10.Sınıf Biyoloji 4 Üreme ve Gelişme cevap anahtarı 4
EŞEYLİ ÜREME. **Eşeyli üreme: Erkek ve dişi gametlerin birleşerek, yeni bir canlı meydana getirmesine eşeyli üreme denir. (1) bölünme ve (2) esasına dayanır Dişi ve erkek gametin birleşmesi sonucu zigotun oluşmasına döllenme adı verilir.zigot döllenmiş yumurtadır. Çeşitlilik olur. Oluşan bireylerin, değişen ortam koşullarına karşı uyum yetenekleri (3). 1. mayoz 2. döllenme 3. fazladır A_Eşeyli üreme nedir? B.Zigot nedir? Zigot mayoz bölünme geçirir. Eşeyli üreme sonucu oluşan bireylerde çevreye uyum yeteneği fazla olur. **Partenogenez: Döllenmemiş yumurtanın gelişerek yeni bir bireyi meydana getirmesine partenogenez denir.( sperm ve yumurtanın birleşmesine döllenme olayı denir) Partenogenez; arılarda, karıncalarda, yaprak bitlerinde, su pirelerinde, bazı çekirgelerde, bazı kelebeklerde ve bazı kertenkele türlerinde görülür.. Sperm ve yumurta birleşmesi sonucu zigot oluşur.. Çiçek üreme organı değildir. 01
Kraliçe arı (1) bölünmeyle yumurta hücrelerini oluşturur. Erkek arılar ise (2) bölünmeyle sperm hücrelerini oluşturur. Daha sonra erkek arı ile kraliçe arı çiftleşir. Zigot, bal ve polenle beslenerek gelişirse; (3) arı oluşur. Zigot, arı sütü ile beslenerek gelişirse kraliçe arı oluşur. Yumurta hücresi döllenmeden gelişirse erkek arı oluşur. ***Konjugasyon: Aynı türden iki canlının, aralarında oluşturdukları sitoplazmik köprü aracılığı ile gen aktarımı yapmasına konjugasyon denir. Konjugasyon sonucunda yeni özelliklere sahip olan bireyler meydana gelir. Böylece, kötü ortam koşullarına karşı dirençli olan bireyler oluşur. Bakteriler de halkasal DNA nın dışında ekstra DNA parçaları bulunur. Halkasal olan ve üzerinde direnç genleri taşıyan bu DNA lara (4) adı verilir. Konjugasyon ile üreme; bazı bakterilerde ve paramesyumda görülür. Bakteri Konjugasyonunda; * Gen aktarımı tek yönlüdür. * Mayoz ve mitoz bölünme görülmez. * Birey sayısı artmaz. Paramesyum Konjugasyonunda: - Gen aktarımı çift yönlüdür. - Mayoz ve mitoz bölünme görülür. - Birey sayısı artar. 1. mayoz 2. _mitoz 3. _işçi 4. _plazmit A_Partenogenez hangi canlılarda görülür? B.Partenogenezde işçi arı nasıl oluşur? C. Partenogenezle erkek arılar nasıl oluşur? D. Plazmit nedir? *Erkek arılar mayoz bölünme ile sperm oluşturur. *İşçi arı dişidir. * Bakteri konjugasyonunda birey sayısı artar. 02
İNSANDA DİŞİ ÜREME SİSTEMİ **İnsanda dişi üreme sistemi: Dişi üreme sistemi; yumurtalık, yumurta kanalı, döl yatağı ve vajina olmak üzere (1) kısımdan oluşmuştur. 1. dört 2. karın boşluğunda_ 3. östrojen A_Dişi üreme sistemi kısımları nelerdir? B.Yumurtalık nerede bulunur? C. Yumurtalığın görevi nedir? *İdrar kesesi dişi üreme sistemine aittir. *Yumurtalıktan Testesteron hormonu salgılanır. ***Yumurtalık (ovaryum): İnsanda yumurtalıklar, iki adet olup (2) bulunurlar. Görevi: Yumurta hücresi üretir. (3) ve progesteron hormonları üretir. 03
***Yumurta kanalı (oviduct, fallopi tüpü): Yumurta kanalı, yumurtalık ile döl yatağı arasında bulunur. Bunun iç yüzeyi, titrek siller ile örtülüdür. Görevi: Yumurta hücresinin döl yatağına (1) sağlar. Yumurta hücresinin, sperm hücresi ile döllendiği yerdir. 1. taşınmasını 2. mukus 3. plasenta ***Uterus (döl yatağı): Yapısında gelişmiş düz kaslar bulunur. İç yüzeyinde (2) salgılayan ve bol kılcal damar taşıyan tabaka bulunur. Döl yatağının alt kısmında serviks (rahim ağzı) bulunur. Görevi: Embriyonun (3) ile tutunup, beslendiği ve geliştiği yerdir. Yapısındaki düz kaslar, doğum esnasında kasılıp-gevşeyerek; bebeğin vajinaya doğru itilmesini sağlar. ***Vajina: Dişi üreme sisteminin dış ortama açıldığı organdır. Görevi: Çiftleşme organıdır. Döllenmemiş yumurtanın dışarı atılmasını sağlar. A.Yumurta kanalının görevi nedir? B.Embriyo plasenta ile tutunup belendiği yer neresidir? C. Yumurta hücresinin sperm ile döllendiği yer neresidir? Dişilerde üreme hücreleri ve idrar farklı kanallardan dışarı atılır. * Yumurta kanalı yapısındaki düz kaslar ile doğuma yardımcı olur. Gelişimini tamamlayan bebeğin, dış ortama verilmesini sağlar. (doğum olayı) Not: Dişi üreme sisteminde üregenital sistem bulunmaz. Dişilerde, üreme hücreleri ve idrar farklı kanallardan dışarı atılır. 04
*İnsanda erkek üreme sistemi: Erkek üreme sistemi; testisler, epididimis, sperm kanalı, salgı bezleri, üretra ve penisten meydana gelir. 1. uygun 2. _sertoli A_Erkeke üreme sistemi kısımları nelerdir? B.Testislerin vücut dışında bulunma sebebi nedir? *İdrar borusu erkek üreme sistemine dahildir.. ***Testisler (erbezi): Testisler iki tane olup, vücut dışındaki testis torbasında (skrotum) bulunur. Testislerin vücut dışında olmasının nedeni; vücut sıcaklığının sperm üretimi için (1) olmamasıdır. Testislerin içinde seminifer tüpçükleri ve leydig hücreleri bulunur. Seminifer tüpçüklerinde spermatogonium adı verilen sperm ana hücreleri ile (2) hücreleri vardır. Testislerin görevi: Seminifer tüpçüklerinde sperm hücreleri üretilir. Sertoli hücreleri, üretilen spermlere desteklik sağlar ve 05
bunların beslenmesinde görev alır. Leydig hücrelerinde (1) hormonu üretilir. ***Epididimis: Spermlerin hareket ve döllenme yeteneği kazanmasını sağlar. (olgunlaşma yeridir) Aynı zamanda bu kısımda spermler geçici olarak (2). ***Vas deferens (sperm kanalı): Spermlerin depolandığı kanaldır. ***Salgı bezleri: Salgı bezleri; seminal kesecik, prostat bezi ve cowper bezinden oluşur. Bu bezler (3) sıvı salgılar. Seminal sıvı: Spermlerin hareketini kolaylaştırır. Spermleri, dişi üreme sisteminin olumsuz koşullarından korur. Spermlerin beslenmesini sağlar. 1. testesteron 2. depolanır 3. seminal A_Testesteron hormonunun görevi nedir? *Erkek bireylerde üreme hücreleri ve idrar farklı kanallardan dışarı atılır. *Erkeklerde eşeysel özellikleri kazandıran hormon östrojendir. ***Üretra (idrar borusu): İdrar ve spermin dışarı atılmasını sağlar. Not: İdrar ve spermin aynı kanal ile dışarı atılmasına üregenital sistem adı verilir. Üregenital sistem, dişi memeliler hariç tüm omurgalı hayvanlarda bulunur. ***Penis: Çiftleşme organıdır. Spermlerin vajinaya aktarılmasında görevlidir. 06
*Spermatogenez (sperm üretimi): Testislerde sperm üretilmesine spermatogenez denir. Erkek bireylerde, sperm üretimi (1) çağından itibaren; testislerdeki seminifer tüpçüklerinde gerçekleşir. 1. ergenlik 2. interfaz 3. primer A_Primer spermatosit ile spermatogoniumun farkı nedir? B.sperm hücreleri nerede üretilir? *spermatid mitoz bölünme geçirerek sperm hücresine dönüşür. *spermatid 2n kromozomludur. Spermatogonium adı verilen sperm ana hücreleri, (2) geçirir. Böylece (3) spermatosit adı verilen, birincil dereceli spermatosit oluşur. Primer spermatosit, mayoz 1 geçirir ve 2 tane sekonder spermatosit oluşur. Sekonder spermatositler, mayoz 2 geçirir ve 4 tane spermatid oluşur. 07
Spermatid hücreleri, (1) hormonunun etkisiyle faklılaşır ve 4 tane sperm hücresi oluşur. Spermin yapısı: Sperm; baş, boyun ve kamçı olmak üzere üç kısımdan oluşmuştur. 1. testesteron 2. enzimler 3. önce A.Akrozom nedir? B.oogenez nedir? Spermin baş kısmında; çekirdek ve akrozom bulunur. (1) da, yumurta hücresi zarını eritecek olan (2) bulunur. Spermin boyun kısmında, sentrozom (sentrioller) ve mitokondriler bulunur. Bu kısım, kamçının hareketinden sorumludur. Kamçı kısmı ise boyun bölgesindeki sentriollerin değişmesi ile oluşmuştur. Bu kısım, sperm hareket etmesini sağlar. *Dişi bireyde yumurta üretimi ergenlik döneminde başlar. *dişi bireyde yumurta ana hücreleri primer oosit olarak bekletilir. *Oogenez (yumurta üretimi): Ovaryumda yumurta hücresinin üretilmesine oogenez denir. Dişi bireylerde yumurta üretiminin başlangıcı, doğumdan (3) başlar. Dişi birey henüz anne karnındayken mayoz bölünme başlar ama tamamlanmaz. Ovaryumda, oogonium adı verilen yumurta ana hücresi; interfaz evresini geçirir ve primer oosit oluşur. Her dişi yaklaşık olarak: 300 bin primer oosit hücresi ile doğar. Bu hücreler ergenlik çağına kadar bekler. 08
1. birincil 2. ikincil Ergenlik çağından itibaren, primer oosit hücreleri mayoz 1 geçirir. Bunun sonucunda; biri küçük, diğeri büyük olan 2 hücre oluşur. Bu hücrelerden küçük olanına (1) kutup hücresi, büyük olanına ise sekonder oosit denir. Daha sonra mayoz 2 gerçekleşir. Bunun sonunda, 3 küçük ve 1 büyük hücre oluşur. 3 küçük hücreye (2) kutup hücreleri, büyük hücreye ise Ootid denir. 09
İkincil kutup hücrelerinin, sitoplazması az olduğundan belli bir süre sonra kaybolur. Ootid ise büyüyüp gelişerek, (1) adı verilen yumurta hücresini oluşturur. Not: Kutup hücrelerinin oluşmasının nedeni; kromozom sayısının yarıya inmesini sağlamak ve yumurta hücresinin daha fazla (2) almasını sağlayarak; onun yaşama şansını arttırmaktır. 1. ovum 2. stoplazma Yumurtanın yapısı: 3. izin verir A.Zona pellusida nedir? B.Bir yumurtaya başka bir türe ait sperm hücresinin girmesi nasıl önlenir? *Dişi bireyde mayoz Yumurta hücresi büyük ve hareketsizdir. Yumurta hücresinin etrafında glikoprotein ya da polisakkaritlerden oluşmuş zona pellusida adı verilen bir tabaka bulunur. Zona pellusida, sadece aynı türe ait spermlerin yumurta hücresine girmesine (3). bölünme sonucu 4 yumurta hücresi oluşur. *dişi bireyde yumurta hücresi büyü kve hareketsizdir. 10
Menstrual Döngü (Âdet Döngüsü) Dişilerde yumurtalıklarda ve buna bağlı olarak rahimde meydana gelen değişikliklere menstrual döngü denir. Folikül, ovulasyon, korpus luteum ve menstruasyon evrelerinden oluşur. A_Menstruasyon döngüsü nedir? B.Menstruasyon döngüsü kaç gruba ayrılır? Folikül Evresi Yumurtalıklarda pek çok folikül ve bunların içlerinde olgunlaşmamış yumurta hücreleri bulunur. Foliküllerden biri gelişerek içi sıvı ile dolar ve bu folikülden yumurta hücresi olgunlaşarak döllenme özelliğine sahip bir yumurta hâline gelir. Bu evre 10-14 gün sürer. Bu sürede gelişen folikül yumurtalıkların yüzeyine kadar gelir. Ovulasyon Evresi Olgunlaşan yumurtanın, folikülün yırtılmasıyla yumurtalıklardan atılmasıdır. Atılan yumurta kirpikli huni taraķndan yakalanarak döllenme borusuna geçer. Bu olay menstrual döngünün aşağı yukarı ortalarına rastlar. Bu evre 1-2 gün sürer. C_Östrojen hormonunun görevi nedir? *Adrenalin hormonu dişi üreme sistemine etki eder. *Menstruasyon döngüsü ortalama 3 ay sürer. Korpus Luteum Evresı Folikül yırtıldığında, folikül hücrelerı sarı renklı yağ damlacıkları taşıyan korpus luteum dokusu hâline geçer. Bu yapıya korpus luteum (sarı cisim) denir. Korpus luteum hücreleri, progesteron ve östrojen hormonları salgılar. Fazla salgılanan progesteron; rahmi, embrıyonun tutunup gelişmesi için hazırlar. Bu evrede progesteron etkisi ile rahım büyür. İç çeper süngerimsi bır yapı halini alır. Kılcal damarlar genişler, kan mıktarı ve mukus salgısı artar. Oluşan bu değişikliklerle rahim, embriyonun tutunup gelişmesi için hazırlanır. Korpus luteum evresi 10-14 gün sürer, yumurta döllenme borusundan rahime 4-5 günde geçer. Menstruasyon Evresı Yumurta döllenmez ıse korpus luteumun yapisi bozulur ve bundan dolayi progesteron salgısı azalır ve rahim içi duvarı parçalanır. Döllenmemiş yumurta, doku parçaları ve bir miktar kanla beraber dişarıya atılır. 3-5 gün süren bu evreye menstruasyon (âdet görme) denir. 11
Menstrual döngü hormonlar tarafından kontrol edılır. Hipotalamus tarafından üretilen salgiama faktör RF (Releasıng Faktör) salgısı kan yoluyla hipofizin ön lobuna taşınır, RF salgısının çeşidine göre hipofz uyarılarak FSH (Folikül Uyarıcı Hormon) ve LH (Lüteinleştirici Hormon) salgılar ve bu hormon-lar yumurtalığı etkiler. FSH, dişilerde yumurtalığı uyararak çalışmasını düzenler. LH ise dişide yumurtanın serbest bırakılmasını sağlar. Dişilerde yumurtalıklarda salgılanan östrojen ve progesteron hormonları adet döngüsünü düzenler. Bundan sonra olaylar tekrarlanir. Kadınlarda menstrual döngü ortalama 28 gün sürer. Mensturasyon döngüsü dişilerde, ergenlik çağında başlar ve ortalama olarak 45-55 yaşına kadar devam eder. 45-55 yaşından sonra bu döngü kesilir. Bu döneme, menopoz dönemi denir. A_Menstruasyon döngüsü nedir? B.Menstruasyon döngüsü kaç gruba ayrılır? C_Östrojen hormonunun görevi nedir? * Yumurta hücresi döllenmezse, kandaki LH ve LTH hormonlarının miktarı artar. *Östrojen hormonu salgısının artması LH hormone miktarını azaltır. 12