Ekonomik Yaklaşım, Cilt: 17, Sayı: 58, ss. 59-87 FARKLI İŞYERi BÜYÜKLÜGÜNDEKi imalat SANAYİİ ALT SEKTÖRLERİNDE ENERJİ YOGUNLUGU Müslüme NARİN* ABSTRACT Energy is one of the importallt inputs for econonıic and social development. By this ıvay it plavs a crucial role for inercasing the living standard of society and sustainable development. Energy alsa provides the improvement. Howeve1~ because fossil fuel such as petroleum, natural gas, coal wlıich are the most inıportant, energy resources are quickly being used up and tfıey have been causilıg enviromnental problems, same concepts suc/ı as energy intensity and energy productivity have conıe out. In order to provide the effıcient use of energy nıany differel!t programmes have been being practiced. In this paper, the meaning of energy intensity and energy intensity experiences in Turkey and world are examined. In addition to this, the amaımf of the use of energy per per son, and it s intensity are searclıed for same cowıtries in wfıich energy is used e.ffıciently and productively. Witlı the lıelp of this infomzation the po sitian of Turkey in the world was determined. Alsa energy intensity is calculated for different size conıpanies in the Turkish Manufacfltring Industry. Alsa i11 this paper, same studies related to energy saving in Turkey are examined. GİRİŞ Ekonomik ve sosyal kalkınmanın önemli girdilerden biri olan enerji, bir toplumun yaşam standardının yükseltilmesinde ve sürdürülebilir kalkınmasının sağlanmasında önemli rol oynar. Günümüzde, ekonomisi hızla büyüyen ülkelerin fosil yakıt talepleri de hızla artmaktadır. Ancak, bu rezervler aynı ölçüde Yrd. Doç. Dr. Gazi Üniversitesi, i.i.b.f. İktisat Bölümü Öğretim Üyesi.
60 Müslüme NARİN artmamaktadır. Bu yakıt rezervlerinin sınırlı olması nedeniyle, enerjiye yönelik talep artmadan sabit kalsa bile, yakın bir gelecekte tükeneceği tahmin edilmektedir. Enerji rezervlerinin giderek azaldığı, ancak ihtiyacının sürekli arttığı dünyada, enerji kaynaklarının en etkin bir biçimde kullanılması önemli hiile gelmiştir. Enerji yoğunluğu, birim hasıla başına tüketilen enerji miktarını ifade eder. Bu çerçevede, enerjinin tasarruflu kullanılması açısından, bir yandan en az kaynak kullanılarak en çok enerjinin sağlanması, öte yandan aynı enerji kaynağı ile daha çok üretimin sağlanması gerekmektedir. Son yıllarda, özellikle de birinci petrol krizinden sonra, enerjinin etkin ve verimli kullanılmasına yönelik çalışmalar önem kazanmıştır. Bu çalışmalar, daha çok gelişmiş ülkelerde kamu kurumları, büyük şirketler ve üniversiteler tarafından yürütülen programlarla gerçekleştirilmektedir. Bu çalışmanın amacı, genel olarak enerji yoğunluğunun ne olduğunu incelemek, sonra da çeşitli ülkelerle karşılaştırarak Türkiye imalat sanayiindeki, özellikle farklı işyeri büyüklüğündeki imalat sanayii alt sektörlerinde enerji yoğunluğunu saptamaktır. Bu doğrultuda birinci bölümde enerji yoğunluğu kavramı üzerinde durulacak, ikinci bölümde çeşitli ülkelerde ve Türkiye'de imalat sanayiinde enerji yoğunluğu karşılaştırılacaktır. Üçüncü bölümde ise Türkiye imalat sanayii ile farklı işyeri büyüklüğündeki imalat sanayii alt sektörlerinde 1995-2001 döneminde enerji kullanımı, enerji yoğunluğu ve ortalama çalışan başına enerji kullanımı incelenecektir. Ayrıca, Türkiye'de enerji tasarrufuna ilişkin yapılan bazı çalışmalara da yer verilecektir. 1. ENERJİ YOGUNLUGU KA VRAMI Enerji yoğunluğu, birim hasıla başına kullanılan birincil ya da nihai enerji tüketimini gösteren ve tüm dünyada kullanılan bir göstergedir. Bu yoğunluk, birincil ya da nihai enerji tüketiminin gayrisafi yurtıçı hasılaya bölünmesiyle hesaplanmaktadır (IEA, 2005: 64) Uluslararası alanda yapılan çalışmalarda, genellikle 10 ABD dolarlık hasıla başına tüketilen TEPı cinsinden enerji miktarı, enerji yoğunluğu göstergesi olarak kullanılmaktadır. Ülkelerin enerji kullanımıyla ekonomik yapıları arasındaki ilişkinin belirlenmesinde iki temel gösterge esas alınmaktadır. Bunlardan birisi kişi başına enerji tüketimi, diğeri ise birim hasıla başına birincil ya da nihai enerji tüketimi, yani enerji yoğunluğudur. Enerji yoğunluğunun düzeyi ise ekonomik etkinliğin yapısına 1 TEP (ton petrol eşdeğeri); çeşitli enerji kaynaklannın miktarlannı tanımlamak için kullanılmakta ve kg, m 3, ton, kwh gibi farklı birimleri aynı düzlemde ifade etmektedir. 1 TEP, 1 ton petrolün yakılmasıyla elde edilecek enerjiyi vermektedir. Bu enerji, yaklaşık 10 7 Kcal (kilokalori)'ye, 41,8xl0 9 joule'e ve 11,6xl0 3 kwh'a karşılık gelmektedir.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmalaf Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 61 ve farklı enerji kullanımlarındaki verimliliğin düzeyine bağlıdır (Laponche, 1997: 45). Bir ülkenin enerji yoğunluğu ne kadar düşükse, o ülkede birim hfisılayı üretmek için harcanan enerji de o ölçüde düşüktür. Buradan enerjlnın verimli kullanımıyla, enerji yoğunluğu arasında ters yönlü bir ilişkinin olduğu anlaşılmaktadır. Enerji yoğunluğu göstergesinde, ekonomik çıktı, enerji verimliliğindeki ve enerji kaynaklarının ikamesindeki değişmeler birlikte yer almaktadır. Ancak bu değişmelerin tümünün tek bir göstergede incelenmesi olanaksızdır. Buna karşın enerji yoğunluğu göstergesi, enerji verimliliğinin incelenmesinde ve karşılaştırılmasında yaygın olarak kullanılmaktadır (Keskin ve Gümüşderelioğlu, 1997: 191). Bir ülkenin gelişmişlik düzeyi, enerji yoğunluğu göstergeleri ve kişi başına enerji tüketimi ile değerlendirilmektedir. Enerji açısından gelişmişliğin göstergesi ise kişi başına enerji tüketiminin yüksek, enerji yoğunluğunun düşük olmasıdır. Enerji yoğunluğunun düşüklüğü, aynı enerji kullanımıyla daha çok katma değer yaratılması anlamına gelir. Kişi başına enerji tüketiminin yüksek olması, hem ekonominin canlandığı, hem de ülkede ulaşım araçları ile elektrikli aletlerin yaygın kullanıldığı ve yüksek konforlu barınma olanaklarının arttığını gösterir (IEA, 2006; 5). 2. TÜRKİYE'DE VE DÜNYADA ENERJİ YOGUNLUGU KARŞlLAŞTlRMASI Genel olarak, kalkınmakta olan ekonomilerde enerji yoğunluğu artmakta, ancak gelişmiş ekonomilerde bu oran azalma eğilimine girmektedir. Düşük gelirli ülkelerde sanayileşme ve kentleşmeyle birlikte, gelir arttığında enerji kullanımı da artmaktadır. Yarı sanayileşmiş ülkelerde enerji kullanımı daha düşük bir gelişme göstermektedir. Sanayileşmiş ülkelerde ise iktisadi yapının daha az enerji kullanan sektörlere doğru yönelmesiyle birlikte, enerji tasarrufu sağlayan teknolojik gelişmeler ortaya çıkmaktadır (Leach vd, 1986: 28; Çermikli, 2005: 59). İktisadi gelişme ile enerji yoğunluğu arasında bazen doğru bazen ters yönlü ilişki olmasına karşın, kişi başına gelirle kişi başına enerji tüketimi arasında doğru yönlü bir ilişki söz konusudur. Tablo-ı' de dünyanın çeşitli bölgeleri, ülkeleri ve Türkiye'deki enerji yoğunluğu ile kişi başına enerji tüketimleri görülmektedir. Bu tablo incelendiğinde; kişi başına enerjinin en çok 4675 kilogram petrol eşdeğeri (KEP) ile OECD ülkelerince tüketildiği görülmektedir. OECD ülkelerini 4039 KEP'le Japonya izlemektedir. Japonya'nın enerji yoğunluğu ise dünya enerji yoğunluğundan düşük, dolayısıyla enerji verimliliği daha yüksektir. Bunu OECD ülkeleri izlemektedir.
62 Müslünıe NARİN Tablo-I: Dünyanın Çeşitli Bölgeleri, Ülkeleri ve Türkiye'deki Kişi Başına Enerji Tüketimleri ve Enerji Yoğunluğu (2003 Yılı) Bölgeler Nüfus (Milyon) Tüketilen GSYH Kişi Başına Kişi Başına Enerji Enerji (2000 yılı) Gelir Enerji Yoğunluğu (MTEP) Milyar (Dolar) Tüketimi KEP TEP/Bin Dolar Dünya 6268 10578 33391 5327 1688 0,32 OECD ll54 5395 26792 23217 4675 0,20 Ortadoğu 177 446 679 3836 2520 0,66 Eski Sovyet ÜL 286 962 454 1587 3364 2,12 OECD-Dışı Avr. 55 103 136 2473 1873 0,76 Çin 1295 1426 1550 1197 1101 0,92 Asya 2018 1224 1697 841 607 0,72 Latin Amerika 432 464 1443 3340 1074 0,32 Afrika 851 559 641 753 657 0,87 Japonya 128 517 4876 38094 4039 O,ll Türkiye 71 79 210 2958 1113 0,38 Kaynak: International Energy Agency, Key World Energy Statistics, OECD/IEA, Paris, 2005a, s.48,52,56, Türkiye'de ise kişi başına enerji tüketimi 1113 KEP olup, Afrika, Asya ve Çin'den daha fazladır. Ancak OECD, Japonya, Ortadoğu, Eski Sovyet Ülkeleri ve OECD dışı Avrupa ülkelerinden daha düşüktür. Türkiye'de enerji yoğunluğu ise 0,38'dir. Japonya ile karşılaştırıldığında, Türkiye'de enerji yoğunluğunun yüksek olduğu, dolayısıyla enerjinin verimli kullanılmadığı anlaşılmaktadır. Öte yandan kişi başına en yüksek gelir Japonya'da olup, bunu sırasıyla OECD ülkeleri izlemektedir. Türkiye'de kişi başına gelirin dünya ortalamasının altında olduğu da tablodan görülmektedir. Bir ülkede enerji, ağırlıklı olarak, sanayi sektöründe kullanjlmaktadır. Türkiye'de enerji tüketiminin yaklaşık % 43 'ü sanayide gerçekleşmekte olduğundan, çalışma sanayi sektörünü kapsayacak biçimde daraltılmıştır. Bir karşılaştırma yapmak amacıyla Türkiye ile Uluslararası Enerji Ajansı (IEA)'nın ll ülkesinin 2 sanayi sektöründeki enerji yoğunluğuna da Tablo-2'de yer verilmiştir. 2 IEA-11 ülkesi; Norveç, Avustralya, Finlandiya, İsveç, ABD, Fransa, Japonya, İngiltere, İtalya, Almanya ve Danimarka'dan oluşmaktadır.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmafat Sanayii Alt Sektörlerinde Ener:ji Yoğunluğu 63 Tablo-2: Ülkelere Göre Sanayi Toplam Enerji Yoğunluğu (1998 Yılı) Enerji Yoğunluğu Ülkeler MGJ/$ TEP/Bi Norveç 23,3 0,56 Avustralya 19,1 0.46 Kanada 17,3 0.41 İsveç 14.1 0,34 Finlandiya 14,0 0,33 Hollanda llj 0,27 ABD 9,9 0,24 İngiltere 7,7 0,18 Fransa 7,4 0,18 Japonya 6,7 0,16 İtalya 6,5 OJ6 Almanya 6,5 0,16 Danimarka 6,4 0,15 IEA-11 Ort. 8,5 0,20 Türkiye* 22,2 0,53 Kaynak: International Energy Ageney (IEA) (2005b) 30 Years of Energy Use in lea Countries, OECD/lEA, Paris, s.68, 69, 209. *Kubilay Kavak, "Dünyada ve Türkiye'de Eneıji Verimliliği ve Türk Sanayiinde Eneıji Verimliliğinin incelenmesi'' DIT, İktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlüğü, Uzmanlık Tezi, DIT. Yayın No: 2689, Ankara, 2005, s.l27. Tabloya göre; Türkiye imalat sanayiinde enerji yoğunluğu, gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında çok yüksek olup, Norveç'ten sonra ikinci sırada yer almaktadır. Enerji yoğunluğunun yüksek olduğu ülkeler sırasıyla Norveç, Türkiye, Avustralya, Kanada, İsveç, Finlandiya, Hollanda'dır. Japonya, Almanya gibi gelişmiş ülkelerde ise enerji yoğunluğu düşük olup, bu ülkeler enerjiyi daha etkin ve verimli kullanmaktadırlar. Türkiye'de enerjinin ağırlıklı bölümünün kullanıldığı imalat sanayiinde alt sektörler itibariyle enerji yoğunluğu ve enerji kullanım payı, IEA-11 ülkeleri ile karşılaştırmalı olarak Tablo-3 'de verilmiştir. 3 IEA lukelerine ilişkin en güncel veri 1998 yılına ait olduğundan bu Tablo anılan döneme göre oluşturulmuştur.
Müsliime NARİN Tablo-3: Türkiye ve IEA-11 Üikeieırinde imalat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğımhığu ve Enerji Kullamını (1998 Ydı) İmalat Sanayii Alt ı Alt Sektödenie Enerji Sektörleri Enerji Yoğı.mluğu KullammPay ı IEA-11(1) 1 Türkiye IEA-11 (1) Türkiye (2) ı Kağıt 0,36 14 4,0 1 ~ 1 Kimya 0,38 1 0,39 20 20,3 Metal dışı mineral 0,52 1,77 9 23,8 Atıa metaller (Derrıir-çelik ile demir- çelik dışı) ],03 1,77 24 34,1 Gıda 0,17 0,20 8 8,7 Diğer ı O,ü7.. 25 0,1 Tekstil - 024-6,5 Orman - 0,18-0,5 1 Metal eş. ve makine - om - 2,0 1 Toplam 0,20 0,53 100 100,0 Kaynak: l. International Energy Ageney (lea) 30 Years of Energy Use in TEA Countries, OECD/TEA, Paris. 2005b, s.66. 70. 2. Devlet İstatistik Enstitüsü. imalat Sanayiinde Enerji Tüketimi, 1998, s.s. 1998 yılı verilerine göre, Türkiye'de ve IEA-11 ülkelerinde aııa metal sanayiinin enerji yoğunluğu ve enerji kullanım payı çok yüksektir. Bu alt sektörü, metal dışı mineraller (taş-toprağa bağlı sanayi) izlemektedir. Metal dışı minerallerin oluşturduğu alt sektörde, enerji yoğunluğu IEA-11 ülkelerindeki ortalamadan yüksek, ancak Türkiye ortalamasından düşüktür. Diğer alt sektörlerde ise enerji yoğunluğu, IEA-l 1 ülkeleri ile Türkiye'de birbirine çok yakındır. Genel olarak bakıldığında, Türkiye'de toplamda enerji yoğunluğunun, IEA-11 ülkelerinden çok yüksek olduğu görülmektedir. Öte yandan Türkiye imalat sanayiindeki 1995-2001 döneminde enerji yoğunluğu, farklı işyeri büyüklüğü dikkate alınarak hesaplanmıştır. Alt sektörler itibariyle enerji yoğunluğu ve çalışan başına enerji kullanımı 3. bölümün altında ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmalat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yo,rlunluğu 65 3. İMALAT SANAYİİNİN FARKLI işyeri BÜYÜKLÜGÜNDEKt ALTSEKTÖRLERDEENERJİYOGUNLUGU Türkiye imalat sanayiinde etkinlik gösteren farklı büyüklükteki işletmelere yönelik enerji yoğunluğuyla ile ilgili herhangi bir çalışma yoktur. Bu durum, düzenli veri setinin bulunmamasından Bu nedenle elde edilebilen verilerle farkli işyeri büyüklüğüne göre oluşturulmuş imalat sanayiinin alt dallarında eneı]ı kullanımı ve enerji yoğunluğundaki gelişmeler araştırılacaktır. Bu çalışmada kullanılacak veriler, Türkiye istatistik Kurumundan (TÜ1K) sağlanmıştn. ı TÜİK'te işyeri büyüklüğüne göre imalat sanayii alt sektörlerine ilişkin veriler uzun bir zaman aralığını kapsamakla beraber, 1994 yılındaki kriz dikkate alınarak 1995 yılından sonraki veriler çalışmaya alınmıştır. alt sektörler itibariyle eneıji verileri 1995-2001 dönemi için bulunmaktadır. Bu nedenle çalışmanın kapsamı, 1995-2001 dönemini ile sınırlandırılmıştır. TÜİK'ten elde edilen veriler iki farldı sı111flama 5 koduna göre biçimlendirildiğinden. anlamlı sonuç alınabilmesi için bu sınıflamalar birbiriyle uyamlaştınlarak, Usss-2.Rev 'e göre düzenlenmiştir. 6 imalat sanayii verileri; lo ve daha fazla kişi çalıştıran özel sektör ile kamuya ait imalat işyerierini kapsamaktadır. Öte yandan, TÜİK tarafından 1991 yılında uygulanan özel bir anket çaiışmasmda; 1-9 kişi çalıştıran işyerleri küçük, 10-49 kişi çalıştıran işyerleri küçük. 50-99 kişi çalıştıran işyerleri orta, 100 ve daha fazla kişi çalıştıran işyerleri ise büyük ölçekli imalat sanayii işyerleri olarak tanımlanmıştır. Ancak bu çalışmada 1-49 kişi çalıştıran işyerleri, küçük işyerleri olarak tanımlanmış ve toplulaştmlmıştır. TÜİK tarafından 100 ve daha fazla kişi çalıştıran büyük işyerleri de, 100-199, 200-499, 500-999, 1000 ve daha fazla kişi çalıştıran işyerleri olarak ayrıştırılmış olduğundan, bu büyüklükler dikkate alınarak çalışmada yer verilmiştir. Ayrıca bazı imalat sanayii alt sektörlerine ilişkin verilere ulaşılamamıştır. Çünkü, özel sektörde üçten daha az işçi çalıştıran işyerinin olduğu alt sektörlere ait üretim bilgisi, TÜİK tarafından gizlilik nedeniyle verilmemektir. Benzer biçimde bazı alt sektörlerde bazı yıllara ait verilerin kesiklik veya kopukluk gösterdiği de gözlenmiştir. 4 imalat sanayi alt sektörlerine ilişkin çıktı değcrleıi ve ene~ji kullanımına ilişkin bk. Devlet İstatistik Enstitüsü. Yıllık İmalat Sanayii istatistikleri. 1995-2001 Yılları. imalat Sanayiinde Enerji Tüketimi, 1995-2001 Yılları. 5 Tüm Ekonomik Faaliyetlerin Uluslararası Standart Sanayi Sınıflaması (Usss-2.Rev) ve (Usss-3.Rev). 6 Usss-3 Rev. Sistemindeki 15-16 no'lu alt sektörler Usss-2 Rev. da 31, 17-18-19 no ıu alt sektörler 32, 20-361 nolu altsektörler 33. 21-22 no'lu altsektörler 34, 23-24-25 no'lu altsektörler 35,26 no'lu alt sektör 36, 27 no' lu alt sektör 37. 28-29-30-31-32-33-34-35-369 no'lu all sektörler ise 38 no'lu alt sektör başlığı altında tcplulaştınlarak çalışmaya alınmıştır.
66 Miislüme NARİN Çalışmanın yapıldığı dönemde. imalat sanayiindeki farklı işyeri büyüklüğüne göre çıktı değerlerine ilişkin veriler. en son 2003 yılına kadar bulunmaktadır. Öte yandan, enerji verileri 2001 yılından sonra hazırlanmadığından, çalışmada kullanılan veriler, beş yıl geriden gelmektedir. Elde edilen verilerde belirtilen eksiklikler olmasına karşın, farklı büyüklükteki imalat sanayii alt sektörlerindeki işletmelerin enerji yoğunluğuna ilişkin, genel eğilimi vermesi açısından, mevcut verilerin yeterli olacağı düşünülmektedir. Eneıji yoğunluğunun hesaplamasında kullanılan imalat sanayii alt sektörleri itibariyle yıllara göre çıktı değerleri, fiyat artışlarından anndırılmıştır. Bu işlernde öncelikle temel alınan 1994 yılı imalat sanayiine göre TEFE serisi, 1995 yılı temel olacak biçime dönüştürülmüş ve bu seriyle de indirgenmiştir. Daha sonra 1995 yılına indirgenmiş olan çıktı değerleri, aynı yılın cari ortalama dolar kuruna bölünmek suretiyle, 1995 yılı fiyatlarıyla ABD doları cinsinden hesaplanmıştır. Böylece çıktı değerlerinde görülen yıllık değişimlerde, dolar kurundan kaynaklanan sapmalar ortadan kaldırılmıştır. Farklı işyeri büyüklüğüne göre imalat sanayii alt sektörlerindeki eneıji kullanımının, r~ıktı değerlerine bölünmesiyle hesaplanan enerji yoğunluğunun yıllar içindeki gelişimi. alt sektörler itibariyle aşağıda da ayrıntılı olarak incelenmiştir. 3.1. Gıda, içki ve Tütün Sanayii (31 No'lu Sektör) Genel olarak gıda, içki ve tütün sanayiinde enerji tüketimi ile çıktı değerleri yıllar itibariyle istikrarlı bir biçimde artmıştır. Bu sektörün enerji yoğunluğu Tablo- 4 'te yer almaktadır. Bu tablo incelendiğinde; sektördeki enerji yoğunluk değerlerinin 1995-2001 yılları arasında 0,056 ile 0,058 arasında seyrettiği görülmektedir. Bu sanayide eneıji yoğunluğu, imalat sanayii enerji yoğunluğundan daha düşüktür. Ancak, gıda sanayiinin, istikrarlı bir sektör olduğu görülmektedir. 1995-1997 yılları arasında bu sektörlerde enerji yoğunluğu artmasına karşılık, 1998-1999 yıllarında biraz düşerek sabit kalmıştır. 2001 yılının kriz yılı olmasından dolayı, enerji yoğunluğunun düştüğü gözlenmektedir. İşyeri büyüklüğü dikkate alındığında; ortalama 1-49 arasında işçinin çalıştırıldığı küçük ölçekli işletmelerde enerji yoğunluğunun çok düşük olduğu, yıllar itibariyle bu yoğunlukta inişler çıkışlar bulunduğu da görülmektedir. Ortalama 50-99 arasında işçinin çalıştırıldığı orta ölçekli işletmelerde ise enerji yoğunluğu, küçük işletmelere göre daha yüksek olmasına karşın, gıda, içki ve tütün sanayii enerji yoğunluğu bakımından düşüktür. Enerji yoğunluğunun en yüksek olduğu grubu ise 500-999 işçinin çalıştırıldığı büyük işyerleri oluşturmaktadır.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmalaf Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 67 Tablo-4: Gıda, içki ve Tütün Sanayii Enerji Yoğunluğu Enerji Yoğunluğu 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 (TEP/Çıktı Bin Dolar) Gıda, İçki ve Tütün Sanayii 0,056 0,065 0,088 0,063 0,063 0,066 0,058 1-49 0,005 0,006 0,005 0,003 0,004 0,003 0,005 50-99 0,040 0,040 0,025 0,024 0,032 0,028 0,028 100-199 0,036 0,053 0,060 0,048 0,045 0,055 0,051 200-499 0,053 0,051 0,054 0,051 0,053 0,061 0,058 500-999 0,102 0,151 0,123 0,098 0,103 0,107 0,095 1000+ 0,071 0,081 0,033 0,107 0,093 0,091 0,053 imalat Sanayii Genel 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 Toplam Öte yandan farklı işyeri büyüklüğüne göre oluşturulan gıda, içki ve tütün sanayiindeki işyerlerinde ortalama çalışan başına enerji kullanımı da hesaplanmış ve Tablo-S'te gösterilmiştir, Bu tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına enerji kullanımının en fazla, 500-999 arasında işçi çalıştıran büyük ölçekli işletmeler olduğu dikkati çekmektedil Bu işyerlerini, 1000 ve üstü işçi çalıştıran işyerleri izlemektedir, Kullanımı Tablo-S: Gıda, içki ve Tütün Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullanımı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Gıda, İçki ve Tütün 5,703 6,688 7,087 7,426 7,498 7,440 7,027 1-49 0,470 0,562 0,459 0,277 0,376 0,31 ı 0,500 50-99 4,469 4,426 3,370 3,225 3,612 3,034 3,118 100-199 4,674 6,138 6,957 6,280 6,037 6,699 6,191 200-499 5,530 5,232 5,217 5,553 6,174 6,979 6,909 500-999 10,228 15,385 15,650 13,359 14,711 12,313 12,838 1000+ 6,424 8,326 2,574 11,463 9,239 11,015 9,886 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14,718 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 Bu sektörde gerek enerji yoğunluğu gerekse ortalama çalışan başına enerji kullanımı, büyük ölçekli işletmelerde daha fazladır, 3.2. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayii (32 No'lu Sektör) Bu sektörün alt sanayi dallarından biri olan dokuma sanayii, kriz yılları da dahil olmak üzere ihracatı sürekli artan bir sektördül Dolayısıyla 2000 yılı
68 Müslüme NARİN dışında, sektörün enerji tüketimi yıllar itibariyle dalgalı bir görüntü vermekle birlikte, artış yoğunluğu eğiliminde olmuştur. Sektörün ve bu sektördeki farklı büyüklükteki işletmelerin enerji Tablo-6'da görülmektedir. Bu tabloya göre; sektördeki enerji yoğunluk değerleri 1995-2001 yılları arasında 0.051 ile 0,037 arasında seyretmektedir. 2001 yılı dışında sektördeki enerji yoğunluğu yıllar itibariyle artmakla birlikte genel imalat sanayii enerji yoğunluğunun altında kalmıştır. Tablo-6: Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayii Enerji Yoğunluğu Eneıji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin Dolar) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dokuma, Giyim ve Deri Sanayii 0,051 0,050 0,046 0,068 0,060 0,060 0,052 1-49 0,007 0,002 0,005 0,001 0,003 0,002 0,004 50-99 0,050 0,018 0,012 0,012 0,009 0,013 o,oıo 100-199 0,026 O,ü30 0,026 0,021 0,028 0,020 0,029 200-499 0,053 0.045 0,036 0,041 0,068 0,060 0.061 500-999 0,072 0,075 0,067 0,058 0,094 0,108 0,085 1000+ 0,084 0,099 0,094 0,101 0,125 0,117 0,092 imalat Sanayii Genel Toplam 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 Ayrıca farklı işyeri büyüklüğüne göre oluşturulan dokuma, giyim ve deri sanayiindeki işyerlerinde ortalama çalışan başına enerji kullanımı da hesaplanmış ve Tablo-7'de gösterilmiştir. Bu tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına enerji kullanımının en fazla, 1 000' in üstünde işçi çalıştıran çok büyük ölçekli işletmeler olduğu dikkati çekmektedir. Bu işyerlerini, 500-999 arası işçi çalıştıran işyerleri izlemektedir. Burada dikkat çekici nokta; 50-99 arası işçi çalıştıran işyerlerinde ortalama çalışan başına enerji kullanımının yıllar itibariyle büyük ölçüde düşmesi. SOO'ün üstünde işçi çalıştıran işyerlerinde ise giderek artmasıdır. Bu verilerden de anlaşılmaktadır ki, sektörde giderek yoğunlaşma artmakta, diğer bir deyişle sektördeki işyerleri giderek daha büyük ölçekli hale gelmektedir.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmcılat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 69 Tablo-7: Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullamını Ortalama Çalışan Başına 11995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/Ort.Çal.Sayısı) ı Dokuma, Giyim ve Deri 3,066 2,667 2,634 2,496 Sanayii 3,216 3,175 2,994 1-49 0,403 0,094 0,236 0,042 0,187 0,140 0,216 50-99 3,117 0,967 0.622 0,659 0,497 0,694 0,524 100-199 1,529 1,599 1,360 1,150 1,679 1,098 1,631 200-499 3,204 2.374 2,273 2,232 3,414 2,828 3,012 500-999 4,505 3,908 3,947 3.170 4,755 5,572 4,936 1000+ 4,915 5,338 5,562 6,093 7,026 6,574 6,252 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14,718 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 3.3. Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii (33 No'lu Sektör) Orman ürünleri ve mobilya sanayiinin enerji tüketimi yıllar itibariyle düşük düzeyde de olsa dalgalanma göstermektedir. Bu sanayinin çıktı değerlerinde ise 2001 yılı dışında, genel olarak inişli çıkışlı artışlar olmuştur. Bu sanayide enerji yoğunluğu, 1995-2001 yılları arasında 0,062 ile 0,051 arasında değişen değerler aldığı Tablo-S'den görülmektedir. Bu sanayide de enerji yoğunluğu, yıllar itibariyle artmakla beraber imalat sanayii enerji yoğunluğunun altında kalmıştır. Tablo-8: Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii Enerji Yoğunluğu Enerji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dolar) Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii 0,062 0,055 0,052 0,049 0,049 0,051 0,064 1-49 0,005 0,014 0,001 0,000 0,000 0,068 0,000 50-99 0,088 0,735 0,030 0,035 0,042 0.159 0,059 100-199 1,060 0,096 0,013 0,071 0,063 0,116 0,121 200-499 0,057 0,063 0,051 0,112 0.093 0,000 0.137 imalat Sanayii Genel Toplam 0.134 0,156 0,137 0,136 0.142 0,142 O, 131 Farklı işyeri büyüklüğüne göre oluşturulan orman ürünleri ve mobilya sanayiindeki işyerlerinde, ortalama çalışan başına enerji kullanımı da Tablo-9' da gösterilmiştir. Bu tablodan da izleneceği üzere, 1995 yılında ortalama çalışan başına
70 Müslüme NARİN eneıji kuilanımının, en fazla 100-199 arasında işçi çalıştıran işletmelerde olduğu görülmektedir. Ancak zaman içinde bu işyerlerinde ortalama çalışan başına enerji klıllanımı azalmış, 200-499 işçinin çalıştığı işyerlerinde enerji kullanımı artmıştır. Özellikle ı -49 işçinin çalıştığı küçük ölçekli işletmelerin bulunduğu alt sektörde enerji kullanımının giderek azaldığı. hatta 2001 yılında hiç tüketimin olmadığı da gözlenmektedir. Tabio-9: Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullanımı Ortalama Çalışan Başına ı995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/Ort.Çal.Sayısı ) Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayii 3,534 3.126 2,906 2,352 3,056 3,025 3,271 1-49 50-99 100-199 200-499 0,178 0,464 0,033 0,013 0,000 1,357 0,000 4,185 3,834 1,298 1,542 1,5 ı 7 6,034 2,595 6,538 5,613 0,830 4,163 4,720 8,272 5,167 5,619 5296 3,438 6,758 10,422 0,000 ı 1,284 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14,7ı8 13,815 ı3,220 14,015 ı4,362 13,813 3.4. Kağıt-Kağıt Ürünleri ve Basım Sanayii (34 No'lu Sektör) Kağıt-kağıt ürünleri ve basım sanayiinin eneıji tüketimi, 1999 yılı dışında, diğer yıllarda artmış, çıktı değerleri ise giderek azalmıştır. Çıktının azalmasının birinci nedeni, incelenen yıllarda kağıt sektöründe ithalatın giderek artma eğiliminde olmasıdır. 1995-2000 yılları arasında Türkiye'nin kağıt ithalatı yaklaşık % 30 oranında artış göstermiştir (DTM, 2006). Böylece yurtiçi çıktı için ithalatın payı % l9'dan % 25'e yükselmiştir. İkinci neden ise, ithalat nedeniyle yurtiçi kağıt fiyatlarının fazla yükselmemesidir. Bu durum da çıktı düzeyini olumsuz etkilemiştir. Sektördeki ve farklı büyüklükteki işyerlerinde enerji yoğunluğu Tablo-lO'da görülmektedir. Bu sanayide bir yandan enerji kullanımının artması, öte yandan çıktı değerlerinin giderek düşmesi, eneıji yoğunluğunu artırmıştır. ı995-2001 yılları arasında sektördeki enerji yoğunluğu% 47 civarında artmış, özellikle 1996 yılından sonraki dönemde ise Türkiye imalat sanayii enerji yoğunluğunun sürekli üstünde seyretmiştir. Farklı büyüklükteki işyerlerinin bulunduğu alt sektörlerde eneıji yoğunluğu. en fazla 500-999 işçinin çalıştığı işyerlerinde gerçekleşmiştir. B unu takiben sırasıyla 200-499 ile 1000 işçinin çalıştığı işyerleri gelmektedir.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmafat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 71 Tablo-10: Kağıt-Kağıt Ürünleri ve Basım Sanayii Enerji Yoğunluğu 1 Eneıji Yoğunluğu (TEP/Çıktı B in \Dolar) 1995 1996 ı997 ı998 \1999 2000 2001 Kağıt-Kağıt Ür. ve Basım Sanayii 0,129 0,164 O, 148 0,157 0,156 0,168 0,214 -- 1-49 0,015 0,018 0.017 0.005 0.004 0,004 0,018 50-99 0,040 0,027 0,016 0,036 0,051 0,064 0,043 1100-199 0,04110,047 0,058 0,090 0,073 0,084 0.105 Wc0-499 0,110 0,163 0,704 0,390 0,230 0,250 0,844 00-999 0,572 0,919 1,45 ı 1,325 1.534 ı,365 1 ı,393 1000+ 0,184 0,056 0,847 0,076 1,293 0,679 0,814 imalat Sanayii Genel Toplam 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 imalat sanayiindeki ve farklı büyüklükteki işyerlerinde ortalama çalışan başına eneıji kullanımı ise Tabio-l 1 'de görülmektedir. Tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına eneıji kullanımının en yoğun olduğu işyerleri, 500-999 arasında işçi çalıştıran büyük ölçekli işyerleridir. Bu işyerlerini, 200-499 arası işçi çalıştıran işletmeler izlemektedir. Ortalama çalışan başına enerji kullanımının en düşük düzeyde bulunduğu işyerlerinin ise 1-49 arası işçinin çalıştığı işletıneler olduğu yine tablodan görülmektedir. Tablo-U: Kağıt-Kağıt Ürünleri ve Basım Sanayinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullanımı Ortalama Çalışan Başına 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/Ort.Çal.Sayısı) Kağıt-Kağıt Ür. ve Basım Sanayii 13,624 15,932 17,612 16,970 17,296 19,568 21,403 1-49 1,052 1.417 3.689 0,837 0.518 0,415 1,749 50-99 5,988 4.082 1,545 3,372 5,215 5,057 4,269 100-199 3,597 5.286 7,260 10,066 7.437 8,133 10,920 200-499 17,793 17,954 18,656 34,986 12.927 26.934 31.141 500-999 29,675 46,268 65,917 69,631 72,714 72.638 66,450 1000+ 18,298 6,241 23,389 2,1030 20,470 18,064 18.644 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14.718 13,815 13,220 14.015 14.362 13,813
72 Müslüme NARİN 3.5. Kimya-petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik Ürünleri Sanayii (35 No'hı Sektör) Enerjinin en yoğun kullanıldığı sektörlerden biri olan kimya-petrol, kömür, kauçuk ve petrol ürünleri sanayiinin enerji tüketimi 1996 yılından itibaren sürekli azalmış, 1999-200 ı yılları arasında ise fazla değişmemiştir. Sektördeki çıktı değerinde ise 1995-2000 döneminde önemli bir değişiklik olmamasına karşın, yaşanan krizin etkisiyle 200ı yılında düşmüştür. Tablo-12 'den de görüleceği üzere; bu sanayinin enerji yoğunluğu dalgalanarak 1998 yılına kadar artış göstermiş, sonra da azalmıştır. Ancak bu sektörün enerji yoğunluğu, Türkiye imalat sanayii enerji yoğunluğunun altında kalmıştır. Farklı büyüklükteki işyerlerinde de benzer durum görülmektedir. Enerjinin en yoğun kullanıldığı 500-999 arasında işçi çalıştıran işyerlerinde, bu pay giderek azalmıştır. 1000 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde ise bunun aksine yıllar itibariyle artış gözlenmektedir. 1-49 arası işçinin çalıştığı işyerlerinde enerji kullanımı hem çok düşük düzeyde gerçekleşmiş, hem de yıllar itibariyle giderek düşmüştür. Tablo-12: Kimya-petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik Ürünleri Sanayii Enerji Yoğunluğu ı Enerji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 ı998 1999 2000 12001 1!Dolar)...... Kım-pet, Kom., Ka. Pla. Ur. Sanayıı -----1 o,ıoılo,157'o,ı29 0,133 0,109 0,102 0,085 1 ı-49 0,038 o.oıı 0.013 0,013 0.01 ı 0,011 0,008 50-99 0,055 0,012 0,012 0,016 0,038 0.032 0,029 100-199 0,026 0,048 0,058 0,047 0,047 0,033 0,031 200-499 0,036 0,049 0,049 0,057 0,048 0,049 0,064 500-999 0,201 0,267 1,229 0,998 1,047 0,161 0,133 ıooo+ 0,107 0,203 0,149 1,076 0,159 0,137 0,488 İmalat Sanayii Genel Toplam 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 Öte yandan sektördeki ve farklı büyüklükteki işyerierindeki ortalama çalışan başına enerji kullanımı ise Tablo-13'te görülmektedir. Tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına enerji kullanımının en yoğun olduğu işyerleri, ı 000 ve daha fazla işçi çalıştıran büyük ölçekli işletmelerdir. Bu işletmeleri, 500-999 arası işçi çalıştıran işyerleri izlemektedir. Yine ortalama çalışan başına enerji
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmafat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 73 kullanımının en düşük olduğu işyerierini ise 1-49 işçinin çalıştığı işletmelerin oluşturduğu tablodan görülmektedir. Tablo-13: Kimya-petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik Ürünleri Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullamını Ortalama Çalışan 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Başına Enerji Kullanımı (TEP/Ort.Çai.Sayısı) Kim-pet, Köm., Ka. Pla. Ür. Sanayii 25,098 37,305 31,207 29.673 26,288 19,568 26,070 1-49 50-99 100-199 200-499 500-999 1000+ 3,2193 0,950 1,110 1,035 0,957 0,683 0,595 6,483 1,305 1,313 17,148 3,909 2,827 2,623 3,567 5,478 6,910 5.279 5,583 4,316 3,755 7,937 10,262 10,197 10,991 11,182 ı 1,520 ı 1,182 51,136 63,203 184,425 110,262 98,667 26,851 26,571 54,588 101,456 103,173 133,509 130,121 99,9343 138,518 İmalat Sanayii Genel 13,499 14,718 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 Toplam 3.6. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayii (36 No'lu Sektör) Taş ve toprağa dayalı sanayi, enerjinin en yoğun kullanıldığı sektördür. Bu sektördeki enerji tüketiminde 1995-2000 yılları arasında artış görülmesine karşın, 2001 yılında krizin de etkisiyle düşüş ortaya çıkmıştır. Tablo-l4'teki verilere bakıldığında, sektördeki enerji yoğunluğunun, imalat sanayii enerji yoğunluğunun bir hayli üstünde olduğu görülmektedir. Hatta sektörün enerji yoğunluk değeri, Türkiye imalat sanayii değerlerinin yaklaşık 5-6 katı civarındadır. Öteki imalat sanayii alt sektörleri içerisinde en yüksek enerji yoğunluğu, bu sektöre aittir. Bu sanayinin enerji yoğunluğunun çok yüksek çıkmasının nedeni, sektörün üretim yapısı gereği daha çok eneıji kullanılmasından kaynaklanmaktadır. İşyeri büyüklüklerine göre enerjinin en yoğun kullanıldığı işyerlerinin genel olarak 200-499 arasında işçi çalıştıran işletmeler olduğu görülmektedir.
74 Müslüme NARİ/'i Tablo-14: Taş Ye Toprağa Dayalı Sanayinde Enerji Yoğunluğu Enerji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dolar) Taş ve Toprağa Dayalı Sanayii 0.753 0,735 0,665 0,618 0.678 0.742 0)67 1-49 0,604 0,396 0.353 0279 0,392 0.353 0,442 50-99 0,403 OA07 0,394 0,349 0,513 0,514 0.385 100-199 1,126 1,129 1,002 0,982 0,923 1,097 0,880 200-499 L061 0,931 0,762 0,736 0,707 0,854 1,038 500-999 0,547 0,625 0.590 0,566 0,783 0,715 0.633 1000+ 0,269 0,352 0,339 0,423 0,363 0,470 0,484 imalat Sanayi Genel Toplam 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,13 ı Ayrıca sektördeki ve farklı büyüklükteki işyerlerinde ortalama çalışan başına enerjı kullanımı ise Tablo-lS'te görülmektedir. Tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına en yoğun enerji kullanımı 200-499 arası işçi çalıştıran büyük ölçekli işletmelerce gerçekleştirilmiştir. Bunları, 100-199 arası işçi çalıştıran işyerleri izlemektedir. Yine ortalama çalışan başına eneıji kullanımının en düşük olduğu işyerierini ise 1-49 arası işçinin çalıştığı işletmelerin oluşturduğu tablodan görülmektedir. Tablo-IS: Taş ve Toprağa Dayalı Sanayinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullanımı Ortalama Çalışan Başına 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/OrtÇal.Sayısı) Taş ve Toprağa Dayalı Sanayii 54,437 53,172 51,5 ll 47,798 50,686 55,819 57,682 1-49 12,528 10,132 10,488 9,240 16,080 13,676 ı 6,450 50-99 19,134 ı 7,277 13,426 ı 7,472 21,060 23,242 15,624 100-199 75,274 70,930 79,673 69,179 67,000 81,592 67,483 200-499 118,785 104,694 92,867 84,446 81,871 92,773 105,343 500-999 56,906 67,672 62,443 61,144 83,608 77.548 65,978 1000+ 24,172 32,476 33,256 39,894 22,119 35,475 37,104 imalat Sanayii Genel 13,499 14,7 ı 8 13,815 13,220 14,015 14,362 13.813 Toplam
Farklı İşyeri Biiyükliiğündeki İmafat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 75 3.7. Metal Ana Sanayi (37 No'lu Sektör) Metal ana sanayide 2000 yilına kadar istikrarlı bir biçimde artan enerji kullanımı, 2001 yılında krizin de etkisiyle azalmıştır. Sektörün çıktı değerleri ise yıllar itibariyle iniş-çıkışlar göstermiştir. Buna bağlı olarak, bu sanayide enerji yoğunluğunun da dalgalı bir seyir izlediği Tablo-16'da görülmektedir. Bu verilerden anlaşılmaktadır ki, sektördeki enerji yoğunluğu, imalat sanayii enerji yoğunluğunun bir hayli üstündedir. Ayrıca bu sanayi, diğer imalat sanayii alt sektörleri içerisinde taş ve toprağa dayalı sanayiiden sonra en yüksek enerji yoğunluğuna sahiptir. Farklı büyüklüklerine göre oluşturulan işyerierindeki enerji yoğunluğu ise daha çok büyük işletmelerce gerçekleştirilmektedir. Tablodan da görüleceği üzere, 1000 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerinde enerji yoğunluğu çok yüksek, 1-49 arası işçi çalıştıran işyerlerinde, yani küçük işletmelerde ise düşüktür. Tablo-16: Metal Ana Sanayi Enerji Yoğunluğu Eneıji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dolar) Metal Ana Sanayi 0,454 0,619 0,475 0,522 0.577 0.591 0,563 1-49 0,062 0,064 0,068 0,060 0,031 0,036 0,028 50-99 0,080 0.083 0,042 0,055 0.104 0.088 0,106 100-199 0,058 0,063 0,043 0,063 0,095 0,097 0,118 200-499 0,100 0,191 0,164 0,154 0,197 0,185 0,187 500-999 0,203 0,456 0,286 0,186 0,13 ı 0,137 0,356 1000+ 1,495 1,645 1,227 1,180 1,386 1,528 1,513 İmalat Sanayii Genel Toplam 0,134 0,156 0,137\0,136 0,142 0.142 0,131 ı Sektördeki ve farklı büyüklükteki işyerlerinde ortalama çalışan başına eneıji kullanımı ise Tablo-l7'de görülmektedir. Tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına en yoğun enerji kullanımı. l 000 ve daha fazla işçi çalıştıran büyük ölçekli işletmelerce gerçekleştirilmiştir. Bu işyerlerini, 500-999 arası işçi çalıştıran işletmeler izlemektedir. Tabloya göre; ortalama çalışan başına enerji kullanımının en düşük olduğu işyerierini ise 1-49 arası işçinin çalıştığı işletmeler oluşturmaktadır.
76 Müslüme NARİN Kullanımı Tablo-17: Metal Ana Sanayide Ortalama Çalışan Başına Enerji Ortalama Çalışan 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Başına Enerji Kullanımı (TEP/Oıt.Çal.Sayısı ) Metal Ana Sanayi 69,265 84,572 80,250 79,119 83,764 89,003 84,933 1-49 5,813 6,518 6,366 5,158 2,834 4,476 3,255 50-99 14,531 17,271 7,115 7,369 15,471 12,888 12,269 100-199 10,965 8,709 7,901 8,151 12,334 15,029 15,350 200-499 31,606 48,719 46,758 32,257 42,475 34,331 39,843 500-999 39.533 72,533 63,235 33,104 24,604 29,571 99,498 1000+ 123,593 142,553 146,924 164,929 165,890 185,016 156,579 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14,718 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 3.8. Metal Eşya, Makine, Teçhizat, Ulaşım Aracı, İlıni ve Mesleki Ölçme Aletleri Sanayii (38 No'lu Sektör) Metal eşya, makine, teçhizat, ulaşım aracı, ilmi ve mesleki ölçme aletleri sanayiinin hem enerji tüketimi, hem de çıktı değerleri 1995-2001 döneminde inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Bu sektördeki enerji yoğunluğu Tablo-lS'den de görüleceği üzere, düşük düzeyde gerçekleşmiş, ancak yıllar itibariyle istikrarlı bir seyir izlemiştir. Bunun ötesinde sektörün en önemli özelliği, en düşük enerji yoğunluğuna sahip olmasıdır. Diğer bir ifadeyle bu sektörün enerji yoğunluğu, diğer bütün sektörlerden daha düşüktür. Bu durum, söz konusu sektörde eneıji tasarruf edici teknolojilerin kullanılmasından kaynaklanmaktadır. Ancak genel olarak bu sanayide enerji yoğunluğunun, imalat sanayii enerji yoğunluğundan daha düşük olduğu görülmektedir. Farklı büyüklükteki işyerlerinde eneıji yoğunluğu ise genel olarak birbirine yakındır.
Farklı İşyeri Büyüklüğündeki İmafat Sanayii Alt Sektörlerinde Enerji Yoğunluğu 77 Tablo-18: Metal Eşya, Makine, Teçhizat, Ulaşım Aracı, ilmi ve Mesleki Ölçme Aletleri Sanayii Enerji Yoğunluğu Enerji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dolar) Metal Eş.,Ma.Teç.Ul. Sanayii 0,015 0,015 0,014 0,013 0,016 0,013 0,015 1-49 0,001 0,002 0,001 0,001 0,001 0,001 0.001 50-99 0,027 0,002 0,001 0,002 0,002 0,001 0,001 100-199 0,013 0,006 0,005 0,004 0,011 0,009 0,014 200-499 0,018 0,021 0,019 0,022 0,024 0,019 0,026 500-999 0,017 0,012 0.023 0,016 0,025 0,027 0,029 1000+ 0,019 0,021 0,018 0,019 0,018 0,015 0,016 imalat Sanayii Genel Toplam 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 Farklı işyeri büyüklüğüne göre oluşturulan işyerlerinde ortalama çalışan başına enerji kullanımı Tablo-19'da yer almaktadır. Bu tablodan da görüleceği üzere, ortalama çalışan başına en fazla enerji kullanımının, 500-999 arasında işçi çalıştıran büyük ölçekli işyerleri olduğu dikkati çekmektedir. Bu işyerlerini, 1000 ve daha fazla işçi çalıştıran işletmeler izlemektedir. Tablo-19: Metal Eşya, Makine, Teçhizat, Ulaşım Aracı, ilmi ve Mesleki Ölçme Aletleri Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullamını Ortalama Çalışan Başına 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/Ort.Çal.Sayısı ) Metal Eş.,Ma.Teç.UI. Sanayii 1,443 1.357 1,388 1,173 1,397 1,400 1,723 1-49 0,061 0,067 0,055 0,040 0,012 0,044 0,014 50-99 0,160 0,121 0,080 0,076 0,109 0,027 0,048 100-199 0,922 0,430 0,354 0,271 0,754 0,658 0,871 200-499 1,681 1,888 1,687 1,938 2,112 2,013 2,107 500-999 2,262 1,460 2,684 2,071 2,912 3,224 3,001 1000+ 2,658 2,865 3,160 2,870 2,554 2,491 2,505 imalat Sanayii Genel Toplam 13,499 14,718 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 3.9. imalat Sanayi (3 No'lu Sektör) Genel olarak Türkiye imalat Sanayiinde enerji kullanımı 2000 yılına kadar artmış, 2001 yılında ise düşmüştür. Çıktı değeri de 1998 yılı dışında düzenli olarak artış yönünde olmuştur. imalat Sanayiinin genel ve farklı büyüklükteki işyerleri
78 Müslüme NARİN itibariyle enerji yoğunluğu verileri Tablo-20'de yer almaktadır. Yıllar itibariyle farklılıklar gösterse de genel enerji yoğunluğunun 2000 yılına kadar istikrarlı olduğu söylenebilir. Tablo-20: imalat Sanayii Enerji Yoğunluğu Eneıji Yoğunluğu (TEP/Çıktı Bin 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Dolar) imalat Sanayii 0,134 0,156 0,137 0,136 0,142 0,142 0,131 1-49 o,mo 0,024 0,024 0,018 0,026 0,022 0,026 50-99 0,062 0,047 0,032 0,038 0,055 0,055 0,037 100-199 0,108 0,114 0,121 0,105 0,104 0,113 0,097 200-499 0,114 0,123 0,106 0,109 0,115 0,118 0,154 500-999 0,160 0,207 0,182 0,151 0,169 0,150 0,128 1000+ 0,202 0,244 0,204 0,228 0,228 0,224 0,191 Farklı işyeri büyüklüğüne göre oluşturulan işletmelerde ortalama çalışan başına enerji kullanımı Tablo-21 'de yer almaktadır. Ortalama çalışan başına enerji kullanımının en fazla, 500-999 arasında işçi çalıştıran büyük ölçekli işyerlerinde olduğu dikkat çekmektedir. Bu işyerlerini, 1000 ve daha fazla işçi çalıştıran işletmeler izlemektedir. Tablo-21: imalat Sanayiinde Ortalama Çalışan Başına Enerji Kullanımı Ortalama Çalışan Başına 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Enerji Kullanımı (TEP/OrtÇaLSayısı ) imalat Sanayii 13,500 14,717 13,815 13,220 14,015 14,362 13,813 1-49 1,854 1,393 1,457 1,135 1,647 1,443 1,625 50-99 4,991 3,510 2,251 2,726 3,734 3,734 2,483 100-199 9,097 8,944 9,752 8,098 8,725 9,703 8,506 200-499 12,648 12,127 11,075 11,006 12,009 12,378 14,367 500-999 ı 8,468 21,214 20,603 16,403 17,851 15,038 16,912 1000+ 26,766 31,990 30,262 31,894 32,506 35,404 32,807 Gerek genel olarak sanayi sektöründe, gerekse de sanayinin alt sektörlerinde ve farklı büyüklükteki işyerlerinde enerji yoğunluğunun yüksek olduğu görülmektedir. Enerjinin daha etkin ve verimli kullanılması yönünde gelişmiş