Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. ŞANLIURFA İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Şanlıurfa ili Türkiye su havzaları haritasındaki bölümlemeye göre, Aşağı Fırat Havzası (21 nolu havza) içinde kalır. YER ÜSTÜ SU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Şanlıurfa, akarsular bakımından zengin değildir. Şanlıurfa' da ortalama yağış miktarı 462 mm; buna karşın buharlaşma 2048 mm olduğundan akarsu rejimleri düzensizdir. Kışın ve ilkbaharda akan, yazın şiddetli buharlaşma sonunda kuruyan bir özelliğe sahiptir. Fırat Nehri: Adıyaman ve Gaziantep ile olan 270 km lik sınırı çizer. Siverek ilçesinin Dağbaşı Beldesi Bağlan Maktela geçidi civarında Şanlıurfa ili topraklarına girer. Sağ yönden gelen Göksu yu alır, Gaziantep ile sınır çizdikten sonra Suriye topraklarına girer. Birecik te Fırat ın debisi 500 m 3 /s dir (http://www.mainboard24.com/sanliurfa/140556-sanliurfa-akarsulari-ve-golleri.html). Habur Suyu: Karacadağ ın eteklerinden iki kol olarak çıkar. Fırat ın önemli bir koludur. Direkli Suyu: Şanlıurfa nın kuzey batısındadır. Direkli Deresi nin kaynağı göl halini almış bir yer altı nehridir. Süleyman Pınarı: Şanlıurfa nın kuzey batısındadır. Cülap Suyu: Şanlıurfa nın Kabahaydar bucağına bağlı Edene köyü ile Diphisar bağlarından çıkar. Daha sonra bir iki kaynak daha aldıktan sonra Cülap Suyu adını alır. Uzunluğu 60 km dir. Bunların dışında pek fazla önemi olmamakla beraber Habur, Karakoyun, Aligör, Yukarı koymat, Gölpınar, Çamurlu, Belik, Cavsak, Karaköprü ve Tülmen Dere ve suları 1
(http://www.mainboard24.com/sanliurfa/140556-sanliurfa-akarsulari-ve- kullanılmaktadır golleri.html). Diğer akarsular; Direkli Suyu, Süleyman Pınarı, Anzeli Pınar, Bamya Suyu, Kerhiz Suyu, Germüş Suyu, Belih Suyu ve Kırkpınar Suyu dur. Barajlar Atatürk Barajı: Bozova ilçesinin takriben 24 km kuzeybatısında Fırat Nehri üzerinde enerji, sulama ve içme suyu amaçlı 1992 yılında kurulmuştur. Gövde hacmi 84,5 km 2, normal su kotunda göl hacmi ise 48,700 hm 3, normal su kotunda göl alanı 817 km 2, 2,400 MW gücündedir (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013). Birecik Barajı: Birecik ilçesinde Fırat Nehri üzerinde enerji ve sulama amaçlı 2000 yılında kurulmuştur. Gövde hacmi 9,2 km 2, normal su kotunda göl hacmi ise 1,220, 2 hm 3, normal su kotunda göl alanı 56, 25 km 2, sulama alanı 92 700 ha, 672 MW gücündedir (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013). Şanlıurfa HES: Mardin karayolunun yaklaşık 10. km'sinde Mardin köprüsünün mansabında bulunmaktadır. Fırat Nehri üzerinde enerji ve sulama amaçlı 2005 yılında kurulmuştur. 52 MW gücündedir (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013). Hacıhıdır Barajı: Şanlıurfa ili Siverek ilçesinin güneyinde bulunan ve Fırat nehrine bağlanan şehir çayı üzerinde ilçeye 13 km uzaklıkta bulunmaktadır. Hacıhıdır Suyu üzerinde sulama amaçlı 1989 yılında kurulmuştur. Gövde hacmi 1,52 km 2, normal su kotunda göl hacmi ise 62,60 hm 3, normal su kotunda göl alanı 4,40 km 2, sulama alanı 2,080 (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013). Göller İl merkezinin güney batısında Tıfıldar Tepesi ile Kale Tepe'nin arkasındaki çanaklar içerisinde oluşmuş ve yöre halkınca kutsal sayılan Balıklı göl olarak bilinen Halill'ür-Rahman ve Anzılha Gölleri ile Büyük göller doğal olarak oluşmuştur. Büyükgöl: Uzunluğu 400 m, genişliği 100 m, derinliği 3 m dir. Bozova yakınındadır. Küçükgöl: Uzunluğu 250 m, genişliği 50 m, derinliği 1,5 m dir. Bozova yakınındadır. Halil-Ür Rahman Gölü: Uzunluğu 150 m ve eni 30 m, derinliği 1-3 m arasında değişmektedir. İçerisinde Şanlıurfa'yı temsil eden balıklar yaşamakta olup göldeki balıklar halk tarafından kutsal kabul edilerek yenilmemekte ve korunmaktadır. Bu balıklar sazan cinsinden olup, efsanelere konu olmuşlardır (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013). Aynızeliha Gölü: Şanlıurfa il merkezinde Gölbaşında bulunan bu göl Halil-ür Rahman gölü ile aynı efsaneyi paylaşmaktadır. Gölün uzunluğu 50 m eni ise 30 m, derinliği de 1-4 m dir. Dev Deşhi Suyu: Şanlıurfa'nın kuzeybatısında Külaflı Tepesi'nin arkasında 12 m çaplı dairesel bir göldür. Günümüzde kurumuştur Atatürk Barajı Gölü: Türkiye de sulama ve hidroelektrik üretimi için şimdiye kadar inşa edilmiş en büyük barajın, arkasında oluşan gölün toplam depolama kapasitesi 48,7x106 M 3 'tür. 2
Drenaj havzası 92,338 km 2 'dir. Alanı yaklaşık 817 km'dir. Fırat Nehri'nden oluşan gölden sulama amaçlı faydalanılmaktadır. Atatürk Baraj Gölü oluşurken 1 ilçe 34 köy 85 mezra su altında kalmıştır. Göletler Bozava-I (Büyükgöl) Göleti: Bozova ilçesi 2 km güneyinde, Atatürk Baraj Gölü ne 4 km uzaklıktadır. Atatürk Baraj Gölü ne bir kanalla bağlanmaktadır. Alanı 1 ha, derinliği 2 m yi geçmemektedir (Şefik ve Kılıç, 1998). Bozava-I (Küçükgöl) Göleti: Bozova ilçesi 3 km güneybatısında, Atatürk Baraj Gölü ne 3 km uzaklıktadır. Atatürk Baraj Gölü ne bir kanalla bağlanmaktadır. Göl tabandan gelen kaynak suyu ile beslenmektedir. Alanı 10 ha, derinliği 2-4 m dir. Gölet yakınındaki kaynak suyundan Bozova ilçesi içme suyu karşılamaktadır (Şefik ve Kılıç, 1998). Taşbasan Depolaması: Atatürk Barajından terfi ile alınan suyun Suruç Ovası girişinde depolanarak, günlük regülasyon ve enerji tasarrufu sağlanması amacıyla 2013 yılında yapılmıştır. Yaklaşık 70.000 ha sahaya hizmet edecek bir ara depolama tesisidir. YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Şanlıurfa ili jeoloji haritasında yeşil alanlar Kretase-Paleosen yaşlı kırıntılı ve karbonat kayaları, turuncu alanlar Eosen yaşlı kireçtaşları, sarı alanlar Miyosen yaşlı kireçtaşları, kahverengi renkli sürsajlı alanlar (Siverek ve Viranşehir arasında) Pliyosen-Kuvaterner yaşlı bazalt kayaları, gri alanlar da alüvyonu temsil eder. Bu kaya birimlerinden alüvyon geçirimli, taneli ortam akifer özelliği gösterir. Yer altı suyu kuyularla yüzeye çıkartılır. Bazalt kayaları erimesiz, kaya ortam akifer, kireçtaşları erimeli, karstik, kaya ortam akiferlerdir. Şanlıurfa ili yer altı suyu potansiyeli şu şekildedir: Viranşehir-Ceylanpınar Havzası 622,3 hm 3 /yıl, Tektek Dağı Havzası 52,5 hm 3 /yıl, Harran Havzası 360 hm 3 /yıl, Suruç Havzası 50 hm 3 /yıl, Birecik Havzası 3,5 hm 3 /yıl, Halfeti Havzası 7 hm 3 /yıl, Yaylak (Baziki) Havzası 13,4 hm 3 /yıl, Bozova Havzası 5,2 hm 3 /yıl, Hilvan Havzası 66,9 hm 3 /yıl, Siverek Havzası 22 hm 3 /yıldır. Bölgenin Fırat Nehri hariç 132,35 hm 3 /yıl yer üstü ve 1,845 hm 3 /yıl emniyetli yer altı suyu potansiyeli mevcuttur. 3
Şanlıurfa ili jeoloji haritası SU KALİTESİ Şanlıurfa ilinde; Şanlıurfa şehir merkezi ile Akçakale, Birecik, Ceylanpınar, Harran, Siverek içme suları analiz değerleri ile Eski Halfeti, Hilvan, Suruç, Viranşehir içme suları yerinde ölçüm değerleri verilmiştir. Şanlıurfa ili ve ilçeleri içme suyu yerinde ölçüm değerleri (parametre değerleri mg/l dir) (değerler; Hilvan 15 Ağustos 2009, Merkez, Akçakale ve Hilvan 16 Ağustos 2009, Ceylanpınar ve Viranşehir 18 Ağustos 2009, Birecik, Eski Halfeti ve Suruç 19 Ağustos 2009 tarihine aittir). Şanlıu rfa ph Eİ o C NaCl Toplam sertlik Kalıcı sertlik K Na Ca Mg SiO 2 Merkez 7,6 652 31,8 0,177 14,9 3,0 11,2 24,8 83,5 14,0 22,3 Akçakale 7,5 743 27 0,200 19,0 8,6 2,32 31,4 82,2 32,4 17,9 Birecik 7,4 572 25 0,254 13,9 2,2 6,80 25,2 63,4 21,9 17,5 Ceylanpınar 7,4 452 29 0,207 12,0 3,4 2,39 12,6 46,5 23,9 18,1 Harran 7,7 650 36,6 0,310 15,7 6,5 2,38 26,2 60,2 31,8 23,8 Siverek 7,6 465 24 0,093 14,0 2,7 3,05 15,9 64,2 21,6 45,4 Eski Halfeti 7,7 286 29 0,207 Hilvan 7,9 159 24,6 0,067 Suruç 7,8 335 27 0,160 Viranşehir 7,8 294 29 0,139 HCO 3 Cl SO 4 NO 3 İ B Zn F Sr Ba Fe Br Merkez 258 37,8 42,2 39,6 0,46 0,2 0,1 0,44 0,14 0,05 Akçakale 226 38,9 132 26,3 0,2 0,3 1,23 0,06 0,2 Birecik 253 29,3 43,1 9,5 2,21 0,2 0,1 0,80 0,08 Ceylanpınar 188 12,3 50,6 21,2 0,58 0,05 0,3 0,70 0,05 0,05 Harran 200 39,7 112 21,7 0,65 0,1 0,4 1,05 0,07 0,05 0,2 Siverek 247 15,2 15,9 26,3 0,34 0,05 0,06 0,1 Eski Halfeti 0,58 Hilvan 0,87 Suruç 2,08 Viranşehir 0,45 ph: Asitlik, Eİ: Elektrik iletkenlik (µs/cm), NaCl: Tuzluluk, 0 C: Sıcaklık. Toplam ve kalıcı sertlik parametre değeri 0 A. 4
Analiz değerlerine göre, Şanlıurfa şehir merkezi ile Akçakale, Birecik, Ceylanpınar, Harran, Siverek ilçeleri içme suları kalsiyum magnezyum bikarbonatlı sulardır. Karaali de Yardımcı sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı suları ve içme sularını kirletmemesi için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. Şanlıurfa il genelinin içme ve kullanma su ihtiyacı; mevcut barajlar, yer altı suları ve göletlerden karşılanmaktadır. Uzun yıllar kuraklık, yağışların yetersiz olması ve derin su kuyuları vasıtasıyla sulu tarım yapılması nedeniyle yer altı su seviyesinde düşmeler olmuş, bazı derin su kuyuları çalışmaz hale gelmiştir. 1995 yılında Şanlıurfa Tünelleri nin faaliyete geçmesiyle Atatürk Barajı'ndan ovaya su verilmiş böylelikle ilk etapta yüzlerce köyde sulu tarıma geçilmiş ve ovadaki taban su seviyesi ve yer altı su seviyesi yükselmeye başlamıştır. Sıcak su kaynakları haritası (MTA, 2009). Şanlıurfa il merkezinin içme suyu ihtiyacı Atatürk Barajı Şanlıurfa tünelleri çıkış ağzından alınan su ile Şanlıurfa Belediyesi tarafından yapılmış olan içme suyu pompajı ve arıtma tesisinden sağlanmaktadır. Şanlıurfa il merkezinin içme suyu temel olarak Atatürk Baraj Gölünden gelen tünellerin yanında kurulan arıtma tesisinden karşılanmaktadır. İçme suyu arıtma tesisinden ilin tüm içme suyu ihtiyacı karşılanmaktadır. 2012 yılı yer altı su kaynaklarından temin edilen YAS rezervleri ve YAS tahsisleri şöyledir (Şanlıurfa Çevre Durum Raporu, 2013): Mardin-Ceylanpınar; rezerv 1287 hm 3 /yıl, tahsis 345,92 hm 3 /yıl, Harran; rezerv 360 hm 3 /yıl, tahsis 284,74 hm 3 /yıl, Siverek-Hilvan; rezerv 110 hm 3 /yıl, tahsis 20,68 hm 3 /yıl, Suruç; rezerv 50 hm 3 /yıl, tahsis 30,8 hm 3 /yıl, 5
Bozova-Yaylak; rezerv 34 hm 3 /yıl, tahsis 8,56 hm 3 /yıl, Birecik-Halfeti; rezerv 4 hm 3 /yıl, tahsis 3,23 hm 3 /yıldır. Şanlıurfa ili içerisinde en önemli su kirliliği kaynağı, yerleşim birimlerinin atıksularının arıtıma tabi tutulmadan alıcı ortama verilmesidir. İl içerisinde sadece Akçakale, Ceylanpınar ve Suruç ilçelerinde atık su arıtma tesisi bulunmaktadır. Değinilen Belgeler Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi http://www.mainboard24.com/sanliurfa/140556-sanliurfa-akarsulari-ve-golleri.html MTA. 2010. Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: 975-605-4075-76-8. Ankara. Şanlıurfa İl Çevre Durum Raporu, 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Şanlıurfa Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. Çed. İzin ve Denetim Şube Müdürlüğü. Tuncalı, E., Çiftçi, B., Yavuz, N., Toprak, S., Köker, A., Gencer, Z., Ayçık, H. ve Şahin, N., 2002. Türkiye Tersiyer kömürlerinin kimyasal ve teknolojik özellikleri, MTA yayınları, 401s. Ankara. 6