SELÇUKLU DEVLETİ NİN MOĞOL İŞGALİ ALTINDA OLDUĞU DÖNEMDE AKSARAY DA GEÇEN İKİ MÜCADELE VE ENTERESAN SONUÇLARI* Ayşe Dudu KUŞÇU 1.

SELÇUKLU DEVLETİ NİN MOĞOL İŞGALİ ALTINDA OLDUĞU DÖNEMDE AKSARAY DA GEÇEN İKİ MÜCADELE VE ENTERESAN SONUÇLARI* Ayşe Dudu KUŞÇU 1 Anadolu nun Türkler tarafından fethini takip eden dönemlerde, ele geçirilen bütün şehir ve beldeler gibi Aksaray şehri de yeni bir siluet ve yeni bir kimlik kazanmıştı. Selçuklular ın politika dehası olarak niteleyebileceğimiz sultan II. Kılıç Arslan (1155-1192), 1170 senesinde yeniden kurduğu bu şehre belki de tarihin hiçbir döneminde yakalayamadığı bir şöhret kazandırdı. Burada kendisi için beyaz taşlardan bir saray yaptırarak şehrin günümüze kadar gelen ismini almasını sağladı. Bunun yanı sıra Aksaray da Kılıç Arslan ın askerleri için meskenler, cami, mescid, medrese, ribat türünde pek çok dinî ve medenî eserler inşâ edildi. Kısacası şehir, bu dönemde tam bir Türk-İslâm şehri hüviyetine büründü. Kılıç Arslan, çoğu zaman Aksaray da oturuyor, sefere çıkacağı dönemlerde askeri techizat ve hazırlıklarını burada tamamlıyor ve seferlerine buradan başlıyordu. Bu sebeple şehir Selçuklular döneminde Darü l-cihad, Darü z-zafer veya Darü r-ribat unvanıyla anılmaya başladı. Aksaray, Kılıç Arslan dönemi sonrasında da gelişmeye devam etti. Fakat Kılıç Arslan dan sonra gelen Selçuklu sultanlarının hiçbiri, şehre bu derece itina göstermediler. 1205 yılında şehir ve şehir halkı oldukça kritik bir siyasi gelişmede kilit rol oynadılar. Kılıç Arslan ın oğullarından I. Gıyâseddin Keyhüsrev, ikinci kez Selçuklu tahtını ele geçirmek amacıyla yeğeni III. Kılıç Arslan ile taht mücadelesine girmişti. Selçuklu payitahtı Konya da halk, küçük yaşta olmasına rağmen, III. Kılıç Arslan dan yana tavır sergileyip I. Gıyâseddin i şehre almak istemediler. Bunun üzerine Aksaray halkı, I. Gıyâseddin i şehre davet edip sultanlığını tanıyacaklarını bildirince, Konya ileri gelenleri devletin merkezinin Aksaray a kayacağından endişe ederek I. Gıyâseddin Keyhüsrev in Konya ya gelip Selçuklu tahtına geçmesine izin verdiler. Aksaray şehri, Selçuklu Devleti nin güç ve azamet döneminden olduğu gibi fetret döneminden de payına düşeni almıştı. Devletin Moğol işgali altına girip siyasi dengenin yine Moğollar eliyle altüst edildiği bir sırada, şehir önce II. Gıyâseddin Keyhüsrev in iki şehzadesinin II. İzzeddin Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan ın, 1256 yılından sonra ise, Moğol komutanlarından Baycu Noyan ve Selçuklu ordusunun mücadele sahası olmuştu. Baycu Noyan ve Selçuklu askerlerinin Aksaray yakınlarında Alâeddin Kervansarayı (Sultan Hanı) civarında yaptıkları savaş, Selçuklu ordusunun ağır bir yenilgisiyle sonuçlandığı gibi çok önemli siyasi sonuçların da meydana gelmesine sebep oldu. Bu çalışmamızda, Selçuklular döneminde Aksaray şehrinin durumuna kısaca değinildikten sonra, özellikle Moğol işgali sırasında şehirde gerçekleşen iki önemli mücadele ve sonuçları, dönemin kaynaklarına dayanılarak ele alınacaktır. Özet Anahtar Kelimeler: Aksaray, Selçuklular, II. Kılıç Arslan, Moğollar, Baycu Noyan. TWO CHALLENGES AND THEIR SALIENT RESULTS IN AKSARAY IN THE SELJUK STATE UNDER THE MONGOL INVASION Abstract Following period of conquest of Anatolia by the Turks, Aksaray just like other Anatolian cities gained a new appearance and identity. Seljuk sultan, Kilij Arslan II (1155-1192) who was a political genius and the founder of Aksaray had the city as famous as never seen again after 1170. Kilic Arslan built new palace with white stones for himself and city was named after this palace. In addition, he built buildings for his soldiers and other buildings peculiar to Islamic civilization such as mosques, masjids, madrasah, ribat. In fact, Aksaray became a Turkish-Islamic city in this period. *Bu çalışma, 26-28 Ekim 2017 tarihinde Aksaray da yapılan II. Uluslararası Aksaray Sempozyumu nda sunduğumuz bildiri metninin genişletilmiş halidir. 1. Prof.Dr. Konya Necmettin Erbakan Üniv., Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi, Tarih Bölümü. 103

Kilic Arslan was resided here and he was prepared for military campaigns here. That is why the city took these names: Darü l-cihad, Darü z-zafer or Darü r-ribat. Aksaray continued to develop after the rule of Kilic Arslan but successors of Kilic Arslan never paid attention to city as much as Kilic Arslan. Aksaray and its people played a great political role in 1205. Giyaseddin Keyhusrev I one of the sons of Kilic Arslan attempted to capture Seljuks throne for a second time and he attempted a struggle with his nephew, Kilic Arslan III. People of Konya supported Kilic Arslan II and didn t let Giyaseddin Keyhusrev I into the city. When the people of Aksaray invited Giyaseddin Keyhusrev to Aksaray and decided to declare him sultan for Seljuks throne the prominent people of Konya, then, decided to let Giyaseddin Keyhusrev I be the Seljuks sultan. Aksaray both witnessed the greatness and collapse of Seljuk s power. While Mongols occupied the Seljuk State, Seljuk s political position turned upside down. It was a time of two wars. One of them was waged between İzzeddin Keykâvus II and his brother Kilic Arslan IV. And the other was made between Seljuks army and Mongols. Mongols army was commanded by Baicu Noyan. The second war was held Alâeddin Caravansary (Sultan Hanı) which is close to Aksaray. After the Seljuk s army defeated by Mongols paved the way heavy political crisis. This study aims at clarifying the two challenges and its results in Aksaray during the Seljuk State under the Mongol occupation and analyzing and assessing the issue by relying on the sources of the period. Key words: Aksaray, Seljuks, Kilic Arslan II, Mongols, Baicu Noyan Aksaray Şehrinin Selçuklular Tarafından Fethi Selçuklu tarihi hakkında bilgi veren kaynaklarda; Aksaray ın, Türkler e Anadolu nun kapılarını açan Malazgirt Zaferi nin hemen akabinde başlatılan fetih hareketleri çerçevesinde ele geçirilen ilk Anadolu şehirleri arasında yer aldığı kayıtlıdır. 2 İbnü l Ezrak ın Tarih-i Meyyafarikîn adlı eserinde; Anadolu Selçuklu Devleti nin kurucusu Kutalmışoğlu Süleyman-şah, Büyük Selçuklu sultanı Melikşah ın yanından ayrılıp 1073 yılını takip eden dönemlerde Anadolu da fethe başladığında, Malatya, Kayseri, Aksaray, Konya, Sivas ve bütün Rum u aldı, şeklinde bir ifade yer alır. Bu bilgiden iki önemli sonuca ulaşmak mümkündür. Bunlardan birincisi; Aksaray ın ilk olarak hangi Selçuklu sultanı tarafından fethedildiğidir ki, bu sorunun cevabı gayet açık ve nettir. Aksaray ın ilk fatihi aynı zamanda Anadolu Selçuklu Devleti nin de ilk sultanı olan Süleyman-şah dır. Kaynaktaki bilginin ikinci önemli sonucu ise, şehrin aşağı yukarı ne zaman fethedildiği meselesidir. Sultan Alp Arslan ın 1072 yılında ölümünden sonra İsfahan dan ayrılıp Anadolu da fetihlere başlayan Kutalmışoğlu Süleyman-şah, Doğu ve Orta Anadolu da İbnü l Ezrak ta sözü edilen bu şehirleri ele geçirdikten sonra Batı Anadolu ya doğru ilerleyerek, 1075 yılında İznik şehrini fethetmiş ve burayı devletin merkezi yapmıştır. 3 Anonim Selçuk-nâme de; Süleyman-şah ın Konya dan İznik e kadar olan yerleri yiğitliğiyle aldığı ifade edilir. 4 Bu durumda Aksaray şehrinin fethi Süleyman-şah ın fetih hareketine başladığı 1073 yılı ile İznik i fethettiği 1075 tarihleri arasında olmalıdır. Aksaray şehrinin fetihten hemen sonra diğer Anadolu şehirleri gibi hızlı bir şekilde yeni bir kimlik kazandığı ve bir Türk-İslâm şehri haline geldiğini tahmin etmek, zihinleri zorlayıcı bir yorum olmasa gerektir. Zira Türklerin Anadolu da bir devlet kurmasından 22 yıl gibi kısa bir süre sonra gerçekleşen I. Haçlı Seferi (1096) sırasında, I. Kılıç Arslan ın yanında büyük kahramanlıklar gösteren ve Orta Anadolu bölgesini Haçlılara karşı başarılı bir şekilde savunan Emir Hasan ın, Kapadokya emiri olduğu ve bugünkü Hasan Dağı na ismini vermesi, 5 Aksaray ve yöresinin çoktan Türk yerleşimine açıldığının ve bir Türk beldesi olduğunun açık bir göstergesidir. 2 İbnü l-ezrak, Tarih-i Meyyâfarikîn, (tahkik: Kerim Faruk el-hûlî-yusuf Baluken), İstanbul 2014, s. 546; Ahmed bin Mahmud, Selçuk-nâme, (haz.: Erdoğan Merçil), İstanbul 2011, s. 172 3 Azimî, Azimi Tarihi, (ter.: Ali Sevim), Ankara 1988, TTK Yay., s.24; Anna Komnena, Alexiad, (çev: Bilge Umar), Ankara 1996, İnkılâp Yay., s. 23-24, 2 No lu dipnot; Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, Boğaziçi Yay., III.Baskı, s.54. 4 Anonim, Selçuk-nâme, (Çev. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Ankara 2014, s.36. 5 O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 66. 104

Aksaray ın Selçuklu Devleti Bakımından Stratejik Konumu ve Şehrin Önem Kazanmaya Başlaması Haçlılar cephesinde en başarılı sefer olarak değerlendirilen ve Selçuklu Devleti nin ilk başkenti İznik in de elden çıkmasına sebep olan I. Haçlı Seferi (1096), Anadolu yu vatan edinmeye kesin kararlı olan Türkler i yolundan döndürememiş, Bizans ın Türkler i Anadolu dan çıkarma hedefi gerçekleşmemişti. Bu Haçlı Seferi sonrasında, Selçuklu Devleti çabuk toparlanmış ve Bizans aleyhine genişlemeye devam etmiştir. İşte Aksaray ın adı, ikinci defa bu dönemde geçer. Sultan I. Mesud (1116-1155), 1145 yılında Bizans ın Kilikya Ermenileri ve Suriye deki Haçlılar ile münasebetini kesmek amacıyla Anadolu nun güneyine bir sefer düzenlemiş ve 1146 yılında Brakena (İçil-İsauria) kalesini ele geçirmiştir. Sultan Mesud un bu faaliyetleri üzerine, Türkler i Anadolu dan atma hedefini bir ideal halini getiren ve Haçlı ordularının Anadolu ya gelmesini sağlayan Bizans Komnenos ailesinin son temsilcisi, İmparator Manuel Komnenos, harekete geçmişti. Manuel, kalabalık bir ordu ile Konya ya doğru ilerledi. İmparator ile Akşehir de karşılaşmayı planlayan sultan Mesud, bu sırada doğuda meşgul bulunuyordu. İmparator Manuel in Konya ya yaklaşmakta olduğunu haber alınca, derhal gelip, kuvvetlerini Aksaray da topladı ve hazırlıklarını tamamlayıp Konya önlerinde Bizans imparatoru ile ağır bir mücadeleye tutuştu. 6 Uzun süren ve Konya nın büyük bölümünün tahrip edilmesine yol açan bu mücadelenin, nihai galibi Selçuklular oldu. Sultan Mesud dan sonra tahta geçen oğlu II. Kılıç Arslan (1155-1192), melikliği döneminde Elbistan hâkimi idi. Daha önce babası ile birlikte özellikle Anadolu nun güney bölgelerinde yapılan fetihlere katılmış, dolayısıyla Anadolu nun bu bölgelerini iyi tanıma fırsatı elde etmişti. Aksaray şehrinin doğu, güney ve payitaht Konya ekseninde özel bir konumu söz konusu idi. Selçuklu Devleti nin politika dehası II. Kılıç Arslan, bu durumu kavramakta gecikmedi. Çünkü daha tahta geçer geçmez kendisine rakip olan iç ve dış düşmanları adetâ payitaht Konya nın dört bir yönünü saran bir manzara teşkil ediyorlardı. Kayseri, Sivas ve Malatya da Danişmentli melikleri, güneyde Çukurova bölgesinde, Kilikya Ermenileri, Suriye sahillerinde Haçlılar, Irak ve Suriye nin büyük bölümünü elinde tutan ve zaman zaman da Anadolu nun güneyindeki Ayıntap (Gaziantep), Raban (G. Antep in Araban ilçesi) gibi yerlere hâkim olmak isteyen Nureddin Mahmud ve bütün bunlardan daha önemlisi batıda Bizans tehlikesi, Kılıç Arslan ın baş etmesi gereken düşmanlarıydı. Bu vahim durum ve şartlar altında Kılıç Arslan ın güçlü politikalar geliştirmesi ve ordusunu her bakımdan güçlendirmesi gerekiyordu. Güçlü bir ordu yalnızca düşmanların bertaraf edilmesi değil, aynı zamanda yeni fetihlerin ve politika hedeflerinin de başarıya ulaşması demekti. Bu sebeple Kılıç Arslan, ordusuna büyük bir önem verdi. Askerlerinin talim-terbiye, techizat ve sair her türlü ihtiyaçlarının karşılanması için uygun ve güvenli bir bölgeye ihtiyaç vardı. Bu noktada Kılıç Arslan ın seçimi, payitaht Konya ya da yakın bir şehir olan Aksaray oldu. Aksaraylı tarihçi Kerimüddin Mahmud Aksarayî, Kılıç Arslan ın Aksaray şehrini ele geçirme sebebini, Danişmentli ülkesine göz diken Kılıç Arslan ın gönlünü kaptırdığı bu ülkeyi ele geçirmek amacıyla kurduğunu belirtir ve sultanın günlerinin büyük bir bölümünü burada geçirdiğini ifade eder. 7 Aksarayî, devamla daha önce Nureddin Mahmud un himâyesine sığınan ve ondan yardım talep eden Danişmentli meliki Zünnun un hakimiyet bölgesinin Nureddin Mahmud un gönderdiği Abdü l-mesih tarafından idare edildiğini ancak, Nureddin in 1174 yılında ölümü üzerine Kılıç Arslan ın Aksaray dan Kayseri ye gidip burayı ele geçirdiğini belirtir. 8 Kaynağın bu yorumunun, Aksaray şehrinin Kılıç Arslan dönemindeki askerî, siyasî, ekonomik ve kültürel boyutu düşünüldüğünde oldukça sığ kaldığı görüşündeyiz. Öncelikle kaynakta Danişmentli ailesi akrabalık bağları ile ilgili verilen bilgiler, dönemin bir diğer kaynağı olan İbnü l-esir dekiler ile uyuşmamaktadır. 9 Diğer yandan Kılıç Arslan dönemindeki Danişmentli-Selçuklu münâsebetinde bir 6 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 181. 7 Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000, s.23. 8 Aksarayî, a.g.e., s. 23. 9 Aksarayî de Danişmentliler in Kayseri kolu hükümdarı Zünnun u, Sivas kolu hükümdarı Yağı-basan ın torunu olarak verir. Halbuki İbnü l-esir, Yağı-basan ve Zünnun un amca yeğen olduklarını belirtir. (İbnü l-esir, el-kâmil fî t-tarih (İslâm Tarihi), (Ter: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Redaktör: Mertol Tulum), İst.,2008, Hikmet Neşriyat, c. IX, s. 333; Aksarayî, a.g.e., s.23). Ayrıca bkz. O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 197-198. 105

önceki dönem yani sultan Mesud dönemindeki hakimiyet hukukuna riayet etmeyen taraf, ilk olarak Danişmentliler olmuştur. Hattâ Kılıç Arslan ı ilk tahrik eden de Danişmentliler in Sivas hâkimi Yağıbasan dır. 10 Bu konuda İbnü l-esir de oldukça enteresan bilgiler vardır. 11 Bu durumda Kılıç Arslan ın Danişmentli ülkesine göz dikmesi ifadesi ilk aşamada peşin bir yorum olur. Bununla birlikte Kılıç Arslan ın daha sonradan Danişmentli ülkesini kendi topraklarına kattığı ve hattâ Anadolu da Türk birliğini sağlama fikri ve idealinin ilk ve en önemli temsilcisi olduğu bir gerçektir. Dönemin kaynaklarından İbn Kalânisi, eserinde; (Kılıç Arslan başta olmak üzere) Melik Mesud un oğulları Danişmend in oğullarına karşı Allah dan yardım rızkı gördüler ve Hicri 550 yani miladi 1156 yılında Aksarâ(y) olarak bilinen yerde yapılan savaşta onun kuvvetlerini yenilgiye uğrattılar 12 demektedir ki, gerçekten de bu tarihte Danişmentliler in Sivas kolu hâkimi Yağı-basan Aksaray da Kılıç Arslan tarafından yenilgiye uğratılmıştır. 13 Bizler bu bilgiden yine iki önemli sonuca ulaşabiliriz. Birincisi, Kılıç Arslan tarafının belki de biraz daha masum taraf olup bundan dolayı da Allah ın yardımına müyesser olduğu, ikincisi ise, Kılıç Arslan ın daha saltanatının ilk yıllarından itibaren Aksaray ı askeri bir üss ve karargâh olarak kullandığı ve belki de yukarıda da ifade ettiğimiz gibi bu fiilini, babası Mesud dan örnek aldığını söylemek mümkündür. Anonim Selçuk-nâme de bu görüşümüzü destekler mahiyette şöyle bir ifade yer alır; (Kılıç Arslan) saltanatının başlangıcında Aksaray ı imar etti. Kervansaraylar ve çarşılar yaptırdı. (Danişmentli) Melik Zünnun, Kayseri de zülme başlamış ve haddi aşmıştı. Vaktini şarap içerek geçiriyordu. Sultan üzerine asker sevketti ve 1165 yılında Kayseri yi melik Zünnun dan aldı. O bölgedeki bütün kaleleri ele geçirdi. Danişmend vilâyetinin emirleri itaat altına girdiler. Kendi emirlerinden bu vilâyete yöneticiler tayin etti. 14 Gerçekten de Kılıç Arslan, 1170 yılında Aksaray şehrini yeniden kurmuş ve buraya, şehre adını veren beyaz taşlardan bir saray yaptırmıştı. Esasen şehrin Bizans dönemindeki adı da Aksara/ Taksara şeklinde buna yakın bir söyleyişle idi. Fakat Kılıç Arslan şehri olarak niteleyebileceğimiz bu şehrin asıl ünü bu sarayla özdeşleşmiştir. Kılıç Arslan bu saraydan başka şehre camiler, medreseler, ribat ve çarşılar yaptırmıştır. 15 Azerbaycan dan buraya gaziler, alimler, sanat erbabı ve tacirler getirterek yerleştirmiştir. 16 Bir ordugâh şehir haline gelen bu şehirde gaza ve cihad ruhunun bozulmaması için kötü insanlar ile Ermeni ve Rumlar ın şehre girmesine izin verilmemiştir. 17 Anonim Selçuk-nâme den aktardığımız gibi, Kılıç Arslan, vaktinin çoğunu Aksaray da geçirmiştir. 18 Ordu hazırlıklarını burada tamamlayıp, seferlerine buradan başlamıştır. Bu özelliğinden dolayı Aksaray şehri, Selçuklular döneminde Darü l-cihad, Darü z-zafer veya Darü r-ribat unvanlarıyla anılmıştır. 19 Burada Darü r-ribat ı kervansaray olarak anlamak da mümkündür. Zira Osman Turan, bu dönemde geçen ribat tabirini ordunun konaklama yeri olarak değerlendirmiştir. 20 Aksaray, Kılıç Arslan zamanında ülke ekonomisi adına da önemli bir rol üstlenmiştir. Üstün liderlik özelliklerine sahip olan Kılıç Arslan, ülke ekonomisinin gelişmesine büyük önem vermiş ve ekonomik faaliyetlerden olan ticareti, ekonominin temel faaliyet alanı haline getirmiştir. Bu çerçevede Anadolu da yeni ticaret yolları açılmış veya var olanlar aktif hale getirilmiştir. Ayrıca ilk kervansaray 10 Bkz. O. Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 198. 11 İbnü l-esir, Danişmentli Yağı-basan ın Kılıç Arslan a karşı son derece çirkin bir olaya sebep olduğunu ve aralarındaki husumetin bundan kaynaklandığını belirtir. Buna göre; Kılıç Arslan, Melik Saltuk un kızıyla nikahlanmıştır. Yağı-basan, Konya ya gelmek üzere olan gelin alayına saldırıp gelini alıkoyar ve Kılıç Arslan a nikahlanan bu kızı, yeğeni Zünnunla evlendirmek ister -fakat islâm hukukuna göre nikahlı bir kadının başka biriyle nikahlanması imkânsız olduğundan- gelini din değiştirmeye zorlar ve nikahın düşmesini sağlar. Daha sonra tekrar Müslüman olan gelini yeğeniyle nikahlar. Bu çirkin durum üzerine Kılıç Arslan askerlerini toplayıp Yağı-basan üzerine yürür. İbnü l-esir, a.g.e., c. IX, s. 333-334. 12 İbn Kalanisî, Şam Tarihine Zeyl, I. ve II. Haçlı Seferleri, (Ter. Onur Özatağ ), İstanbul, 2015, s.193. 13 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 198-199. 14 Anonim, Selçuk-nâme, s.37. 15 Anonim, Selçuk-nâme, s.37; O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 233; O.Turan, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, II. Baskı, TTK Yay.s. 121. 16 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 233; O.Turan, Resmi Vesikalar, s. 121. 17 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 233. 18 Anonim, Selçuk-nâme, s.37. 19 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 233. 20 O.Turan, Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1993, III. Baskı, s. 111. 106

da Kılıç Arslan döneminde oldukça aktif hale gelen Antalya, Konya, Aksaray ve Kayseri güzergâhı üzerinde yapılmıştır. 21 Kılıç Arslan ın şehre Azerbaycan dan tacirler getirmesi, şehirde canlı bir ticaretin varlığı düşüncesini güçlendirir. Nitekim Selçuk-nâme de; Aksaray şehrini Kılıç Arslan kendisi yaptırıp o tarafları mamur etti, ifadesi yer alır. 22 Selçuklu Devleti nin büyük sultanları arasında yer alan Kılıç Arslan, ölümünden bir süre önce, Türk devlet geleneği icabı, 1186 yılında ülkesini on bir oğlu arasında paylaştırmıştır. 23 Bu paylaşmada Aksaray şehri O nun en büyük oğlu Kutbeddin Melikşah a düşmüştür. Ancak Kılıç Arslan ın bu şehzadesi, kendisinden önce ölmüştür. 1192 yılında ise, Kılıç Arslan ın kendisi ölmüştür. II. Kılıç Arslan dan sonra Aksaray Bir Selçuklu şehri olan Aksaray, şüphesiz Kılıç Arslan dönemi sonrasında da Selçuklu Devleti nin gelişmesi ile muvazeneli olarak büyümeye ve gelişmeye devam etmiştir fakat Kılıç Arslan dan sonraki Selçuklu sultanlarının hiçbiri, şehre bu derece hususi bir itina göstermemişlerdir. Bununla birlikte 1205 yılında şehir ve şehir halkı oldukça kritik bir siyasi gelişmede kilit rol oynamışlardı. 1196 yılında kardeşi II. Rükneddin Süleyman-şah ile girdiği taht mücadelesini kaybeden ve uzun bir gurbet hayatı yaşayan Kılıç Arslan ın oğullarından I. Gıyâseddin Keyhüsrev (1192-1196/ 1205-1211), kardeşinin ölümünden bir süre sonra ikinci kez Selçuklu tahtını ele geçirmek amacıyla Süleyman-şah ın oğlu olan yeğeni III. Kılıç Arslan ile taht mücadelesine girmişti. 24 Gıyâseddin i bazı devlet adamları 25 ve Türkmenler destekliyordu. Payitaht Konya da halk, II. Süleyman-şah a duydukları vefadan dolayı, küçük yaşta olmasına rağmen, III. Kılıç Arslan dan yana tavır sergilemişlerdi. Bu sebeple I. Gıyâseddin i şehre almak istemediler. Gıyâseddin, bir ay süren kuşatmanın ardından ümitsiz bir vaziyette ordusuyla Ilgın a çekildi. 26 Bunun üzerine Aksaray halkı, I. Gıyâseddin i şehre davet edip sultanlığını tanıyacaklarını bildirdiler ve adına hutbe okuttular. 27 Konya ileri gelenleri, devletin merkezinin Aksaray a kayacağından endişe ederek I. Gıyâseddin Keyhüsrev in Konya ya gelip Selçuklu tahtına geçmesine razı olacaklarını bildirdiler. Moğol İşgali Döneminde Aksaray da Geçen İki Mücadele Aksaray, diğer Anadolu şehirleri gibi, Selçuklu Devleti nin güç ve azamet döneminden olduğu gibi fetret döneminden de payına düşeni almıştır. Devletin Moğol işgali altına girip siyasi dengenin yine Moğollar eliyle altüst edildiği bir sırada, şehir önce II. Gıyâseddin Keyhüsrev in iki şehzadesinin II. İzzeddin Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan ın taht mücadelesine, 1256 yılından sonra ise, Moğol komutanlarından Baycu Noyan ve Selçuklu ordusunun mücadelesine sahne olmuştur. a) II. İzzeddin Keykâvus ve IV. Kılıç Arslan Arasında Geçen Taht Mücadelesi ve Sonucu: 1243 yılında yapılan Kösedağ Savaşı ndan bir süre sonra ölen II. Gıyâseddin Keyhüsrev (1237-1245) in yerine oğullarından en büyüğü olan II. izzeddin Keykâvus Selçuklu tahtına geçmişti. Bu sırada Büyük Moğol Hanlığı nda da bir taht değişikliği yaşanmış Güyük Han (1246-1249) tahta çıkmıştı. Güyük Han, kendisinin tahta çıkması münasebetiyle vassalı olan Selçuklu sultanı İzzeddin 21 O.Turan, Resmi Vesikalar, s. 121. Bu konuda ayrıca bkz. O.Turan, Selçuk Kervansarayları, Belleten, c. XXXIX. 22 Ahmed bin Mahmud, Selçuk-nâme, s.301. 23 Ebu l Ferec Kılıç Arslan ın 12 oğlu olduğunu belirtir. (Gregory Abû l- Farac, Abû l-farac Tarihi, (Suryanca dan İngilizce ye çev. Ernest A. Wallis Budge, İngilizce den Türkçe ye çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, TTK Yay., II. Baskı, c.ii, s. 463). 24 Kardeşi ile girdiği taht mücadelesini kaybeden ve bu sebeple uzun bir gurbet, hattâ sürgün hayatı yaşayan I. Gıyâseddin Keyhüsrev, ikinci kez taht mücadelesine girmeden İstanbul da bulunuyordu. Süleyman-şah ın ölümünden sonra O nun henüz altı yaşında olan oğlunu tahta geçiren devlet adamları ki, bunlar arasında Atabey Ertokuş, Danişmentliler den Zahireddin İlli, Muzafferiddin Mahmud ve Bedreddin Yusuf da bulunuyordu. Bir süre sonra kendi aralarında anlaşmazlığa düşmüşler ve I. Gıyâseddin i İstanbul dan çağırmaya karar vermişlerdi. (Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr, s. 24; Salim Koca, Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara 2016, s.283) Bu sırada İstanbul, Latinler in eline geçmişti. 25 Danişmentliler soyundan olan devlet adamlarının desteklediği bu taht değişikliği, Selçuklu devletinde esasen önemli bir olgunun da başlangıç noktasını oluşturur. Bu olgu, hanedan üyesi olmayanların Selçuklu tahtına olan müdahalesidir ki, daha sonraki dönemde bunun benzer pek çok örneği görülecektir. Bu durum, devletin idare mekanizmasının bozulmasında ve çöküşünde en önemli etkendir. 26 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 274. 27 O.Turan, bu olayın, Konya ve Aksaray halkı arasında eskiden beri var olan rekabetten dolayı geliştiğini belirtir. (O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 274). 107

Keykâvus u payitaht Karakurum a davet etmişti. Fakat İzzeddin Keykâvus, kendisi gitmeyip kardeşi IV. Kılıç Arslan ı Karakurum a gönderdi. 28 Kılıç Arslan, burada bir süre kaldıktan sonra 2000 kadar Moğol askeri ve Moğol Hanı ndan almış olduğu-selçuklu sultanı olduğuna dair yarlıkla beraber- geri döndü. 29 O nun dönüşü ile birlikte Selçuklu Devleti nde bir kaos ortamı yaşanmaya başladı. Önce İzzeddin Keykâvus un veziri olup iki yıldır devleti fiilen idare eden İranlı vezir Şemseddin İsfahanî öldürüldü. 1245 yılında saltanata geçtiğinden beri İsfahanî nin desteğini alan İzzeddin Keykavus bu duruma oldukça üzülmüştü. Bu arada 200 Moğol süvarisi ile Konya ya giren IV. Kılıç Arslan ın saltanat iddiası, işleri daha da karmaşık hale getiriyordu. Böylesi nazik bir durumda tecrübeli devlet adamı, Celâleddin Karatay, II. Gıyâseddin in üç oğlunun aynı anda saltanata geçmesi fikrini öne sürmüştü. Öte yandan IV. Kılıç Arslan Sivas tan asker toplayıp Aksaray a indi. Bu gelişme üzerine Celâleddin Karatay, sultan İzzeddin Keykâvus u, büyük emirleri ve orduyu alıp harekete geçti. 30 Sultan Alâeddin Kervansaray ına yani bu günkü Sultanhanı na geldiler. 31 İbn Bibî, İzzeddin in ordusunun sayısının burada on bine ulaştığını belirtir. 32 İki kardeşin ordusu burada Ruzbe ovasında karşı karşıya geldiler. 33 Bu mevki, kanaatimizce bu gün, Konya-Aksaray asfaltının yer aldığı düzlük olmalıdır. Zira kaynaklarda savaşın geçtiği yerin Aksaray ovası olduğu belirtilir. 34 Savaşın galibi İzzeddin Keykâvus olmuştu. 35 Aksaray da yapılan bu savaş sonucunda enteresan bir olay gelişti. Sultan İzzeddin Keykâvus un serleşkeri olan Şemseddin Yavtaş, kendisini Aksaray a atan IV. Kılıç Arslan ı çetri, sancağı, bayrağı, nevbeti, köleleri, hassı (muhafız birlikleri) ve Kadı Cemâleddin Hotenî ile birlikte kaçarken görmüş ve yakalamıştı. Yavtaş, Kılıç Arslan ı yakaladıktan sonra atının yularından tutarak ağabeyi sultan İzzeddin Keykâvus un yanına doğru yola çıkmıştı. Kılıç Arslan ın yakalandığını ve kendisine getirildiğini haber alan İzzeddin, yanına emirlerinden bazılarını alarak atına binip Kılıç Arslan ı karşılamaya çıktı. Oldukça hassas bir kişiliğe sahip olan İzzeddin Keykâvus, kardeşini görünce heyecanını yenemeyip onu kucaklayarak hüngür hüngür ağlamaya başladı. Aralarındaki kırgınlığın emirlerin fesatlığı ve garaz sahiplerinin kötülüğü yüzünden meydana geldiğini söyledi. 36 Kısa bir süre önce savaş halinde olan iki kardeş, el ele konuşup sohbet ederek Aksaray daki köşke (Kılıç Arslan Sarayı na) gidip burada beraber yemek yediler ve geçmişi hatırlamamaya söz verdiler. Çavuşlara ve askerlere, kimi yakalarlarsa atlarını ve silahlarını aldıktan sonra canlarını bağışlamalarını söylediler. 37 Savaş ateşini yakmada suçu olanlar ise, Aksaray kervansarayına kapatılıp cezalandırıldı. Bu enteresan olayda, Türk tarihinde sıkça rastladığımız kardeşler arası saltanat mücadelesinde, bazen asıl azmettiricilerin devlet makam ve mansıplarında gözü olanlar olduğu gerçeği açıkça anlaşılmakta ve hattâ bunun, bir sultanın ağzından açıkça itiraf edildiğini görüyoruz. b) II. İzzeddin Keykâvus ve Baycu Noyan Arasındaki Mücadele ve Sonucu: Moğollar döneminde Aksaray da yaşanan ikinci olay ise, çok daha enteresan sonuçları olan bir olaydır. Moğol büyük Hanları ndan Mengü Han (1251-1259) ın 1256 yılında kardeşi Hülagu yu İl- 28 Anonim Selçuk-nâme de Moğol Hanı olarak Mengü Han geçer. Ancak Mengü Han, Güyük Han dan sonra Moğol tahtına geçecektir. (Anonim, Selçuk-nâme, s. 44). 29 İbn Bibi, el-evâmirü l Alâ iyye Fi l-umuri l- Alâ iyye, (Selçuk-nâme), (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 1996, c. II, s. 12-13. 30 Anonim, Selçuk-nâme, s. 45. 31 Osman Turan, Sultanhanı nın Selçuklu sultanlarının yaptırdığı ilk kervansaray olduğunu ve Selçuklu ordusunun karargahına bir konak (35-40 km) mesafede bulunduğunu belirtir. (Bkz. O. Turan, Selçuk Kervansarayları, Selçuklular ve İslâmiyet, s.111). O.Turan ın bu yorumundan, söz konusu bu kervansarayın II. Kılıç Arslan zamanında yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Ancak Zekeriya Şimşir gibi bir kısım sanat tarihçiler, günümüze kadar ulaşan bu abidevi kervansarayın üslûbundan mimarının Muhammed b. Havlan ed-dımaşkî olabileceği zira, hem Alâeddin camii hem de Karatay Medresesi ile aynı üslûba sahip olduğu, dolayısıyla kervansarayın sultan Alâeddin Keykubâd döneminde Muhammed b. Havlan a yaptırıldığı görüşündedirler. İlk olarak Aksaray tarihi yazan İbrahim Hakkı Konyalı da bu kervansarayın II. Kılıç Arslan a mı yoksa Alâeddin Keykubâd a mı ait olduğunun bilinmediğini veya adlarının karıştığını bildirmektedir. Konyalı, ayrıca Selçuk devri Aksaray ı konusunun tam olarak aydınlanmadığını belirterek, biz tarihçilere ağır bir de ödev verir. (İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitâbeleriyle Niğde Aksaray Tarihi, İstanbul 1974, c. I, s. 343-344. 32 İbn Bibî, Selçuk-nâme, c.ii, s.123. 33 İbn Bibî, Selçuk-nâme, aynı yer. 34 İbn Bibî, Selçuk-nâme, c.ii, s.123; Anonim, Selçuk-nâme, s. 45. 35 Bu savaşın ayrıntıları için bkz. İbn Bibî, Selçuk-nâme, c.ii, s.123-124. 36 İbn Bibî, Selçuk-nâme, c.ii, s.124. 37 İbn Bibî, Selçuk-nâme, aynı yer. 108

han olarak İran taraflarına göndermesi sonucu, Moğollar ın Anadolu dan sorumlu komutanı Baycu Noyan, Azerbaycan ın Mugan bölgesindeki kışlağını yani idare merkezini boşaltarak burayı Cengiz Han soyundan Hülagu ya terk etmek zorunda kalmıştı. Bunun üzerine Baycu, Anadolu ya gitmeyi uygun bulmuştu. Anadolu da kendisine ikamet edebileceği kışlak ve yaylak verilmesini istedi. Baycu nun bu isteği karşısında Selçuklu devlet adamları ikiye ayrıldı. Bazıları Baycu ya yer verilmesi konusunda olumlu düşünürken, bir kısmı da Kösedağ Savaşı ndan bu yana tanıdıkları Baycu ya güvenmeyip, savaşmayı tercih ediyorlardı. Savaşma taraftarı olanlar ağırlıktaydı. Üstelik İzzeddin Keykâvus artık Moğol işgaline karşı duran ve Anadolu da Selçuklu İstiklâlini savunan cephede yer alıyordu. Bu sebeple bir yandan Baycu nun gerçek niyetini öğrenmek için adamlarını gönderirken, diğer yandan da Bozkır, Gülnar ve Bulgar dağlarında bulunan uc Türkmenlerini yanına topluyordu. 38 Sonuçta Selçuklu ordusu ve Baycu nun askerleri yukarıda bahsettiğimiz Aksaray yakınlarındaki Alâeddin Kervansarayı (Sultanhanı) civarında karşı karşıya geldiler. Bu savaş esasen, her ne kadar topyekün bir manzara arz etmese de, Selçuklu Devleti nin Moğol işgaline karşı ilk baş kaldırı hareketi olarak değerlendirilebilecek bir mücadeledir. Aksaray da yapılan savaşın galibi Baycu olmuş, Selçuklu ordusu ağır bir yenilgiye uğramıştı. Sultan İzzeddin Keykâvus Antalya ya doğru kaçtı. Baycu Konya ya doğru ilerlerken İzzeddin in ardından torunu Yisutay ı göndermişti. Fakat Yisutay Antalya ya geldiğinde İzzeddin i bulamadı. Çünkü İzzeddin buradan Ladik (Denizli) e gitmişti. 39 Yisutay Ladik e gelip elçilerini İzzeddin e göndererek Baycu nun O nu katına çağırdığını haber verdi. İzzeddin; kendi niyetinin de Baycu nun yanına gitmek olduğunu, bunun için hazırlık yaptığını fakat yanındaki adamlarının kalabalık Moğol askerlerinden çekindiğini, o önden giderse kendilerinin de arkadan gelip hemen O na yetişeceklerini bildirip, Yisutay ı atlattı. Yisutay biraz ilerledikten sonra İzzeddin Laskaris ülkesine 40 kaçmıştı. 41 Aksaray da Selçuklu Devleti aleyhine yaşanan bu talihsizlik İzzeddin Keykâvus u ve kardeşi IV. Kılıç Arslan ı yeni bir yol ayrımına sokmuştu. Dolayısıyla Selçuklu Devleti de yeni bir sürece girdi. Anadolu istiklâlinin peşinde olan İzzeddin Keykâvus, bundan sonra Moğollarla mücadelesini İstanbul dan devam ettirmiş, bu çerçevede kuzeyde Altınorda, güneyde Memlûk Devleti ile irtibata geçip, diplomatik teşebbüslerde bulunmuştu. İzzeddin Keykâvus, 1279 veya 1280 yılında ölümüne kadar Altınorda Devleti hükümdarı Berke/Bereke nezdinde büyük bir itibar gördü ve Kırım kendisine iktâ olarak verildi. IV. Kılıç Arslan ise, Aksaray Savaşı ndan sonra Moğollar ın gözdesi oldu. İzzeddin Keykâvus un kendilerine baş kaldırdığını öğrenen Moğol Han ı, altın yaldızlı yarlık ve payza göndererek IV. Kılıç Arslan ı bütün Selçuklu mülkünün tek hükümdarı olarak kabul etiğini bildirdi. 42 Bu yarlık, başından beri Moğollar ın sözünden çıkmayan Kılıç Arslan için bir ödül, istiklâlini kazanamayan Selçuklu halkı için bir ölüm fermanından başka bir şey değildi. Enteresandır ki, Moğollarla sürekli iş birliği içinde olup kendi kardeşine sırt çevirerek ihanet eden Kılıç Arslan, en yakın adamlarından saydığı İranlı vezir Muineddin Pervane nin bir ihaneti sonucu 1266 yılında hayata veda etti. Sonuç Selçuklu Devleti nin yükseliş dönemi diyebileceğimiz dönemlerde yıldızı parlayan Aksaray şehri, Moğol işgali döneminde Anadolu nun diğer şehirleri gibi işgalden, kargaşa ve çatışmadan payına düşeni almış, Moğol vahşetinin sebep olduğu iki hazin olaya bizzat tanıklık etmiştir. Selçuklu Devleti döneminde böylesi büyük önemi olan bu şehrin tarihi, günümüze kadar bütün yönleriyle henüz ortaya konulmuş değildir. Bu çalışmada Aksaray tarihinin küçük bir kesitini anlatarak bu konuya vurgu yapılmak istenmiştir. 38 O.Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, s. 479. 39 İbn Bibi, Selçuk-nâme, c.ii, s.150 40 İznik Rum Devleti hâkimi Theodoros Laskaris e nisbetle bu adı almıştır. Buranın İznik veya Aydın olma ihtimali vardır. 41 İbn Bibi, Selçuk-nâme, c.ii, s.151; Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr, s. 32. Anonim, Selçuk-nâme, 46. 42 İbn Bibi, Selçuk-nâme, c.ii, s.154. 109

Kaynakça CAPPADOCIA JOURNAL OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Ahmed bin Mahmud, Selçuk-nâme, (haz.: Erdoğan Merçil), İstanbul 2011. Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 2000. Anna Komnena, Alexiad, (çev: Bilge Umar), Ankara 1996, İnkılâp Yay. Anonim, Selçuk-nâme, (Çev. Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner), Ankara 2014. Azimî, Azimi Tarihi, (ter.: Ali Sevim), Ankara 1988, TTK Yay. Gregory Abû l- Farac, Abû l-farac Tarihi, (Suryanca dan İngilizce ye çev. Ernest A. Wallis Budge, İngilizce den Türkçe ye çev. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1987, TTK Yay., II. Baskı, c.ii. İbn Bibi, el-evâmirü l Alâ iyye Fi l-umuri l- Alâ iyye, (Selçuk-nâme), (çev. Mürsel Öztürk), Ankara 1996, c. II. İbn Kalanisî, Şam Tarihine Zeyl, I. ve II. Haçlı Seferleri, (Ter. Onur Özatağ ), İstanbul, 2015. İbnü l-esir el-cezerî, Ali bin Ebi l-kerem Muhammed bin Muhammed bin Abdülkerim bin Abdülvâhid eş-şeybânî, el-kâmil fî t-tarih (İslâm Tarihi), (Ter: Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın, Redaktör: Mertol Tulun), İst.,2008, Hikmet Neşriyat, c. IX. İbnü l-ezrak, Tarih-i Meyyâfarikîn, (tahkik: Kerim Faruk el-hûlî-yusuf Baluken), İstanbul 2014. İbrahim Hakkı Konyalı, Abideleri ve Kitâbeleriyle Niğde Aksaray Tarihi, İstanbul 1974, c. I Koca, Salim, Türkiye Selçukluları Tarihi, Ankara 2016. Turan, O. Selçuk Kervansarayları, Belleten, c. XXXIX. Turan, O. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara, 1988, II. Baskı, TTK Yay. Turan, O., Selçuklular ve İslâmiyet, İstanbul 1993, III. Baskı. Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1993, Boğaziçi Yay., III.Baskı. 110