Ölçme: Bilinmeyen bir büyüklüğün değerini öğrenmek için, bu büyüklüğü bilinen bir büyüklük(standart) ile karşılaştırma ve bir değer belirleme işlemidir. Kontrol: Yapılan işlemlerin saptanmış değerlere göre doğrulanması(bir işin doğru ve istenilen özelliklere uygun olup olmadığı) işlemidir. Metroloji: Genel olarak ölçme etkinliği ve bu etkinlikte kullanılan ekipman ve birimler üzerinde çalışma yürüten bilim alanı olarak tanımlanabilir. Basit olarak metroloji bir ölçüm bilimidir. Ölçümle ilgili her şey metroloji alanının içinde yer alır. Metroloji Biliminin Faaliyetleri: 1-Hammadde ve ürün kalitesinin belirlenmesi 2-Yapı tesisat emniyetinin denetlenmesi 3-Gıda,sağlık hizmetlerinde resmi ölçümlerin yapılması 4-Cisimlerin biçim ve büyüklüklerinin standart değerlerle ifade edilmesi 5-Çevre,haberleşme ve savunma sistemlerinin kalite ve performansının belirlenmesi vb. Metroloji Altyapısı Bilimsel Metroloji Endüstriyel Metroloji Kanuni(Legal) Metroloji www.akyavuz.com Sayfa 1
Bilimsel Metroloji: Uluslar arası geçerliliği olan birincil standartların ülke düzeyinde oluşturulması ile ilgili faaliyetleri kapsamaktadır. Ülkemizde bu konuda TUBİTAK bünyesinde hizmet veren Ulusal Metroloji Enstitüsü(UME) görevlidir. Endüstriyel Metroloji: Bilimsel metrolojinin faaliyetleri sonucu ortaya çıkan,ikincil standartlarla endüstride kullanılan izleme ve ölçme cihazlarının kalibrasyonlarının yapıldığı hizmet alanını kapsar. 132 sayılı kuruluş kanunu ile endüstriyel alanda kalibrasyon hizmetlerinin yürütülmesi TSE nin temel görevidir. Kanuni(Legal) Metroloji: Ticarete esas teşkil eden ölçü ve kontrol aletlerinin kalibrasyonları ile ilgilenir. Bu kategoriye giren tüm cihazlar zorunlu olarak kalibre ettirilmek zorundadır. Ülkemizde 3516 sayılı kanun ile T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı bu konuda görevlidir. Kalibrasyon: Kalibrasyon en basit tanımı ile bir ölçü sisteminin ne kadar doğru ölçtüğünün bir üst referans ölçüm sistemi ile kontrolü veya mukayese işlemidir. Kalibrasyon işleminde bütün ölçümler en üst seviyedeki standarda zincirleme bağlıdır. Buna izlenebilirlik denir. Kalibrasyona ne zaman ihtiyaç duyulur? 1-Doğru ölçmeyen bir teşhis veya tedavi cihazı ile muayene ya da tedavi olmak ister misiniz? 2-Pazardan aldığınız meyve ve sebzelerin bozuk bir terazi ile tartılmasını nasıl karşılarsınız? 3-Yükseklik göstergesi hatalı bir uçakla yolculuk etmek ister misiniz? 4-Hatalı ölçen bir cihazdan dolayı maddi ve manevi kayıplara kayıtsız kalabilir misiniz? 5-Evlerimizde elektrik, su ve doğalgaz gibi hizmetlerin bedellerini tespit etmeye yarayan sayaçların kullanılan miktardan daha fazla değerler göstermesini kabul edebilir miyiz? Yukarıda sorulan sorulara verilecek cevaplar hayırsa metroloji hepimiz içinde önemlidir. www.akyavuz.com Sayfa 2
Sürmeli Kumpaslar www.akyavuz.com Sayfa 3
1/10 Verniyeli Kumpas Cetvel üzerinde 9mm lik kısım, verniye üzerinde 10 eşit parçaya bölünerek, verniye iki çizgi arası 9/10 = 0,9mm bulunur. Cetvelin iki çizgi arası ile verniye iki çizgi arası farkı, 1-0,9=0,1mm hassasiyet elde edilir. Buna göre verniyenin birinci çizgisi, cetveldeki birinci çizgi ile çakışırsa kumpas 0, mm, ikinci çizgisi çakışırsa 0,2mm açılmış olur. www.akyavuz.com Sayfa 4
1/20 Verniyeli Kumpas Cetvel üzerinde 19mm lik kısım, verniye üzerinde 20 eşit parçaya bölünerek, verniye iki çizgi arası 19/20 = 0,95mm bulunur. Cetvelin iki çizgi arası ile verniye iki çizgi arası farkı, 1-0,95=0,05mm hassasiyet elde edilir. Buna göre verniyenin birinci çizgisi, cetveldeki birinci çizgi ile çakışırsa kumpas 0,05mm, ikinci çizgisi çakışırsa 0,10mm açılmış olur. www.akyavuz.com Sayfa 5
Kumpas üreten firmalar son yıllarda, verniye üzerindeki bölüntülerin daha kolay okunabilmesi için, cetvel üzerindeki 39 mm lik aralığı verniye üzerinde 20 eşit parçaya bölerek 1/20 verniye oluşturmuşlardır. Cetvel üzerindeki 39 mm, verniye üzerinde 20 eşit parçaya bölünerek, verniye üzerinde 39/20 = 1,95 mm lik aralıklar elde edilmiştir.bu şekilde, verniyenin birinci çizgisi cetvelin çizgisi ile çakışırsa kumpas 0,05 mm,verniyenin ikinci çizgisi çakışırsa 0,10 mm açılmış olur. www.akyavuz.com Sayfa 6
1/50 Verniyeli Kumpas Cetvel üzerindeki 49 mm, verniye üzerinde 50 eşit parçaya bölünerek 49/50=0,98mm verniye aralıkları elde edilmiştir. Cetvelin üzerinde iki çizgi aralığı ile, verniye iki çizgi aralığı arasındaki fark, 1-0,98 = 0,02mm hassasiyet elde edilir. Böylece, verniyenin birinci çizgisi ile cetvelin birinci çizgisi çakışırsa kumpas 0,02mm, ikinci çizgisi çakışırsa 0,04mm vs. açılmış olur. www.akyavuz.com Sayfa 7
Saatli Kumpas Saatli kumpasların özelliği, üzerinde verniye olmamasıdır. Ölçüm yaparken cetvel üzerinden tam mm değerleri, saat göstergesinden ise ondalık mm ler okunur. Hassasiyeti 0,02mm olan saatli kumpaslarda, hareketli çene 2mm açıldığında, saat ibresi bir tam tur döner. Kadran üzeri 100 eşit parçaya bölündüğü için kumpasın ölçme hassasiyeti 2 / 100 = 0,02mm dir. Hassasiyeti 0,05mm olan saatli kumpaslarda,hareketli çene 5mm açıldığında, saat ibresi bir tam tur döner. Kadran üzeri 100 eşit parçaya bölündüğü için kumpasın ölçme hassasiyeti 5 / 100 = 0,05mm dir www.akyavuz.com Sayfa 8
Saatli kumpaslardaki kadran yerine elektronik görüntü ekranı bulunan kumpaslardır. Ekran gerekli enerjiyi pilden alır. Elektronik(dijital) kumpasların hassasiyetleri milimetre cinsinden 0,01 mm, parmak cinsinden ise 0,0005" tır. Kumpas, üzerinde bulunan düğmelerle(şalter) işlevini yapar. Sistem şalteri M harfini gösterdiği zaman, ekrandaki ölçüler milimetre olarak, E harfini gösterdiğinde ise parmak(inç) olarak okunur. Açma ve kapama düğmesi ekranı çalıştırır. Sıfırlama düğmesi ile, istenilen noktada kumpasın sıfır konumunda kalmasını sağlar. www.akyavuz.com Sayfa 9
Mikrometreler Mekanik kumandalı vida-somun sistemine göre çalışan ölçü aletleridir. Ölçü tamlığı kumpaslara göre daha yüksektir. Metrik sistemdeki mikrometrelerin ölçme tamlığı 0,01 0,001mm, inch mikrometrelerde ise ölçme tamlığı 0,001 0,0001 tir. Mikrometrelerin ölçme alanı metrik için, 25mm(0-25,25-50,50-75vb.) yada inç için 1 la sınırlıdır. www.akyavuz.com Sayfa 10
Mikrometrelerde, U biçiminde çelik döküm gövde, gövdenin bir ucunda sabit çene diğer ucunda kovan, kovan içinde ayarlı somun, somun içinde hareket eden vidalı ölçü mili ve buna bağlı hareket eden tambur bulunur. Mikrometre tamburunun her turunda vidalı mil 250gr çevirme baskısıyla 0,5mm hareket eder. Kovan üzerindeki bölüntüler her 5mm de, tambur üzerindeki bölüntüler ise beş çizgide bir numaralandırılmıştır. Mikrometrenin uçları kapalı olduğu zaman, kovan üzerindeki sıfır çizgisi, tamburun kenarı ile çakışır. Aynı zamanda tamburun üzerindeki sıfır çizgisi de,kovanın üzerindeki ana(yatay) çizgi ile çakışır. Mikrometrenin ölçme hassasiyeti; 0,5 / 50 = 0,01 mm olur. Ölçünün 0,5; 1; 1,5; 2..gibi değerleri kovan üzerinden 0,01 0,49 mm değerleri tamburdan okunur. Bölüntülü mikrometre ile 0,01 mm hassasiyetinde ölçümleri kolaylıkla yapabiliriz. Mikrometre ile yapılan ölçümlerin güvenilirliği kumpaslara göre daha yüksektir. Ölçüm yapmak için tambur döndürülerek vidalı mil ölçülecek parçaya yaklaştırılır. Cırcır döndürülerek parça çeneler arasına sıkıştırılır. Tamburun köşesinin ölçü cetvelindeki çizgilerden hangisini geçtiğine bakılır(tam ve yarım mm). Tambur üzerinden okunan 0,01mm lik değerler kovandaki ölçüye ilâve edilir. www.akyavuz.com Sayfa 11
A)Ölçü bölüntülerine göre mikrometreler 1-Normal bölüntülü mikrometreler 2-Sayaç göstergeli mikrometreler 3-İbreli mikrometreler 4-Verniyeli mikrometreler(0,001mm ) 5-Dijital(elektronik) mikrometreler B)Ölçme yerlerine göre mikrometreler 1-Dış ölçü mikrometresi 2-İç ölçü mikrometresi 3-Derinlik mikrometresi 4-Modül mikrometresi 5-Vida mikrometresi www.akyavuz.com Sayfa 12
www.akyavuz.com Sayfa 13
www.akyavuz.com Sayfa 14
Verniyeli(1/1000mm) Mikrometreler Mikrometrelerin ölçme hassasiyetini arttırmak için, tambur üzerinde ilk 9 bölüntülük kısım kovan üzerine taşınarak 10 eşit aralığa bölünmüştür. Tambur üzerindeki iki çizgi arası 0,01mm dir 9. 0,01=0,09mm dir 0,09/10 =0,001mm dir. Verniyeli mikrometrelerde ölçü okumak için, önce tamburun kovan üzerinde geçtiği tam ve yarım mm değerleri okunur. Buna tambur üzerindeki 0,01mm değerlerden yatay çizgiyi geçen değerler eklenir. Son olarak verniye bölüntü çizgilerinden(0,001mm) çakışan çizgi değeri eklenerek ölçü okunur. www.akyavuz.com Sayfa 15
www.akyavuz.com Sayfa 16
İç Ölçü Mikrometreleri Çeşitli çaptaki deliklerin ölçülmesi için farklı yapıda dizayn edilmişlerdir. Bazıları kanal genişliklerini ölçmeye elverişlidir. Mekanik ve dijital olanları vardır. Derinlik Mikrometreleri Çeşitli boydaki kanal ve delik derinliklerinin ölçülmesi için kullanılır. Ölçme alanını genişletmek için ölçme milleri değiştirilebilir. Bölüntülü veya dijital ; Metrik ve inch ölçü sistemlerinde yapılanları vardır. Dijital Mikrometreler Metrik sistemde üretilen dijital mikrometrelerin ölçme hassasiyeti 0,001 mm, inch sisteminde ise 0,0001" dir. Mekanik ve elektronik sistemle çalışanları vardır. Dijital olanlar enerjisini pillerden alır. Dijital mikrometrelerin ekranları beş haneli rakam gurubunun sığacağı büyüklüktedir. Gövde üzerinde açma kapama; metrik-inch;ve sıfırlama butonları bulunur. Modül Mikrometresi Modüle bağlı olarak dişli çarkların diş kalınlığını ve adımını ölçmek için kullanılan mikrometredir. Diskli mikrometre olarak da bilinir. Vida Mikrometreleri Vidaların diş dibi çaplarını ölçmek için kullanılır.ölçme çeneleri uçları vida diş profil açılarına uygundur. Tüp(Kalınlık) Mikrometreleri Tüp mikrometreleri, çekilmiş parçaların veya boruların et kalınlıklarını ölçmek için kullanılır. Sabit ölçü çenesindeki ölçü milinin ucu küreseldir. Ölçme anında bu uç borunun iç yüzeyine gelir. www.akyavuz.com Sayfa 17
Değişebilir Uçlu Mikrometreler Ölçme alanı(aralığı) genişletilmiş mikrometredir. Uçları değiştirildiğinde mastarla sıfırlama yapılır. Sınır(Mastar) Mikrometreleri Ölçme işlevinin yanı sıra belirlenen sınır değeri içinde kontrol amaçlı da kullanılabilen mikrometredir. Kullanımı çatal mastar gibidir.1.çene üst ölçü sınırına 2.çene alt ölçü sınırına ayarlanır. Tolerans sınırları içinde olan parça 1. çeneden geçer 2. çeneden geçmez. Kanal Mikrometreleri Özellikle delik içine açılmış kanalların genişlik, derinlik ve kenara olan uzaklığının ölçülmesi için geliştirilmiş mikrometredir. Kenet Mikrometreleri Teneke veya saç malzemelerin kenetleme kalınlığını ölçmekte kullanılır. Özellikle konserve ve sprey kutularının dikiş yeri genişliğinin, yüksekliğinin ve derinliğinin ölçülmesi için geliştirilmiştir. www.akyavuz.com Sayfa 18
www.akyavuz.com Sayfa 19
www.akyavuz.com Sayfa 20