdar Mustafa Pasha. The rebellion process, rage of Janissary s that horribaly effected stanbul, diplomacy wars between forreign missionaires are objevtively told by a forreign observer in this diary. Key Words: Krasnokutsk, Prozorovsk, Alemdar Mustafa Pasha, Janissaries, Rousse/Ruse, Istanbul * Ordu Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi 1 Dnevnıya Zapiski Poezdki v Konstantinopol Aleksandra Grigoreviça Krasnokutskago v 1808 godu, Samim im Pisannıya, S. Selivanovsk Basımevi, Moskova 1815.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 575 Giri 19. asrın baları, hızla yayılan Fransız emperyalizmi karısında büyük devletlerin oluan yeni konjonktüre göre ittifak arayılarına sahne oldu. Modernleme yolunda önemli adımlar atan Osmanlı devleti, Fransız ve Rus yayılmacılıı karısında topraklarını muhafaza edebilmek için Avrupa da siyasi dengelerin çok hızlı deitii bu dönemde uluslararası muvazene politikasına yönelerek mevcut durumu muhafazaya çalıtı. Napolyon Bonapart ın Fransa da imparatorluunu ilan etmesi ve Avrupa daki zaferi stanbul da Fransızların kısa süre önce Osmanlı topraklarına yönelik tehditlerini unutturmu, Rusya nın Balkanlarda bulunan Osmanlı topraklarına karı hasmâne politikaları karısında III. Selim Fransa yla ittifaka daha önem vermeye balamıtı. Fransız elçisi General Sebastiyani nin de diplomatik maharetiyle kısa sürede Osmanlı devleti savata ve barıta Fransa nın müttefiki, ngiltere ve Rusya nın ise dümanı haline geldi. Rusya ile Fransa arasında savaın baladıı tarihlerde Ruslar sava ilanına bile gerek duymadan Eylül-Ekim 1806 da Osmanlı hudutları içinde bulunan Hotin ve Bender kalelerini ele geçirdi. Kili ve Akkerman kaleleri de aynı akıbete uradı. Bunun üzerine Osmanlı devleti müttefiki Fransa ya güvenerek Rusya ya sava ilan etti 2. Osmanlı ordusu 30 Mart 1807 de sefere çıktı ve 24 Mayıs ta Silistre ye ulatı. Ancak iki taraf arasındaki münasebetler daha çok Fransa nın tutumuna balı olduu için herhangi bir ciddi muharebe yaanmadı 3. Bu sıralarda Fransa, Rusya ile Tilsit muahedesini yaptı. Tilsit muahedesine göre Fransa, Osmanlı devleti ile Rusya arasında önce mütareke ve ardından barı antlaması yapılmasına arabuluculuk yapacaktı 4. Eer Osmanlı devleti bunu kabul etmezse, o zaman muahedenin gizli maddelerine göre Fransa ve Rusya Osmanlı Avrupa sını aralarında paylaacaktı 5. Tilsit Muahedesinde kararlatırıldıı gibi mütareke görümeleri baladı ve Reisülküttap Galip Efendi 24 Austos 1807 de Slobozia da Ruslarla mütareke yaptı. Bu mütarekeye göre Ruslar 35 gün içinde Memleketeyn in tahliyesini kabul ediyordu. Bunun üzerine Osmanlı ordusu kıı geçirmek üzere Edirne ye döndü 6. Fransa ve Rusya aralarındaki barıı ittifak derecesine ulatırdı. 12 Ekim 1808 de Napolyon ve Çar Aleksander arasında yapılan Erfurt görümesinde Fransa, Memleketeyn in Ruslar tarafından ilhâkını kabul etti. Fransa yla bu ittifaka güvenen Rusya mütareke hükümlerine uymayarak Memleketeyn i boaltmaya yanamadı. Artık Fransa için de Osmanlı devletinin ittifakına ihtiyaç kalmamıtı. Bu esnada Kabakçı Mustafa isyanının çıkması ve III. Selim in tahttan ferâgat 2 Mustafa Nuri Paa, Netayic ül-vukuat, III-IV, Haz. N.Çaatay, TTK, Ankara 1987, s.211. 3 Netayicü l-vukuat, s.214; smail Hami Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV, Yersiz 1961, s.85. 4 Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V, TTK, Ankara 1983, s.98-99; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 1987, s.300-301. 5 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, stanbul 1995, s.100. 6 Netayic ül-vukuat, s.221; Danimend, age., s.89.
576 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL etmesiyle Fransa, Osmanlı reformlarının askıya alınmı olmasını ve Osmanlının düzelmesinin artık imkânsız olduunu bahane ederek Osmanlıyı gözden çıkardıı gibi, Osmanlı-Rus barı sürecine de yeterli destei vermedi. Osmanlı-Rus barı antlaması görümeleri için görevlendirilmi olan Muhip Efendi nin Paris teki giriimleri de çeitli bahanelerle geciktirildi 7. Fransa nın Rusya yla ibirlii ve Osmanlıyı Rusya karısında yalnız bırakması, hatta Rusya yla birlikte Osmanlı topraklarını paylama tasarıları, payitahtta Fransızlara artık güvenilemeyeceini ortaya koymu, Ruslarla barı görümelerinde Osmanlı kendisi çözüm aramak telaına dümütü. Bu arada Ruslarla yapılan mütareke sürecinin sona ermesi ve halen barı görümelerinde ilerleme kaydedilememesi üzerine Osmanlı devleti barı görümeleri için Ruslarla dorudan temas kurma yolunu seçti. Rus orduları bakomutanı olarak mütarekeden hemen sonra Tuna memleketlerine tayin edilen ve Bükre te bulunan Rus Feldmareali Aleksander Aleksandroviç Prozorovsk a müracaat edildi 8. Erfurt görümesinin ardından isteklerini Osmanlıya kabul ettirme fırsatı yakalamı olan Rusya, Fransa ile ittifakın uzun sürmeyeceini bildiinden elini çabuk tutmak istiyordu. Osmanlı murahhaslarıyla yeniden barı müzakerelerine girimek için Prozorovsk da, hükümetinden bu yönde talimat almı bulunuyordu 9. Osmanlı devletinin bu müracaatına cevap mektubunu Rus Feldmareali tarafından kurye olarak stanbul a gönderilen Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk getirdi. Onun geldii günlerde stanbul, devlet otoritesinin sarsıldıı, dâhilî karııklıkların yaandıı, askerî-idarî alanda belirsizliklerin hüküm sürdüü, büyük devletlerin diplomasi savalarının hız kazandıı merkezlerden biri haline gelmiti. Aslında III. Selim in azliyle balayan süreçte Osmanlı devleti tarihinin en karıık günlerini yaıyordu. Nizâm-ı Cedid karıtlarının Kabakçı Mustafa önderliinde yeniçerileri ayaklandırması sonucu III. Selim Nizâm-ı Cedid i kaldırdıını ilan ettiyse de, bununla yetinmeyen asilerin baskısı sonucu tahtı IV. Mustafa ya bırakmak zorunda kalmıtı. Yeniçerilerin baskı ve zorbalıklarına dayanamayan ve Rusçuk Yârânı olarak tarihe geçen Nizâm-ı Cedid taraftarı devlet adamları Rusçuk ayanı Alemdar Mustafa Paa ya sıınarak onun desteiyle III Selim i yeniden tahta çıkarmak ve reformların devam etmesini salamak istiyordu 10. Alemdar Mustafa yı bu konuda ikna etmeye muvaffak olan Rusçuk yaranı onu ordusuyla stanbul a getirtmi ise de, bu esnada III. Selim in katledilmesi planları deitirmiti. Hayatta kalan II. Mahmut tahta çıkarılmı, o da Alemdar ı sadrazam tayin etmiti 11. Artık iktidarda devlet ilerinin inceliklerine pek vakıf olmamakla birlikte, kuvvet ve kudrete mâlik ve reformlara açık Alemdar 7 Netayic ül-vukuat, s.235-236. 8 Netayic ül-vukuat, s.236. Düman devlet elçilerinin Yedikule ye hapsedilmeleri gelenei III. Selim döneminde kaldırılmı ve Osmanlı-Rus harbinin balamasıyla ilk olarak uygulamaya konularak Rus elçisi talinskiy memleketine iade edilmiti. Bu sebeple sava esnasında Rusya yla diplomatik münasebetler askeri makamlar tarafından gerçekletirilmitir. Bkz, Danimend, age., s.84. 9 Hammer, Büyük Osmanlı Tarihi, 9 (Ek Cild), Sabah Medya Ofset, Yersiz-Tarihsiz, s.189. 10 Karal, age., s.87. 11 Karal, age., s.88-89.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 577 ve Rusçuk yaranı bulunuyordu. Alemdar döneminde ayanlarla Sened-i ttifak yapılarak onların itaat altına alınmasına çalıılmı, Nizâm-ı Cedid i ihya etmek üzere Sekbân-ı Cedid adında yeni bir askeri ocak tekil edilmiti. Alemdar ın sert ve etkin politikaları yeniçerileri sindirmi ise de kin ve öfkelerini ortadan kaldırmamıtı. Ruslarla mütareke yapılmı olmasına ramen henüz barı antlaması için ilerleme kaydedilememiti. Barı görümeleri için Sadrazam Alemdar Mustafa Paa ya gönderilen Grigoreviç in stanbul a geldii tarihlerde stanbul patlamaya hazır bir bomba idi. Yeniçerilerin isyan hazırlıkları son aamasına gelmiti. Ancak kutsal Ramazan ayının çıkması bekleniyordu. 1-Grigoreviç in stanbul a Gelii Grigoreviç 4 Kasım 1808 de Rus ordusu Feldmareali Knez Aleksander Aleksandroviç Prozorovsk un karargâhının bulunduu Bükre ehrinden tercümanıyla birlikte yola çıktı. Hava muhalefeti dolayısıyla Rusçuk istikametinde bulunan Petr köyünde geceledikten sonra ertesi gün yola devam ederek sabah erken saatlerde Türklerin elinde bulunan bir sınır karakolu olan Giurgiu (Jurji) Kalesi ne ulatı. Burada daha önceden kendisiyle tanıtıı ve geleceinden haberdar olan Edim Paa tarafından karılandı ve hiç vakit kaybetmeden kendisini Tuna üzerinden Rusçuk a yollamasını rica etti. Edim Paa birkaç gündür devam etmekte olan nehrin iddetli dalgaları dolayısıyla onun bu teklifine sıcak bakmadıysa da ısrarları karısında bir kayık temin edilerek Grigoreviç yola çıkarıldı. Üç saatlik zorlu bir nehir yolculuundan sonra Osmanlı genel karargâhının bulunduu Rusçuk a ulaan Grigoreviç burada fazla kalmadan, yanlarına verilen bir Tatar ın refakatinde yola devam ederek önce Razgrad (Hazergrad) a, ardından Djuma (Cuma) ehrine, oradan Osman Pazar a, daha sonra Balkan daları üzerinden yapılan iki günlük zorlu bir yolculuun ardından 8 Kasım sabahı Slivni ehrine vardı. Slivni den sonra sırasıyla Yanbolu, Adrianopol, Babaeski, Burgaz, Çorlu, Silivri, Büyük ve Küçük Çekmece yoluyla Marmara denizi sahilini takip ederek gece yarısı saat 2 de stanbul a geldi. Ramazan münasebetiyle fenerler ve mahyalarla aydınlatılmı olan camileriyle stanbul onu adeta büyüledi. stanbul da bütün yabancı temsilciliklerin bulunduu Pera ya geçen Grigoreviç Rusçuk tan tanıdıı Ermeni asıllı Bogos un hanesine yerleti 12. 2-Grigoreviç in Alemdar Mustafa Paa ile Görümesi stanbul da kendisine rehberlik eden kii Rus taraftarı, muhtemelen ajanı olan ve Manuk Bey olarak bilinen Ermeni asıllı Emanuel Marzaian idi. stanbul a geldii günün sabahı, evinde kaldıı Bogos un kardei Gabriel i Rusçuk tan tanıdıı Manuk Bey e göndererek geliini vezir Mustafa Paa ya ulatırmasını istedi. Manuk Bey Mustafa Paa nın hizmetinde görev yapan onun en sevdii ve en 12 Dnevnıya Zapiski,s.1-14.
578 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL yakın adamlarından birisi idi. Hiçbir eitim almamı olmasına ramen çok zeki ve kurnaz biri olarak bilinen Manuk Bey, uzun yıllar Mustafa Paa nın hizmetinde görev yaptıı ve onun güvenini kazandıı için hükümet ilerinde etkili ve aynı zamanda stanbul un önde gelen Ermeni tüccarlarındandı 13. Gabriel kısa sürede dönerek Manuk Bey in vezirin yanına gittiini ve kendisini orada beklediklerini haber verdi. Bunun üzerine Grigoreviç derhal Gabriel le birlikte vezirin huzuruna çıkmak için Bâb-ı Ali nin yolunu tuttu. Kapıda Manuk Bey kendilerini karıladıktan sonra vezirin huzuruna alındı. Rus kurye Alemdar hakkında yeterli malumat edinmi bulunuyordu. Alemdar ı günlüünde öyle anlatıyor: Büyük vezir (Alemdar), zamanında sıradan bir bayraktar imi. Rusçuk yakınında bir paanın (Tirsinikliolu smail Aa) kethüdası imi. Ancak dik balı ve zeki. Etrafında topladıı adamlarla ekiyalık yapmı. Kendi efendisi ve hâmisini öldürmü *. Her yeri yamalayarak oldukça güçlenmi. Büyük bir ordu kurarak kendisini bütün Rumeli nin aası ilan etmi. Birçok kez stanbul üzerine taarruzlara teebbüs etmi. Sultan kendisini mecburen paa olarak tanımı ve kıymetli hediyeler göndermi. Kısa bir süre önce Selim i tahttan alaaı etmeleri üzerine Alemdar Selim i yeniden tahta geçirmek için ordusuyla stanbul a gelmi. Fakat Sultan Mustafa Rusçuk paasının yaklamakta olduunu duyunca Selim i öldürtmütür. Bu durum karısında Alemdar Sultan Mustafa yı zindana atmı ve tahta küçük kardei Mahmut u oturtmutur. Bunun karılıında sadaret makamına tayin edilmitir. Bu dönemden itibaren Osmanlı imparatorluunda kendi otoritesini tesis etmitir. Mahmut ismen padiah olmakla birlikte bütün yönetim ileri Mustafa Paa nın salâhiyetindedir 14. Grigoroviç Mustafa Paa ile görümesini günlüünde öyle anlatıyor: Mustafa Paa hain ve görkemli bir ekilde divanda oturuyordu. Sarıında pırlantalı tüy parlıyordu. Kemerinde ise Sultan Mahmut tarafından hediye edilen elmas hançer vardı. Çevresinde yaklaık 500 kiilik bir muhafız birlii bulunuyordu. Asyavâri bir ihtiam ve müthi bir atafata sahipti. Feldmareal Prozorovsk un mektubunu kabul ederek büyük bir memnuniyet duydu ve birkaç defa ho geldin, safa geldin sözlerini tekrarlayarak beni tebrik etti 15. 13 Dnevnıya Zapiski,s.14-15. Manuk Bey Alemdar Mustafa Paa nın ölümünden sonra Rusçuk a kaçarak burada Ruslar için çalıacaktır. Kendisine Eflak beylii verilmesi için bütün maddi imkanlarını seferber etmeye hazırdır. 1809 da Osmanlı-Rus barı ümitlerinin ortadan kalkıp muharebenin yeniden baladıı yıllarda Rusları tevik ederek Türklerin elinde bulunan Giurgiu üzerine Rus ordusunu harekete geçirdi. 1809 Nisan ayında Bükre den hareket eden Rus ordusu kaleye yaptıı hücumda muvaffak olamadı. Manuk Bey sonradan Rusya tarafından generallik rütbesi ile taltif edildi. Bkz., Hammer, age., s.181,191.bükre te bugün restoran-otel olarak kullanılan tarihi Manuk Han Manuk Bey tarafından 1800'lerin baında yaptırılmıtır. * smail Aa Tirsinik teki çiftliinde mutad olduu üzere elendii sırada, elenceyi seyretmek üzere toplanan köylülerden biri tarafından gece yarısı atılan bir kurunla vurulup ölmütür. Bkz., smail Hakkı Uzunçarılı, Mustafa Paa Bayraktar, A, VIII, MEB, s.720. (720-727); Netayic ül-vukuat, s.220. smail Hami Daniment, Türk ordusunda istihkam amirlii yapmı olan Baron Juchereau de Saint-Denys e dayanarak verdii bilgide Tirsinikliolu nun ölümünde Alemdar Mustafa Paa nın parmaı olduunu ancak Cevdet Paa nın bu fikirde olmadıını belirtmektedir. Bkz, Danimend, age., s.82. 14 Dnevnıya Zapiski,s.15. 15 Dnevnıya Zapiski,s.16-17.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 579 Krasnokutsk a burada reçel, kahve ve tütün ikram edildikten sonra Mustafa Paa, Manuk Bey ve tercümanın dıındakilerin salondan çıkmasını iaret etmitir. Ba baa kaldıktan sonra Mustafa Paa Feldmareal tarafından gönderilen mektubu açarak, okuması için tercümana vermitir. Mektubun muhtevasından oldukça memnun kalan Mustafa Paa bu memnuniyetini ve siyasi düüncelerini u sözlerle dile getirmitir: Türkler uzun zamandır Rusya ile barı yapmayı arzu ediyor. Ancak Fransızların siyasi entrikaları bunu engelliyor. Güya Türkiye nin menfaatlerine çalııyorlar. Fransızların sürekli art niyetlerini, bütün Avrupa nın huzurunu kaçırdıklarını gördükçe Fransızlardan nefret etmeye baladım. Bizzat Fransızlar bana Ruslara karı 30 bin kiilik bir kuvvet vaat ederek, bu kuvvetle kısa sürede Moldavya ve Valakya nın (Memleketeyn/Eflak-Bodan) ele geçirileceini temin ettiler. Ben inanmadım. Türkiye yi çok defa aldattılar. Kısa bir süre önce Fransızlar için çalıan 12 kiinin kellesini kestim. Benim ilk amacım Rusya ve ngiltere ile barı imzalamak. Fransızlarla asla 16. Bu sözlerden sonra Mustafa Paa cevap mektubunun kısa sürede hazırlanacaını ve kendisinin stanbul da fazla alıkonulmadan yola çıkarılacaını söyleyerek ayrılmıtır. Bu arada Grigoreviç in ziyaret edecei yerlerde saygın bir ekilde aırlanması için bir emirname vermitir 17. Grigoreviç in stanbul a gelii bütün yabancı temsilciliklerde bir merak ve heyecan konusu olmu, bilhassa mehur Fransız elçisi Sebastiyani * den sonra yerine tayin edilen Fransız elçisi G.Latour Maubourg tam manasıyla bir telaa dümütür. Ancak Grigoreviç diplomasi okulu tabir ettii stanbul da dikkatli ve ketum olmaya son derece gayret etmitir 18. 3-Yeniçerilerin Ayaklanması Alemdar, kısa süren (3 ay 18 gün) sadrazamlıı döneminde devletin ve milletin huzur ve asayiini salamı, devlet otoritesini yeniden kurmu, III. Selim den devraldıı reform sürecini balatmı, artık her eyin geride kaldıına kanaat getirmiti. Ancak bu süreçte baarıların getirdii gereksiz bir gurur ve ihmale kapılması, rehâvet ve sefâya dalması dümanlarını harekete geçirdi 19. Bilhassa Yeniçeriler askeri alanda yapılan yeni düzenlemelerden oldukça rahatsızdı. syan öncesinde Alemdar aleyhinde propagandalar açıktan açıa yürütülmeye balanmıtı. Bâb-ı Ali duvarlarına Rumeliden geldi bir çıtak, Bayram ertesi ya kılıç oynayacak ya bıçak 20 eklinde afiler asılarak isyan adeta baıra 16 Dnevnıya Zapiski,s.17-18. 17 Dnevnıya Zapiski,s.19. * Sebastiyani einin ölümünden sonra hastalanmı ve memleketine dönmütür. 18 Dnevnıya Zapiski,s.19-20. 19 Devlet adamları yeniçerilerin tamamen sindirildiine inanmılar, stanbul un siyasi inceliklerini bilmeyen Alemdar ı kendisine sunulan cariyelerle zevk ve elenceye tutku sardırıp kendileri de lükse ve görkeme kapılarak tedbir almayı unutmulardı. Alemdar ın beraberinde stanbul a getirdii Rumeli askerleri, hanlara ve vezir konaklarına daıtılmı, buralarda tam bir gaflet uykusuna dalmılardı. Bkz., Netayic ül- Vukuat, s.230. 20 Danimend, zahlı Osmanlı Tarihi, s.96; Karal, Osmanlı Tarihi, s..94.
580 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL baıra geliyordu. Buna benzer bir iir parçası ölümünü takip eden günlerde dairesinde de bulunacaktır. Bu iirde: Rumeli den gelen ekıya. Yeniçerileri küstahça yamaladı. Ramazan bayramından sonra kan dökülecek. Yeniçeriler intikam alacak 21 sözleri yazılı idi. Buna ramen sadrazam ciddi tedbirler almamı, yeniçerilerin çıırtkanlıına aldırmamıtı. Grigoreviç stanbul a geldii günlerde, yeniçerilerin Alemdar Mustafa Paa ya karı bir ayaklanma hazırlıı içerisinde olduunu duymutu. Pera da bulunduu sırada zaman zaman yanına uradıı, uzun yıllar ngiliz sefareti tercümanı olarak görev yapmı 22, stanbul un siyasi atmosferine vakıf, tecrübeli ve saygın bir hanımefendi olan Pizani hanım bu gelimelerden kendisine bahsetmi, Alemdar Mustafa Paa nın, kaldırmak istedii Yeniçerilerin kendisi aleyhine büyük bir kampanya içerisinde olduklarını söylemiti. Ancak kutsal ay Ramazan ın bitmesinin beklendii sanılıyordu. Pizani Hanım Yeniçerilerin bu hazırlıklarından Mustafa Paa nın haberdar olduunu ve her türlü tedbiri aldıını, ancak geç kalmı olduunu söylemiti. Grigoreviç cevap mektubunu alarak ertesi gün stanbul dan ayrılacaını düündüü için bu gelimelere ve isyan söylentilerine o an fazla önem vermedi 23. Her ne kadar Mustafa Paa nın sert tutum ve politikaları belirli çevrelerce eletirilse de, stanbul un huzurunu salamı, yaptıkları halk tarafından takdir edilmiti. Grigoreviç bu sebeple olmalı halkın olası bir Yeniçeri ayaklanmasına destek vermeyecei kanaatindeydi 24. Grigoreviç, stanbul da gezdii o günün akamı, Bogos ve Gabriel le birlikte boazda oturan Manuk Bey e misafir olmutur. Ertesi gün Manuk Bey kendisine sevinçli haberi vererek akam divanın toplanacaını, cevap mektubunun hazırlanarak kendisinin gece yola çıkarılacaını söylemitir. Divan toplantısında barı görümelerine katılacak 3 kiilik heyet tespit edilmi ancak cevap mektubu hazırlanmadıı için Grigoreviç in gidii ertelenmitir 25. O günü de stanbul da geçiren Grigoreviç e, akam saat 10 da vezir tarafından kabul edilecei bildirilmitir. Ancak Bâb-ı Ali ye gitmek üzere tam filikaya bindii esnada vezirin adamlarından biri, vezirin eyhülislam tarafından iftara davet edildiini ve bu yüzden kendisiyle görüemeyeceini, bu geceyi de Manuk Bey in yanında geçirmesinin istendiini söylemitir 26. Kızılca kıyametin kopacaı o gece aslında Grigoreviç için kader anıdır. Randevünün iptali üzerine Manuk Bey e misafir olan Grigoreviç misafir olduu bu evde neeli, müzikli, ho sohbetli saatler geçirirken yeniçeriler bayramı 21 Dnevnıya Zapiski,s.38. 22 Enver Ziya Karal, Selim III ün Hatt-ı Hümayunları, TTK, Ankara 1988, s.193. 23 Dnevnıya Zapiski,s.24-25. 24 Dnevnıya Zapiski,s.25. 25 Dnevnıya Zapiski,s.25-26. 26 Dnevnıya Zapiski,s.30.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 581 beklemeden Kadir gecesi isyanı balatmı, stanbul u kan, gözyaı ve alevlere bomutu. Grigoreviç bu gelimeleri ancak sabaha karı örenebilmitir. O günün sabahını (15 Kasım 1808) öyle anlatıyor: Sabaha doru saat 5 de tercümanım beni uyandırdı. Telalı bir halde, evde yalnızca bizim kaldıımızı ve herkesin isyan mahalline gittiini söyledi. skele kapanmı, aralıksız devam eden ate sesleri duyuluyor. Caddeler bo. Halk evlerine kapanmı durumda. Tercümanım yeniçerilerin buraya baskın yapabileceini, bu yüzden acele etmemizi söyledi. Kendisine, ben vezire elçi olarak gönderildim. Burada kalacaım. Herhangi bir yere sıınmaktansa mahvolmayı tercih ederim dedim. Divana oturdum ve sigara yaktım. Evimizin penceresi silah sesleriyle çınladı. Tercümanın beti benzi attı. Fakat ben Allah tan ve ecdadımın dualarından ümitvâr olduum için sakindim 27. Grigoreviç ve tercümanı endieli bir halde beklerken stanbul daki en yakın dostları Pizani Hanım ve Avusturya bakanı Stirmer tarafından gönderilen bir kurye imdada yetierek kendisini beklediklerini söylemitir. Gece vezirin evi Yeniçeriler tarafından yakılmıtı. Grigoreviç in dostu olan bu kiiler onun vezirle geceki randevülerini bildikleri için hayatından ciddi endie ediyorlardı. Hiç vakit kaybetmeden evden çıkan Grigoreviç yolda Pizani hanımefendiye uradı. Hayatta olduunu gören Pizani Hanım o kadar sevindi ki, Allaha ükürler olsun. Ölümden döndünüz diye sevinç çılıkları attı. Daha sonra Grigoreviç kendisini davet eden Stirmer Bey e gitmek üzere Pizani Hanım ın yanından ayrıldı. Grigoreviç yol boyunda gördüklerini öyle dile getiriyor: Tenhalamı sokaklar üzerinde etrafa daılmı üçer dörder gruplu askerlerle karılatık. Kimisi kouyor, kimisi nereye gideceini bilmez akın halde, kimisi atlara barut yükleyerek stanbul istikametine atları koturuyor. Bu arada kader muhasebesi yapan Grigoreviç: Geçen gece ölüm, itiraf etmek gerekirse beni adım adım takip etmi. Eer eyhülislam veziri iftara davet etmemi olsaydı veya Manuk Bey in yanına iki saat geç gelmi olsaydım hiç üphesiz Yeniçeriler tarafından parçalanmı olacaktım 28 diye düünür. Grigoreviç Avusturya bakanının evinde bulunduu bu sıralarda stanbul da yaanan elim hadiseleri gözlemlemeye devam eder. Top ve tüfek sesleri aralıksız duyuluyordu. Halk ortada yoktu. skele kilitlenmi, her iki taraftan da kimseye izin verilmiyordu. Asiler evleri yaktılar. Her tarafta ateler savruluyor. Boazda bekleyen yaklaık 30 adet gemi ehri güllelerle dövüyor. Sokaklarda insanlar hançer ve kılıçlarla birbirini boazlıyor. Pencerelerden ate açılıyor. Her yerde kan ve cesetler. Feryat, figan sesleri silah seslerine karııyor. stanbul alevlerle sarılmı adeta ate soluyan bir daa benziyordu 29. 27 Dnevnıya Zapiski,s.31-32. 28 Dnevnıya Zapiski,s.33-34. 29 Dnevnıya Zapiski,s.34-35.
582 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL 4-Bâb-ı Ali nin Muhasarası ve Alemdar ın Ölümü Bir süredir isyan hazırlıı içerisinde bulunan yeniçeriler 14 Kasım ı 15 Kasım a balayan Salı gecesi Grigoreviç in de ifade ettii gibi, sadrazamın iftar için gittii eyhülislamın konaında bulunduu bir sırada yangın çıkararak isyanı balattılar. syanın bayram sonrasını beklemeden erken balamasının sebebi, eyhülislamın konaındaki ziyafetten dönen Alemdar a yol açmak isteyen muhafızlarının halkı denek ve kamçıyla daıtması ve bu yüzden yaralananların kahveleri dolaıp yeniçerileri ayaklanmaya tevik etmeleri ve bu heyecan anında ismi bilinmeyen birinin bayram ertesi ocaın ilga edilecei hakkında bir haber ifa etmesi eklindeydi 30. Zaten her eyi göze almı olan yeniçeriler isyan ateini yaktılar. Grigoreviç in günlüünde o gece yaanan olaylar öyle anlatılıyor: Mustafa Paa çok sayıda devlet memuruyla birlikte eyhülislamın konaında iftarda idi. Bütün tedbirleri almıtı. Beraberinde iyi donanımlı 2000 muhafız bulunuyordu. ftar sonrası eyhülislamın konaından çıkıta yangını gördü ve sebebini hemen anlayarak hızlı bir ekilde Bâb-ı Ali ye hareket etti. Yeniçeriler ardından ate açtılarsa da muvaffak olamadılar. Alemdar sa salim dairesine ulatı. Bâb-ı Ali in her tarafını kapatmaları için emirler verdi. Muhafızlarını etrafına topladı. Ordusu yeniçerilerle ümitsizce mücadeleye baladı. Bu çarpımalarda o gün her iki taraftan yaklaık 2000 kii hayatını kaybetti. Yeniçeriler Bâb-ı Ali yi yakma konusunda uzun süre karar veremediler. Zira burada hemen bütün hazine ve sadâretin önemli evrakları bulunuyordu. Onlar Mustafa Paa yı canlı olarak ele geçirmek istiyorlardı. Birkaç kez, her eyin yolunda olduu ve padiahın kendisini görmek istediini söylemek üzere adam gönderdilerse de Mustafa Paa bunların hiçbirine inanmadı. Salam bir ekilde korunmak için muhafızlarını tevik ve tecî etmeye devam etti. Yeniçeriler kudurmu gibi binanın etrafını sarmı ve ate etmeye balamılardı. Binanın dört bir yanı atee verilerek hiç kimsenin dıarı çıkmasına izin verilmiyordu. Mustafa Paa sükûnetini muhafaza ederek yeniçerilere hitaben; Benim hayatım size pahalıya mâl olacak. Son nefesime kadar savaacaım diye haykırarak ate etmeye balamıtı. Mustafa Paa yeniçerilerin menfaat ihtiraslarını bildii için aralarında karmaa çıkarmak ve vakit kazanmak maksadıyla üzerlerine bozuk paralar, deerli talar ve eyalar saçmıtır. Yeniçeriler atılan bu eyleri kapımaya baladıkları ve aralarında tartıma ve çatımalar çıktıı esnada Mustafa Paa üzerlerine ate etmeye devam etmitir. Bu arada alevler binanın her tarafını sarmıtır. Yangın her tarafa yayılarak her eyi yok etmitir. Mustafa Paa ölümün kaçınılmaz olduu bu son dakikalarda bütün gücünü ve maneviyatını toplayarak Ey asiler! Hayatımın son dakikaları sizin de son dakikalarınız olacak. ntikam 30 Danimend, a.g.e., s.96; Hammer, a.g.e., s.186; Karal, Osmanlı Tarihi, s.94-95; Ayrıca yeni kurulan Sekban-ı Cedid askerlerinin oruçlarını zamansız bozmalarının da yeniçerileri galeyana getirdii sebepler arasında gösterilmektedir. Bkz., Stanford Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, II, stanbul 1983, s.29.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 583 almadan ölmeyeceim. Elveda stanbul diye haykırmı, salonun orta yerine barut döktürmü ve atelemitir. Birkaç gün sonra cansız yatan bedeninin bulunacaı bodruma inmitir 31. Mustafa Paa nın binayı havaya uçurmasından sonra da ayaklanma bir süre devam etmitir. Bu arada kısmen sakin olan Pera da da insanlar tedirgin haldeydi. Herhangi bir tehlikeye karı gemilerle uzaklama hazırlıı yapılıyordu. Top ve tüfek sesleri kesilmiyordu. Yeniçerilerin kılaları ve evleri yanıyordu. Mescitler alev içindeydi. Mustafa Paa nın tarafında yer almı olan Yeniçeri Aası Mustafa Aa param parça edilmi, Kigay Bey (?) katledilmiti. Asi yeniçeriler Sultan Mahmut u tahttan indirerek hapsedilmi olan sabık sultan Mustafa yı tahta çıkarmak istiyordu. Kaptan Paa Ramiz Efendi gemileri silahlandırmı, yeniçeri ocaklarına top atılarına balamıtı. stanbul batanbaa yanmaya devam etti. syanın daha ilk günü 4000 ev yanmıtı. Yangından ve kılıç darbelerinden binlerce kii hayatını kaybetmi, kanlı cesetler denize atılmıtı 32. 17 Kasım da artık Yeniçeriler zafer edasıyla takınlıklara ve gösterili merasimler yapmaya, zaferlerini cokuyla kutlamaya balamı bulunuyordu. Mustafa Paa rejimi artıklarını ortadan kaldırıyor, Sekbân-ı Cedid ocaklarını, onlara ait mal ve mülkleri imha ediyorlardı. Tehlike dolayısıyla Ermeniler ve Rumlar silahlanmıtı. Mustafa Paa nın geride kalan yaklaık 3000 kiilik ordusu sultanın sarayında toplanmı asilere ate etmeye devam ediyordu 33. Aynı gün Yeniçerilerin tahta çıkarmak istedikleri Sultan Mustafa padiahın muvafakatiyle boduruldu ve babası I.Abdülhamit in türbesine defnedildi. Hanedandan geriye sadece Sultan Mahmut kalmıtı. 18 Kasım da Yeniçeriler saraya girmeye muvaffak oldular. Mustafa Paa nın askerlerinin çou hayatını kaybetti. Hayatta kalanlar kaçarak kurtuldu. Kaptan Paa Ramiz Efendi ve Kadı Abdurrahman Paalar * gemilere binerek stanbul dan uzaklatılar. Osmanlı tahtının hayatta kalan tek varisi olması dolayısıyla Yeniçeriler kazaskerlerin aracılııyla Sultan Mahmut tan af dilediler ve bir daha itaatsizlikte bulunmamaları artıyla affedildiler. Böylece ate sesleri kesildi. Yeniçeriler Sultan Mahmut un huzuruna çıktılar. Bayramını kutladıktan sonra Ayasofya camiine kadar Sultana elik ettiler 34. 31 Dnevnıya Zapiski,s.35-37. 32 Dnevnıya Zapiski,s.38-39. 33 Dnevnıya Zapiski,s.41-42. * Sultan Mahmut yeniçerilerin zaferinden sonra kendisini müdafa etmi olanların Rusçuk a kaçmalarına göz yumdu. Ancak yeniçerilerin baskıları ile Rusçuk a kaçan Ramiz Paa nın yakalanması için Kandıralı Mehmet beylerbeyi tayin edilerek gönderildi. Silistre valisi Hüsrev Paa da Rusçuk üzerine yollandı. Ramiz Paa bu baskılar karısında Ruslara sıındı. Ruslarla yapılan antlamadan sonra Belgrad Muhafızı atanmak suretiyle kandırılıp çarıldı ve Yerköy de idam edildi. Bkz., Netayic ül- Vukuat, s.234; Hammer, age., s.187-188. Kadı Paa, memleketi olan Alaiye ye ulaabilmi ise de, yeniçerilerin baskıları ve zorlamaları ile yollanan fermanlar üzerine Tekeli Olu Mehmet Aa, kendisine saldırarak 1809 yılı Ocak ayı ortalarında yakalanıp asılmıtır. Bkz., Netayic ül- Vukuat, s.234. 34 Dnevnıya Zapiski,s.43-44.
584 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL Alemdar Mustafa Paa nın âkıbeti henüz belirsizliini koruyordu. Kimileri onun kaçarak kurtulduu ve ordu toplayarak stanbul a baskın yapacaını, kimileri bodrumda dumandan boulmu halde bulunduunu, cesedinin Yeniçeriler tarafından aaılanarak caddelerde sürüklendiini, daha sonra kafasını kestiklerini, kimileri canlı olarak ele geçirildiini ve sonra parçalandıını söylüyordu 35. Ancak isyanın üçüncü gününde Mustafa Paa nın bodrumda dumandan boulmu halde bulunduu kesinleti. Cansız yatan bedeninde, belinde sultan Mahmut tarafından hediye edilmi kılıç, elinde ise tabanca bulunuyordu. Ceset Yeniçeriler tarafından sokaklarda sürüklendikten sonra bir aaca asıldı. Paa nın cesedine hakaret eden ve aaılayan yeniçeriler azına soktukları sopa parçasını orada bulunanlara göstererek Bakınız Rumeli ekıyası tütün çekiyor diye alay etmilerdir 36. Mustafa Paa nın öldüü kesinlemi olmasına ramen, hayatta olduuna dair söylentiler bir süre daha dillerde dolamıtır. Ortada dolatırılan cesedin ona ait olmadıı ve Yeniçerilerin intikam duygularının tatmin edilmesi, daha da azgınlamalarının önlenmesi maksadıyla bunların yapıldıı söylentisi dolamıtır 37. Ayaklanma süresince kadın ve erkek toplam 15 bin kii hayatını kaybetmi, 5 binden fazla yeniçeri yaralı olarak kılaları doldurmutur. Sultan Mustafa nın annesi bodurularak olunun yanına defnedilmi, ardından kız kardei de zehirletilmitir 38. Yeniçeriler tahta geçirmek istedikleri Sultan Mustafa yı boduran 12 kiinin kellesini istemilerdir. Önemli devlet adamları bir bir yeniçeriler tarafından ortadan kaldırılmıtır. Hariciye nin geride kalan tecrübeli devlet adamlarından Halif Efendi çavu baının gayretleriyle Yeniçerilerin elinden kurtulmutur. Yeniçerilerin devlet adamlarından 15 kiinin daha kellesini istemesi üzerine Sultan Mahmut daha fazla dayanamayarak Yeniçerilere hitaben sert bir konuma yapmıtır. Bu konumasında Sultan Mahmut: Kendi kardelerinizin kanını dökmeye daha ne kadar devam edeceksiniz? Kana susamı bir kaplan gibi vahete doymadınız mı? Yeryüzü sizin kan kokan ellerinizden inliyor. Günahsız insanlar sizin talamı kalplerinizden yeterince muzdarip oldu. Canavarlıkta ruhlarınız müzminlemi. Bütün imparatorluun yok oluunu hazırlıyorsunuz. Siz vicdan ve inanç kanunlarını ayaklar altına aldınız. Hasım devletler hudutlarımızda cereyan eden bu felaketi hiç üphesiz istismar edeceklerdir. Ben sizin padiahınızım. Ben size deil siz bana itaat etmelisiniz. Eer bana itaat etmek istemiyorsanız, tahtı bırakır, Anadolu topraklarına giderim. Keyfinize göre ülkeyi 35 Dnevnıya Zapiski,s.44. 36 Dnevnıya Zapiski,s.46-47. Alemdar Mustafa Paa nın cesedi zorbalar tarafından aır hakaretlerle yollarda sürüklenerek Atmeydanı na getirilmi ve bir dut aacına ba aaı asılmıtır. Daha sonra Yedikule civarındaki kör bir kuyuya atılmı, yeniçeri ocaı'nın ortadan kaldırılmasından sonra (1826) kemikleri yine o civarda bir yere gömülmü ve nihayet II. merutiyet'in ilanından sonra kemikleri buradan alınarak Gülhane Parkı karısındaki Zeynep Sultan Camii mezarlıına nakledilmitir. Soukçeme den Sultanahmet e çıkan caddeye de Alemdar Caddesi adı verilmitir. Bkz., Uzunçarılı, Mustafa Paa Bayraktar, A, VIII, MEB, s.726. 37 Dnevnıya Zapiski,s.47. 38 Dnevnıya Zapiski,s.47-48. IV. Mustafa nın kız kardei Esma Sultan yeniçerilerin ayaklandırılmasında önemli rol oynayan kiilerden birisidir. Tebdil-i kıyafetle propaganda yaptıı ve ocak ileri gelenleriyle görütüü bilinmektedir. Bkz., Danimend, age., s.96.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 585 yönetirsiniz. Bu vahetinize ahit olmak istemiyorum 39 demitir. Bu sözler üzerine Yeniçeriler padiaha balılıklarını, ona itaat edeceklerini ve emirlerini yerine getireceklerini söylemilerdir. Böylece isyan sona ermi, yaralar sarılmaya, felaketin acı izleri silinmeye çalıılmıtır. 5-Alemdar ın Ölümünden Sonra Rumeli Mustafa Paa nın ölüm haberi bütün Rumeli de büyük bir galeyana sebep oldu. Daha ölümünün haber alındıı ilk günlerde ayaklanma henüz sona ermiti ki, yeni bir söylenti stanbul un yeni bir felaketle karı karıya olduunu gösteriyordu. Mustafa Paa ya balı 17 bin kiilik bir ordu stanbul istikametine harekete geçmiti. Bu haber üzerine halk tela içerisinde evini, dükkânını kapatarak yeniden tedbir almıtı. Bu sırada Alemdar ın öldüü haberinin kesinlemesi üzerine ordunun geri dönmesiyle ehir yeniden sakinleti 40. syanın ilk günlerinden itibaren Alemdar a balı devlet adamlarından bir kısmı Yeniçerilerin gazabından korkarak soluu Rumeli de almıtı. Mustafa Paa ya balı ordu isyan halindeydi. Rumeli ayanlarının büyük bir kısmı deitirilmi, ancak yerlerine henüz yenileri tayin edilmemiti. Her ne kadar Rusçuk vekili Ahmet Efendi halkın eski beylerine itaatlerinin salanması için tedbirler alsa da bu durum Rumeli illerinde bir kaosa yol açıyordu. Mustafa Paa nın ölümünü fırsat bilen müslim veya gayrımüslim bazı unsurlar memnun olmadıkları aalarını deitirmek veya istediklerini baa geçirmek için bir kampanya içerisine girmiti. Rumeli de ekıya çeteleri yeniden kol gezmeye balamıtı. Köyler yakılıyor, ahali yama ediliyordu. Daha önce Silistre dolaylarında bulunan Elikolu ekiyası Mustafa Paa nın ölümünden sonra oradan çıkarılmı ise de bu defa Karlov civarını mesken tutmutu. Bu sebeplerledir ki, Grigoreviç in dönü yolunda güzergâh uzun ve dolambaçlı ancak daha emin bir ekilde tespit edilecektir. 6-Grigoreviç in stanbul dan Ayrılması ve Rus Harbinin Yeniden Balaması Grigoreviç, isyanın bitmesi, devlet ilerinin yeniden toparlanma sürecine girmesiyle Alemdar Mustafa Paa nın yerine tayin edilen yeni vezir Memi Efendi (Arnavut Memi Efendi) ye takdim edilmitir. Grigoreviç in, Avrupâi usül ve âdâba vâkıf, tecrübeli, samimi ve nezaket sahibi olarak niteledii ve maalesef böyle insanların uzun süre sadaret makamında barındırılamayacaını düündüü 41 bu vezirle görümesi gayet olumlu geçmitir. Rusya yla barı görümelerine kalındıı 39 Dnevnıya Zapiski,s.48-50. 40 Dnevnıya Zapiski,s.46. 41 Grigoreviç in kendisinden takdirle bahsettii Sadrazam Memi Efendi, Danimend e göre, aciz, idaresiz ve silik bir ahsiyet olması sebebiyle bu makamda ancak 1 ay 9 gün kalabilmitir. Yerine Gürcü Ziya Paa ikinci defa olarak tayin edilmitir. Bkz., Danimend, age., s.98-99.
586 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL yerden devam edilecei, iki büyük imparatorluun eskiden olduu gibi dostluunun yeniden ina edilmesine gayret edilecei sözlerini almıtır 42. Yeni vezir Grigoreviç e bu dostluk ve samimiyetin niânesi olarak padiah adına madalya ve hediye takdim etmitir *. Vezir bu görümenin ardından Reis Efendi ye, Grigoreviç in ülkesine dönüü için ilemlerin hızlandırılması, en uygun güzergâhın seçilmesi ve yol güvenlii için her türlü tedbirin alınmasını emretmitir 43. Önce deniz yoluyla Marmara denizinden Tekirda a, oradan kara yoluyla Rumeli beyi olan smail Bey in bulunduu Serez e gitmesi konusunda karar verildi. Vidin e kadar yol güvenliinin salanması, Vidin den itibaren Kraiov (Craiov) a kadar Vidin Paası Molla nın güvenlii salamasını hâvî mektup yazıldı. Bu arada barı görümelerini hâvî Feldmareal Prozorovsk a yazılan cevap mektubu da hazırlanarak Grigoreviç e teslim edildi. Grigoreviç i götürecek olan gemi, mürettebatıyla birlikte hazır hale getirildi. Hava muhalefeti dolayısıyla geminin hareketi bir süre daha ertelendi ve nihayet 30 Kasım da Grigoreviç stanbul daki dostlarıyla vedalaarak Büyükdere de bekleyen gemiye binerek yola çıktı. Ancak rüzgârın iddetini artırması üzerine geri dönüldü 44. Ertesi gün bu defa iyi donanımlı yeniçerilerin refakatinde yol güvenlii için her türlü tedbir alındıktan sonra kara yoluyla stanbul dan ayrıldı. Marmara denizi sahilinden, Silivri, Tekirda, Malkara, Kean, Fera (Ferecik), Megra, Yumurjan, Yenice, Kavala, buradan sonra ise denizden uzaklaarak Rumeli içlerine doru önce Pravadi, ardından Serez e ulatı. Burada smail Bey in misafiri olarak üç gün kaldı. 10 Aralık sabahı Serez den ayrılarak Balkan daları üzerinden yapılan zorlu bir seyahatten sonra Nevrekop, Razlug, Pazarcık, Filibe, Çerpan, Zara, Kızanlık, Tırnova ve nihayet 20 Aralık ta Rusçuk a ulatı. Salıı ve yol yorgunluu dolayısıyla Rusçuk ta bir müddet misafir edildikten sonra 22 Aralık ta kendisine hediye edilen Arap atıyla Bükre istikametinde yola çıkarak Rus ordusu karargâhına vardı 45. Grigoreviç in stanbul dan ayrılmasından üç gün sonra barı görümelerinin esaslarını belirlemek üzere Reisülküttap Galip Efendi, Haremeyn payelilerinden Mehmet Rıza Efendi ve Beylikçi zzet Bey 1., 2. ve 3. delege olarak stanbul dan Bükre e gönderildi 46. Tilsit ve Erfurt görümelerinin ardından Osmanlı devleti ve ngiltere arasında balayan yakınlama 5 Ocak 1809 da Kale-i Sultâniye antlamasıyla sonuçlanmı ve bu antlamanın gizli maddeleri uyarınca ngiltere nin Osmanlı devleti ile Rusya arasındaki barı görümelerine arabuluculuk yapacaı öngörülmütü 47. Rusya, aracı olarak tayin edilen ngiltere elçisi Adair in bu rolünü kabul etmedii gibi barıın gerçeklemesi için Adair in derhal stanbul dan uzaklatırılması artını koydu. Osmanlı Devleti tarafından 42 Dnevnıya Zapiski,s.52-56. * Bunlar, pırlantalarla süslenmi ay yıldızlı madalya ve elmas ilemeli tütün kutusudur. 43 Dnevnıya Zapiski,s.55. 44 Dnevnıya Zapiski,s.57-63. 45 Dnevnıya Zapiski,s.66-122. 46 Mustafa Nuri Paa, Netayic ül-vukuat, s.236. 47 Uçarol, age., s.102-103.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 587 verilen menfî cevaptan sonra barı görümeleri kesildi ve Galip Efendi Ya tan ayrılarak stanbul a dönme emri aldı 48. 25 Austos 1807 de akdedilen ve yedi ay süresi olan mütareke yaklaık 2 yıla uzamıtır. Barı görümelerinin kesilmesinden sonra 1809 da Ruslarla muharebe yeniden alevlendi. Rusların esas ordusu Dobruca yı geçerek bir kısmı Varna, dier kısmı umnu istikametinde iki koldan taarruza geçti. Osmanlı ordusunun kahramanca mukabelesi üzerine Ruslar geri çekildi. Bunun üzerine Osmanlı ordusunun Bükre istikametine harekete geçmesi kararlatırılmı ise de Rusların Silistre yi kuatmaları üzerine bundan vazgeçildi. 24 Ekim 1809 da iki ordu Silistre yakınlarında muharebeye baladı. Rus ordusu büyük kayıplar vererek geri çekildi 49. 1810 ilkbaharında Ruslar yeniden taarruza geçti. Varna ve umnu da baarılı olamadılar ise de Silistre ve Rusçuk kalelerini ele geçirdiler. Ancak devam eden muharebelerde çok zayiat verdiler. 1811 ilkbaharında Rusçuk un geri alınması için Osmanlı ordusu harekete geçti. Aynı yılın yazında Rusçuk yeniden Osmanlı ordusu tarafından ele geçirildi. Rusların karı taarruza geçtii sırada Fransa ile Rusya arasında harp yeniden balamak üzere olduu için Ruslar ister istemez Osmanlılarla barı görümelerine giriti. Barı görümeleri için yine Reis Galip Efendi Bükre e gönderildi. Nihayet 16 Mayıs 1812 de Bükre antlaması imzalanarak 1806 da balayan Osmanlı-Rus harpleri sona erdi. Bu antlamayla Eflâk a girdii yerden Tuna ya dökülünceye kadar Prut ve Karadeniz e kadar Tuna nehirleri sınır kabul edildi. Eflak ve Bodan ın bir kısmı Osmanlı da kaldı. Hotin, Bender, Kili, Akkerman ve smail kalelerinin Ruslarda kalması kararlatırılırken, Ruslar Sırplar için de bazı imtiyazlar elde ettiler 50. 7-Grigoreviç in Günlüünden Bazı Notlar Grigoreviç in günlüündeki notlarına bakıldıında öncelikli olarak dikkati çeken husus yolculuun hem gidite hem de dönüte çok meakkatli ve tehlikeli oluudur. Yolculuun kı mevsiminde yapılması, Balkan dalarının aılmasının çetinlii, ekıya çetelerinin saçtıı korku vurgulanır. Bütün bunlara ramen Grigoreviç, kendisinin her eyden önce bir asker olduunu, her türlü engeli amakta kararlı bir tutum sergilediini ve görevi en kısa sürede yerine getirme çabası içerisinde olduunu sıklıkla ifade eder. Rus askerinin kendisine verilen görevi askeri bir disiplin içerisinde yerine getirme bilinci ve sorumluluunda olduuna vurgu yapar. Osmanlı yetkilileri Grigoreviç in görevini sorunsuz bir ekilde yerine getirebilmesi için Türk hudutlarına girdii andan itibaren olaanüstü güvenlik tedbirleri almıtır. Grigoreviç yola çıkarılmadan önce yol güvenliinin salanması, konaklayacaı yerlerde mahalli Türk yöneticileri tarafından saygın bir ekilde 48 Hammer, age., s.190-191. 49 Netayic ül-vukuat, s.237. 50 Netayic ül-vukuat, s.241-242; Danimend, age., s.100-101.
588 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL karılanması için görevliler tayin edilmi ve ilgili yerlere hitaben onurlu bir elçi gibi karılanması hususunda hususi mektuplar yazılmıtır. Özel seçilmi silahlı yeniçerilerin refakatinde görevinin baarıyla tamamlaması temin edilmitir. Grigoreviç yolculuu esnasında zaman zaman Osmanlı reayası Bulgar ve Rum ailelerinde konaklamıtır. Onlarla yaptıı sohbetlerden günlüünde bahseder. Gelii esnasında Osman Pazar yakınlarında bulunan Çatak köyünde misafir olduu bir Bulgar ailesinde onlarla yaptıı ilginç sohbetten bahseder. Ev sahibinin çocuklarına üzerinde Rus çariçesi Katerina nın resmi bulunan Rus parası daıtır ve bu resmin II. Katerina olduunu söylediinde Bulgar ailesi Katerina nın resmini büyük bir saygıyla öperler ve Grigoreviç e, çariçeyi uzun zamandır tanıdıklarını, onun kendilerini Osmanlı yönetiminden kurtarmak istediini, Rus ordusunun yakında gelip kendilerini kurtaracaını ümit ettiklerini söylerler. Grigoreviç, o gün gelene kadar kendilerinin temkinli olmalarını tavsiye etmekle yetinir. Yine dönü esnasında Serez de konakladıı sırada kendisini ziyarete gelen Rumlarla ilginç sohbetinden bahseder. Rumlar Türk yönetiminden honut olmadıklarını, Rusya nın himâyesini istediklerini, stanbul un Rus çarının hakkı olduunu ve bunun gerçeklemesini arzu ettiklerini söylerler. Bu sözler karısında Grigoreviç, bir zamanlar Rusya nın stanbul sefiri Bulgakov un Grekler Türkiye de benim felaketim oldu sözünü hatırlayarak bu ziyaretçilerine karı oldukça temkinli davranmıtır. Onlara, kendi yöneticilerinden memnun olmayan halkın kimseye faydası olmaz. ç meselelerinden dolayı tarihten silinen çok devlet gördük diye cevap vermitir. Bu temkinli tutumunun mükâfatını Serez Beylerbeyi smail Bey in huzuruna vardıında aldıını günlüünde ifade eder. Bir kısım Rumların, Bulgarların Osmanlı yönetimine karı bu olumsuz tavrına ramen, yine onlardan çok sayıda kiinin Osmanlı yönetiminden memnun oldukları yolunda açıklamalara da ahit olmutur. Serez de Arhier Konstantin Serez beylerbeyi smail Bey i Hıristiyan tebâya karı tutumundan dolayı çok övmü, smail Bey in Hıristiyanların hâmisi olduunu, hiçbir Müslümanın Hıristiyanları aaılamadıını, böyle bir durum karısında derhal cezalandırıldıını kendisine anlatmıtır. Günlüünde Türkler hakkında da tespitlerde bulunur. Yolculuunun Ramazan ayına tesadüf etmesi dolayısıyla Türklerin Ramazan ayında çok sıkıcı bir karaktere büründüünü, yine gece uyumayıp gündüz uyuduklarını söyler. Bu durum devlet ilerine de yansımıtır. Ramazan ayı boyunca gündüzleri devlet dairelerinde ilerin aır yürüdüünü, çalıanların herhangi bir i yapmadıklarını dile getirir. Türklerin yabancılara karı sıcakkanlı ve misafirperver olduklarını belirtmeyi ihmal etmez.. stanbul da evlerin ve caddelerin düzensizliine dikkat çeker. Topkapı sarayının ihtiamına deinerek çok büyük olduunu ve sihirli bir atoya benzediini ifade eder. Ayasofya camiinin stanbul daki bütün binalardan yüksek olduunu ve ehri süslediini dile getirir. Sadece Galata nın Avrupa sitilinde bina edildiini söyler.
Aleksander Grigoreviç Krasnokutsk un Günlüünden 1808 Yeniçeri Ayaklanması ve Alemdar Mustafa Paa Vakası 589 Kendisine stanbul da rehberlik eden Ermeni asıllı tüccar Manuk Bey in herhangi bir eitim almamı olmasına ramen Osmanlı yönetiminde yüksek mevkilere gelmesi ve etkinliine aırır. Yine Alemdar Mustafa Paa nın sıradan bir bayraktar iken kısa sürede Sadrazamlıa kadar yükselebilmi olması onu aırtır. Bu vesileyle Türklerin yönetim biçiminden bahseden Grigoreviç, Türklerde aile balarına balı bir aristokratik sistemin olmadıına, inancına, milliyetine bakılmaksızın insanların devlet kademelerinde hızla yükselebildiine ve yine hızla bu makamlardan alaaı edilebildiine dikkat çeker. Yeniçerilerin isyanına ve devletin bu isyan karısında aczine ahit olan Grigoreviç, Osmanlı yönetiminin otokrat ve despot bir yönetim olduu yolunda Avrupa da ve Rusya da mevcut kanaatin doru olmadıına iaret eder ve Osmanlı yönetiminde basızlık olduuna vurgu yapar. Çünkü yeniçeriler istediklerini baa getirebiliyor, istediklerini alaaı edebiliyor, sıradan biri ekıyaları baına toplayarak yüksek kademelere çıkabiliyor. Grigoreviç Osmanlı bakentinde her eyin ordunun gücüne balı olduunu, Osmanlı topraklarında devleti bir arada tutan, koruyan tek ve gerçek gücün ordu olduunu, padiahın ve halkın orduya son derece saygı duyduunu ifade eder. Sonuç Hem Osmanlı devletinin hem de Rusya nın iddetle bir barıa ihtiyacının olduu kritik bir dönemde stanbul a gönderilen Grigoreviç in stanbul la ilgili asla unutamayacaı hadiseler tabiî ki yeniçerilerin isyanıdır. Günlüünün önemli bir kısmını bu isyana ayıran Grigoreviç zaman zaman ölümle burun buruna dahi gelmi, bazen talihi bazen de sakin ve temkinli tutumu sayesinde stanbul u maher yerine çeviren bu olaylar karısında herhangi bir ciddi tehlikeyle karılamamıtır. Gerek Alemdar Mustafa Paa ile ilgili gerekse Yeniçerilerin isyanı hakkında müahedelere ve duyduklarına dayanarak verdii bilgiler Osmanlı kaynakları ile örtümektedir. stanbul u kâbusa çeviren, Osmanlı tahtının geleceini sıkıntıya sokan ve büyük maddî ve manevî zararlara yol açan bu isyanın balıca sebebi bilhassa askeri alanda yapılmak istenen reformlar idi. syan sonrasında zaferi kazanan reform karıtları yani yeniçeriler olmasına karın netice itibariyle daha büyük bir reformcunun yani II. Mahmut un yolunu açması dolayısıyla yine de reformcular olacaktır. Kaynaklar DANMEND, smail Hami., zahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, IV, stanbul 1961. Dnevnıya Zapiski Poezdki v Konstantinopol Aleksandra Grigoreviça Krasnokutskago v 1808 godu, Samim im Pisannıya, S. Selivanovsk Basımevi, Moskova 1815.
590 Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜNAL HAMMER., Büyük Osmanlı Tarihi, 9 (Ek Cild), Sabah Medya Ofset, Yersiz- Tarihsiz. KARAL, Enver Ziya., Osmanlı Tarihi, V, TTK, Ankara 1983. --------------------------, Selim III ün Hatt-ı Hümayunları, TTK, Ankara 1988. KURAT, Akdes Nimet., Rusya Tarihi, TTK, Ankara 1987. Mustafa Nuri Paa, Netayic ül-vukuat, III-IV, Haz. N.Çaatay, TTK, Ankara 1987. SHAW, Stanford -Ezel Kural SHAW, Osmanlı mparatorluu ve Modern Türkiye, II, stanbul 1983. UÇAROL, Rıfat., Siyasi Tarih (1789-1994), Filiz Kitabevi, stanbul 1995. UZUNÇARILI, smail Hakkı., Mustafa Paa Bayraktar, A, VIII, MEB, s.720-727.