TÜRKiYE DiYANET VAKFI islam ARAŞTIRMALARI MERKEZi YAYlNLARI Sempozyumlar 1 Paneller 3 MÜSLÜMAN özt N lııı ~<fa~ III. KUTLU DOGUM İLMİ TOPLANTISI TORKIYE DIYANET VAKFI!SLAM ARAŞTIRMALAR! MERKEZI!İstanbul 1998
TÜRKIYE DIYANET VAKFI islam ARAŞTIRMALARI MERKEZI Başkan Doç. Dr. Azmi Özcan Genel Sekreter Süleyman N. Akçeşme Bağlarbaşı, Gümüşyolucaddesi 40 üsküclar 81200 İstanbul/'fÜRKİYE 'Jel: (0216) 4740850pbx Faks: (0216) 3349588-47408 74 Elektronik posta: tdvisam@superoııline.ooıiı İSAM Başkanlığı'nın 23.02.1999 gün ve &-04-05-01/152-0527 vemütevelli Heyeti'nin 04.03.1999 gün ve 932/3 sayıhkaıanile basılııııştır. Bütün yayın hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir
KAFKASYA ve İÇ RUSYA II i sm ai 1 Türkoğlu Marmara Üniversitesi Türkil,!at Araştırmaları Enstitüsü Rusya Federasyonu 'nun iki bölgesinde müslümanlar yoğun olarak yaşamaktadır: idil-ural bölgesi (Tataristan ve Başkırdistan muhtar cumhuriyetleri) ve Kuzey Kafkasya. Bu bölgelerin dışında Batı Sibirya, Moskova çevresi, Petersburg ve diğer bazı şehirlerde de sayıları çok olmamakla birlikte çeşitli oranlarda müslümanlar yaşamaktadır. Tebliğimizin ana konusu Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu'na bağlı muhtar cumhuriyetlerde ve bölgelerde yaşayan müslüman azınlıklardır. Kuzey Kafkasya'daki Dağıstan, Çeçen-İnguş, Kuzey Osetin, Kabarda Balkar cumhuriyetleri ile Karaçay-Çerkes, Adige muhtar bölgesinde yaşayan müslümanların sayısı 5 milyon civarındadır. 1 Ayrıca Gürcistan'abağlı Abhaz 2 ve Acar 3 muhtar cumhuriyetleri ile Güney Osetin muhtar bölgesinde ve Ermenistan'da da 100.000 kadar müslüman yaşamaktadır. Kuzey Kafkasya'da yaşayan bu müslüman azınlıklar etnik olarak iki ana gruba ayrılmaktadırlar: Türk boyları 4 (Nogay, Kumuk, Karaçay, Balkar) ve diğer ibero-kafkas halkları (Avar, Dargin, Lezgin, Lak, Thbasaran, Rutul, Agul, Çeçen, İnguş, Tat, Oset, Adige, Çerkes, Kabarda vb). Adı geçen bölgede yaşayan müslümanların sayıları ve Rusya Federasyonu içindeki nüfusa oranı şöyledir 5 : 1989 nüfus sayımına göre bölgede yaşayan müslümanların sayısı 4,S milyon civannda idi. Bugün bu sayının S milyon civarında olduğu tahmin edilmektedir Fakat Savyer Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılması, Azeri Enmeni ve Çeçen-Rus savaşlan bölgede kitleler halinde göç hareketlerine neden oldı.ığundan geçmişteki nüfus artış oranianna bakarak bir tahminde bulunmak zordur 2 4 Mart 1921 'de kurulan cumhuriyet, yeniden yapılanma dönemine kadar Gürcistan'a bağlı muhtar cumhuriyet statüsünü korudu. 2S Ağustos 1990'da Gürcistan'dan ayrılarak bağımsızlıklannı ilan ettilerse de Gürcistan bu ilanı tanımadı. iki ülke arasındaki çatışmalar hala devam etmektedir. Cumhuriyette ondan fazla etnik grup yaşamaktadır. Cumhuriyet hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız: "Abhazskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika", Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, I, s. 41-46. 3 16 Haziran 1921 'de kurulan cumhuriyet halen Gürcistan'a bağlı muhtar cumhuriyet statüsünü konımaktadır Cumhuriyette yaşayan halkın büyük çoğunluğu Gürcü müslümanlardan oluşmaktadır 4 Bunlac Hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız: Nadir Devlet, "Çağdaş Türkiler", Doğuştan Günümüze Büyük İsıarn Tarihi, Ek Cilt, istanbul 1993, s. 284-290. S Kuzey Kafkasya ile ilgili nüfus verileri Prof. Dr. Nadir Devlet'in makalesinden ("Kuzey Kafkasya'nın Dünü Bugünü", Yeni Türkiye, sy. 16, istanbul, Temmuz-Ağustos 1997, s. 1924-1928) ve internetteki Kuzey Kafkasya ile ilgili sayfalardan alınmıştır. 315
GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA IV\ÜSLÜIV\AN AZlNllKLAR 'Ibpluluk Nüfusu Oranı Topluluk Nüfusu oranı Çeçen 899.000 % 0,61 Tabasaran 93.600 %0,06 Av ar 544.000 o/o 0,37 Ab haz 7 91.000 %0,06 O set 6 402.300 %0,27 Balkar 78.300 %0.05 Kabarda 386,100 o/o 0,26 Nogay 73.700 %0,05 Dargin 353.300 %0,24 Çerkes 50.800 %0,03 Lezgin 257.300 % 0,18 Ab aza 29.000 %0,02 Kumuk 277.200 % 0,19 Rutul 19.500 %0,01 İnguş 215.100 % 0,15 Tat 19.400 %0,01 Karaçay 150.300 %0,10 Agul 12.000 % 0,01 Adige 122.900 %0,08 Dolgan 6.600 %0,00 Kürt 116.000 %0,08 Tsahur 6.500 %0,00 La k 106.200 %0,07 1. DAGISTAN 20 Ocak 1921 tarihinde kurulan bu cumhuriyetin yüzölçümü 50.300 km 2 dir. Başşehri Mahaçkale olup nüfusu 1.802.188 kişi (1989) civarındadır. Cumhuriyete bağlı otuz dokuz rayon, sekiz şehir bulunmaktadır. Cumhuriyette otuzayakın halk ve etnegrafik grup yaşamaktadır. Bunlardan en önemlileri Avarlar 8 % 27 (495.721), Ruslar% 9 (165.940), Dargınlar% 15 (280, 431), Kumuklar% 12 (231.805), Lezginler% 11 (204.370). Laklar %5 (91.682), Azeriler% 4 (75.463), Tabasaranlar% 4 (78.196), Çeçenler% 2 (40.000), Nogaylar % 1 (21.800). Rutullar (ı 1.800), Agullar, Tatlar ve diğerleri (% 10). 9 İslamiyet'in Bölgeye Girişi. Dağıstan ilk müslüman fütuhatlan sırasında (652-653) İslam diniyle tanıştı. Bu ilk fütuhatlar döneminde müslümanlar bölgede kesin bir başarı elde edemediler. Ancak Emevi Halifesi Hişam b. Abdülmelik döneminde (724-743), halifenin kardeşi Mesleme bölgede hakimiyet kurmayı başardı. Fakat 796'da Hazarlar bölgedeki müslüman hakimiyetine son vererek yeniden hakim oldular. İki asır kadar devam eden Arap-Hazar mücadeleleri sonunda müslümanlar yeniden bölgeyi ele geçirdiler. 815 tarihinde Şeyh Ebu İshakile Şeyh Muhammed el-kindiyaklaşık2000 kişiden 6 Osetler'in sadece 200.000 kadan müslümandır. 7 Abhazlar'ın ancak% 50'si müslümandır. 8 Dağıstan ve Azerbaycan'ın kuzeyinde yaşamakta ölan Avadar'ın 1979 nüfus sayımına göre toplam nüfusu 483.000'dir. Avarlar Şafii mezhebine mensupturlar. Avadar'ın islamiyet'i kabul etmeleri diğer Kafkas halklannda olduğu gibi Mesleme döneminde (Xl. yüzyıl) başlamış ve Osmanlı hakimiyeti döneminde (1558-1606) kesin şeklini almıştır. Avarlar arasında Nakşibendi tarikatı XVIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren yayılmaya başlamıştır. Ağustos 1917'de Andi'de toplanan Dağıstanlı alimler ve din adamları Nakşibendi şeyhi Hatsolu Necmeddin'i imam seçmişlerdir. 1859'da Şeyh Şamil'in Ruslar'a teslim olması ile ortadan kalkan bu makam yeniden ihdas edilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bakınız: Nadir Devlet, "Avarlar", DİA, IV, ll 0-111. 9 Nadir Devlet. "Kuzey Kafkasya'nın Dünü Bugünü", Yeni Türkiye, sy. 16 (1997), s. ı 924-1928. 316
KAFKASYA ve iç RUSYA ll- Tebliğ: ismail TÜRKO<?>LU oluşan bir gönüllü ordusuyla Dağıstan'da İsl.m'ı yayma hareketini başlattılar. Daha sonraki yıllarda da bölge sürekli olarak çeşitli Türk-müslüman devletlerinin (Kumanlar, İlhanlılar, Altın Orda Hanlığı, Timurlular, Şirvanşahlar, Safeviler ve Osmanlılar) hakimiyeti altında kaldı. Safevller'in XVII. yüzyılın başlannda bölgede Şilliği yaymak için başlattıklan harekat Dağıstanlılar'ın şiddetli tepkisiyle karşılaştı. 1785 yılına kadar bölge üzerindeki Osmanlı, İran ve Rusya rekabeti Rusya'nın başarısıyla sona erdi ve Ruslar Kafkasya Valiliği'ni ihdas ederek bölgedeki hakimiyetlerini sağlamlaştırdılar. Rus işgaline karşı İmam Mansur'un başlattığı baş kaldın, imam Şamil'in önderliğinde bölgede büyük bir silahlı mücadeleye dönüştü. Fakat Şeyh Şamil25 Ağustos 1859'da General Baryarinski kumandasındaki ağır silahlı Rus birliklerine teslim olmak zorunda kaldı. Bölge halkı, 191 7'ye kadar yeniden çeşitli isyan girişimlerinde bulundularsa da bunda başarılı olamadılar. 1917 Bolşevik ihtilali'nden sonra Terek-Dağıstan mahalli hükümeti kuruldu. ll Mayıs 1918'de Osmanlılar'ın desteğiyle Dağıstan ve Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti adı altında kurulan hükümet Türkiye, Avusturya Macaristan vb. gibi devletler tarafından tanınmasına rağmen 1920 yılında Dağıstan yeniden Rus işgali ile karşılaştı ve Ruslar bu hükümeti lağvederek 20 Ocak 1921 'de Sosyalist Dağıstan Muhtar Cumhuriyeti'ni kurdular. Bugün Dağıstan yine Rusya Federasyonu'na bağlı muhtar cumhuriyet statüsünü korumakta dır. Dini Yapı. Dağıstan'da yaşayan etnik grupların çoğunluğu Sünni müslüman olup Şafii mezhebine mensupturlar. XVIII. yüzyıldan itibaren Nakşibendi tarikatı bölgede büyük bir nüfuz kazanmıştır. Ve Ruslar'a karşı başlatılan cihad harekatını organize ederek etkisini sağlamlaştırmışlardır. 191 7 ihtilaline kadar bölgede yaklaşık 2060 cami ve 800 medrese bulunuyordu. Dağıstan bölgesi Rusya müslümanlarının, Buhara'dan sonra, en önemli ilim merkezlerinden biriydi. Hatta iç Rusya müslümanlan Buhara'dan önce bu bölgedeki medreselere geliyorlardı. Bölge bu konumunu XIX. asrın ikinci yansına kadar korumuştu. Mesela, idil-ural bölgesinden bu bölgedeki medreselere okumaya gelen çok sayıda öğrenci bulunuyordu. 1850-1900 yıllan arasında Buhara, Dağıstan, Kabil ve Hindistan'a giderek tahsil gören ve geri dönüp Orenburg Diniyye Nezareti'nden (U fa) mollalık belgesi alanların sayısı yaklaşık yetmiş civanndadır. 10 Bolşeviklerin egemenliklerini sağlamlaştırmasından sonra başlattıklan din aleyhtarı propaganda neticesinde camiierin tamamına yakını kapatılarak ancak on yedi camide ibadet yapılmasına izin verilmiş ve bu dönemdeki din adamlannın sayısı da 300'e kadar inmiştir. Dağıstan, gerek çarlık gerekse bolşevik dönemde Kafkasya müslümanlannın Diniyye Nezareti'ne ev sahipliği yapmıştır. Dini idare merkezinin Dağıstan'da bulunması nedeniyle buradaki 10 Rızaeddin Fahreddin, "Mektep ve Şakirtlerimiz", Vakit, sy. 28, İstanbul 24 Mayıs 1906: A. Sadi, Tatar Edebiyatı Tarihi, Kazan 1926, s.14. 317
GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA MÜSLÜMAN AZlNllKLAR ibadete açık camiierin sayısı yakın bölgelerdeki diğer müslümanların yaşadığı yerlere oranla daha fazla olmuştur. Rusya'da 1923 yılından itibaren Suudi Arabistan, Türkiye, 11 İran (Kum, Meşhed) ve Irak'taki (Necef, Kerbel.3.) gibi Sünni ve Şii müslümanların mukaddes beldelerine ziyaretler yasaklanmıştı. 12 Bununla birlikte Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde dine karşı başlatılan yoğun propoganda ve imha siyasetine rağmen halk kendi bölgelerindeki mukaddes bildikleri yerleri ziyaret etmekten çekinmemiştir. 1990'dan sonra bu nevi yerlere ziyaretler daha da artmıştır. Dağıstan'da Ahulgo (1839'da Şeyh Şamil'in ıoo müridinin şehid olduğu yer) Gimri ( 1832 'de Ruslar tarafından öldürülen ilk Nakşibend! imaını Gazi Muhammed'in mezarının bulunduğu mevki) ve Kuzey Azerbaycan' da Kıpçak (Hacı Murad'ın mezarının bulunduğu mevki) halkın ziyaret ettiği mukaddes yerlerdendir. 13 1964-1980 arası Rusya'nın kendisini, içinde 45 milyon müslüman barındıran bir İslam ülkesi olarak tanıtınası şeklinde ortaya çıkan yeni stratejisi İslam'a karşı kısmen bir yumuşama politikasını gündeme getirmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği'ne bağlı dört dini idarede (ı. Avrupa Rusya'sı ve Sibirya, 2. Kafkasya ve Dağıstan, 3. Orta Asya ve Kazakistan, 4. Kafkas ötesi Müslümanları Şii İdaresi) görev yapan hükümetin resmi memurları çeşitli vesilelerle bu ülkelerdeki mukaddes yerleri ziyaret edebiliyorlardı. Bununla birlikte 1990'lı yıllara kadar mukaddes yerleri ziyaret konusurıda önemli bir değişiklik yaşanmadı. 1990 Sonrası Gelişmeler. Yeniden yapılanma döneminden sonra cumhuriyetler üzerindeki otoritenin zayıflaması ile bu ülkelerdeki mukaddes yerleri ziyarette büyük bir artış gözlenmiştir. 1990 yılından sonra Dağıstan'dan hacca gidenlerin sayısı Rusya Federasyonu'ndaki müslümanların yaşadıkları cumhuriyetiere oranla daha fazla olup, 1990 yılından itibaren Dağıstan'dan hacca giden müslümanların sayısı yaklaşık 30.000 civarındadır. 14 Oysa aynı dönemde müslümanların yoğun olarak yaşadığı özbekistan'dan hacca gidenlerin sayısı 4.000 civarındadır. Bu da yetmiş yıllık baskı ve din aleyhtarı faaliyetlere rağmen müslümarılığın bölgede hala etkisini göstermesi açısından çok somut bir örnektir. Rusya'da yaşayan insanların beş-altı ay maaş alamamaları ve halkın ekonomik durumunun çok kötü olmasına rağmen 15 İslam ll istanbull920'li yıllara kadar Rusya'dan gelerek Mekke ve Medine gibi mukaddes beldelere giden hacılann önemli bir durağıydı. Rusya hükümeti Odessa'dan Arabistan'a seferler düzenlemesine rağmen idil-ural bölgesi, Kınm ve Batı Sibirya gibi bölgelerde yaşayan müslümanlar istanbul'a gelerek buradan kara ve deniz yoluyla ile hacca gitmekteydiler. Kafkasya ve Orta Asya'da yaşayan müslümanların büyük çoğunluğu ise daha fazla zaman ve masraf gerektirdiği için istanbul'a uğramıyorlardı. 12 Arzu Ocaklı, Alexandre Bennigsen Hayatı ve Faaliyetleri, (yüksek lisans tezi, 1995, Mannara üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 34. 13 Nadir Devlet," Sovyetler Birliğinde Türk ve Müslümaniann Nüfusu 60 Milyona Yaklaştı", Türk Kültürü, sy. 325, istanbull990, s. 265-272. 14 Oysa eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1976-1987 yıllan arasında hacca gidenlerin sayısı sadece 244 kişidir ve bunların çoğunluğu da Arabistan hükümetinin davetiisi olarak giden müftülük görevlileridir. "Hac", DİA, XIV, 407. 15 Dağıstan Rusya Federasyonu içerisinde ekonomik olarak en fakir bölge olup hayat standardı oldukça düşüktür. 318
KAFKASYA ve iç RUSYA ll- Tebliğ: ismail TÜRKOGLU dininin temel şartlanndan olan hac ibadetini yapmak istemeleri oldukça dikkat çekicidir. Bugün diğer cumhuriyetlerde olduğu gibi Dağıstan'ın da hemen hemen her köyünde yeniden camiler inşa edilmeye başlanmıştır. Camilere ibadete gelenler ancak yaşlı kesim olmakla birlikte, camiler müslüman halkın sembolü olduğundan her köy cami yapımına büyük önem vermektedir. Etnik ve Dini Problemler. Dağıstan'da çok sayıda etnik grubun bir arada ihtimalini ortaya çıkarsa da bunların yaşaması etnik çatışmaların doğabileceği tamamına yakınının müslüman olması nedeniyle bu ihtimal zayıf görünmektedir. Bazı Batılı araştırmacılar 16 Dağıstan'ı Bosna-Hersek'e benzetseler de burada çok büyük bir ayrıntıyı unutmaktadırlar. Bosna Hersek'te yaşanan savaşın temel nedeni müslüman-hıristiyan çarpışmasıdır. Oysa Dağıstan'da da çok sayıda etnik grup yaşamakla birlikte, bunların birbirleriyle savaştıkianna şimdiye kadar çok az rastlanmıştır. 17 Ancak son dönemlerde özellikle Kumuk Milli Hareketi'nin "Tenglik" desteklediği Dağıstan'da federatifbir yapı kurma teklifi de gündeme gelmiştir. Bu görüşün diğer etnik gruplarca da desteklendiği iddia edilmektedir. ıs Ankara'da 23-27 Ekim 1995'te yapılan I. Avrasya İslam Ştirası'na katılan Dağıstan müftülüğü temsilcisi İbrahim Aliyev'in de belirttiği gibi 19 bölgedeki en ciddi tehlikelerden biri katı İslam anlayışına dayalı Vehhabllik mezhebinin etkili olmaya çalışmasıdır. Bu durum, yukarıda belirttiğimiz gibi, bölgedeki Nakş!-Kadiri geleneği ve bu geleneğe dayalı kutsal yerleri ve saygı duyulan insanların mezarlarını ziyaret adeti göz önünde bulundurulduğunda muhtemel bir din! çatışmayı gündeme getirebilir. Çünkü Vehhablliğin gerek tasavvufa gerekse mezar ziyaretlerine karşı olumsuz tavrı bölgedeki tarikat geleneğine tamamen zıttır. Kanaatimizce Vehhablliğin bölgede çok fazla başarılı olma şansı yoktur. Ayrıca Safevller'in XVII. yüzyılda yaptıklan gibi Şillik anlayışının başarılı olma şansı da azdır. Dağıstan bölgesinin en önemli din! problemi yetişmiş nitelikli din adamlan ve uzmanlardan yoksun olmasıdır. Türkiye'den Dağıstan'a Yönelik Faaliyetler. 1992 yılından günümüze kadar kırk dört öğrenci (YÖK verilerine göre) getirilmiştir ve bunların hepsi çeşitli yüksek öğretim kurumlarına yerleştirilmiştir. Ayrıca bugüne kadar bir lise, iki kolej, bir ilahiyat Fakültesi 20 (Derbend-TDV), iki fakülteli bir enstitü (Derbend Humaniter Enstitüsü, bu enstitüye bağlı olarak iktisadi idari Bilimler 16 Bruno de Cordie" "İslamiyerin KuzeyKafkasya'daki Etnik Milliyetçilik üzelindeki Etkisi: Çeçenistan ve Dağıstan'ın durumu", Avrasya Etüdleri lll/!, ıstanbul1996, s. 27-43. 17 Kuzey Kafkasya halkiannın birbirleriyle olan ilişkileri için bakımz: Valeriy Dzidzoev, "Kuzey Kafkasya Halklan Arasındaki Thrihi ilişkilere Bir Bakış", Kafkasya Gerçeği, sy. 7, istanbul1992, s. 47-50. 18 Zülfiye Kadirova, Muslims of the Russian federationasa Potential (united) Palilical Farce (yüksek lisans tezi. 1997, Bilkent üniversitesi Ekonomik ve Sosyal Bilimler Enstitüsü), s. 50-51. 19 1. Avrasya İslam Şurası, Ankara 1996, s. 54-56. 20 Dağıstan'da Türkiye Diyanet Vakfı tarafindan açılan ilahiyat Fakültesi'nin henüz binası bilmediğinden öğrenciler 1997-1998 öğretim yılında hazırlık sımfında okumak üzere Erciyes Üniversitesi ilahiyat Fakültesi'ne getirilmiştir Öğrenciler otuz ikisi erkek ve dördü kız olmak üzere otuz altı kişidir. 319
GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA MÜSLÜMAN AZlNllKLAR ve Şarkiyat fakülteleri) açılmıştır. Bu okullarda okuyan toplam öğrenci sayısı 505'i lise ve 389'u üniversitede olmak üzere 894'tür. Bu okullarda görev yapan personel sayısı ise ı23'tür. Ayrıca istanbul' da faaliyet göstermekte olan Aziz Mahmud Hüdayi Vakfı bölgenin din görevlisi ihtiyacını karşılamak üzere İstanbul'da yaklaşık kırk (ı995'deki verilere göre) kadar öğrenci okutmaktadır. 21 2. ÇEÇENİSTAN ı 957 yılında Rusya Federasyonu'na bağlı olarak kurulan bu cumhuriyetin nüfusu ı.450.000 kişidir. Çeçenler 1 Kasım ı 99 ı yılında kendi cumhuriyetlerini kurarak bağımsızlıklarını ilan ettilerse de henüz hiçbir dünya devleti tarafından tanınmadılar. Cumhuriyetin nüfusunun 1 milyon kadarını Çeçenler oluşturmaktadır. Bunun dışında sayılan ı 60.000 'e yaklaşan İnguşlar da cumhuriyetin ikinci etnik grubunu oluşturmaktadırlar. Cumhuriyetteki diğer müslüman azınlıklar ise 20.000 civarındaki Kumuk, Nogay, Avar, Lak ve Dargın gibi çeşitli topluluklardır. Ayrıca cumhuriyette 5.000 civarında Tatar ve 4.000 kadar da ı 988 yılında Orta Asya'dan göç eden Ahıska Türk'ü yaşamaktadır. isuimiyet'in Bölgeye Girişi. Çeçenler İslamiyet' i VII-IX. yüzyıllarda meydana gelen Arap-Hazar mücadeleleri sırasında kabul etmeye başlamışlardır. XIII-XIV. yüzyıllardaki Altın Orda hakimiyeti Çeçenler'i İslam dinine daha da yaklaştırmıştı. Ancak Timur'un bu bölgeyi fütuhatı sırasındaki sert tutumu Çeçenler'in İslam dininden sağumasına neden olmuştur. Timur'un çekilmesinden sonra Altın Orda ve Azerbaycan müslümanlarının etkisiyle İslamiyet yeniden yayılmaya başlamış ve XVIII. yüzyılda Çeçenler'in büyük bölümü İslamiyet'i kabul etmiştir. Çeçenler'in İslamiyet' i kabul etmesi akrabalan olan İnguşlar'ı da etkilemiş ve İnguşlar'ın da önemli bir kısmı İslamiyet'i kabul etmiştir. Hanefi mezhebine mensup olan Çeçenler arasında Rus işgali döneminde Nakşibendi ve Kadiri tarikatlan yayılmıştır; İslam kültürünün muhafazasında ve Ruslar'a karşı verilen mücadelede bu tarikatların önemli rolleri olmuştur. Kuzey Kafkasya Dağlık Cumhuriyeti'nin ortadan kaldırılması ve Çeçenistan'ın Rusya Federasyonu'na bağlanması, Arap alfabesinin değiştirilmesi, ı937-ı939 yılları arasında Stalin'in müslüman aydınlan ortadan kaldırması ile İslamiyet' e büyük bir darbe vurulduğu gibi 400'e yakın cami 22 ve bir o kadar medrese kapatılarak İslam dininin menbaları kurutulmak istenmiştir. Bölgenin Yakın Tarihi. Ekim 191 7' de Bolşevikler'in iktidan ele geçirmesi üzerine Kuzey Kafkasya'daki bağımsızlık mücadelleri yeni bir ivme kazandı ve 11 Mayıs 1918'de Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti ilan edildi. Yukarıda da 21 Dağtstan Muhtar Cumhuriyeti hakkmda aynnttlt bilgi için bakmtz: "Dagestanskaya Avtonomnaya Sovetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika", Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, VII, 492-SOı; Buniyatov, "Dağtstan", DİA, VIII, 404-406. 22 1978 yılmakadar Çeçenistan'da ancak iki camiibadete açık idi. 320
KAFKASYA ve iç RUSYA ll Tebliğ ismoil TÜRKOGLU belirtiğimiz gibi Bolşevikler'in egemenliklerini sağlamlaştırmasından sonra bu cumhuriyet ortadan kaldırılarak yerine muhtar cumhuriyetler ve bölgeler ihdas edilmeye başlandı. Bolşevikler'in bu dönemde Rusya'nın çeşitli bölgelerinde olduğu gibi Kafkasya bölgesinde de kendi çıkarlan için izledikleri en önemli siyaset "bölparçala-yönet" sistemidir. 23 SavaşçıKuzey Kafkaslar'ı bölmek ve işgal amacını taşıyan Rus Devrimi'nin Stalinİst politikası XIX. yüzyılda neredeyse gerçekleşecek olan Kuzey Kafkas Birliği'ni imkansız kılmak için komşu aşiret ve kabileleri ayrı yönetim birimleri olarak tanıdı. Bu şekilde kurulan Çeçen otonam bölgesi 1936 yılına kadar devam etti. 1936 yılında Çeçenler'le İnguşlar birleştirilerek, Rusya Federasyonu'na bağlı Çeçen-İnguş Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. 1937-1939 yıllan arasında diğer Türk-müslüman bölgelerinde olduğu gibi Çeçenistan'da da aydınlara karşı bir imha hareketi başlatıldı. II. Dünya Savaşı sırasında Almanlar'la iş birliği yaptıklan iddiası ile Karaçaylar (Ekim-Kasım 1943), Çeçenler (Şubat 1944), İnguşlar (Şubat 1944) ve Balkarlar (Nisan 1944) Orta Asya ve Sibirya'ya sürgüne gönderildiler. 24 Böylece Çeçen-İnguş Muhtar Cumhuriyeti de ortadan kaldınldı ve topraklannın bir kısmı Dağıstan ile Kuzey Osetya cumhuriyetlerine verildi. Stalin'in ölümünden sonra Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nde yaşayan Türk ve müslümanlar üzerindeki baskının hafiflernesi ile Stalin döneminde alınan kararların pek çoğu mahkemeler tarafından aklanmaya başlandı. Çeçenler'in de aklanması ile 9 Ocak 1957 tarihinde Çeçen-İnguş Muhtar Cumhuriyeti yeniden kuruldu. Çeçenistan'ın Bağımsızlık savaşı. 1989 yılından itibaren Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nden çeşitli cumhuriyetierin ayrılarak bağımsızlıklarını ilan etmeleri Çeçen ve İnguşları da harekete geçirdi. 27 Ekim 1991 'de Çeçenistan'da parlamento ve cumhurbaşkanı seçimleri yapıldı. Oylann% 85'ini alancahar Dudayev cumhurbaşkanı seçildi ve 1 Kasım 1991 'de Çeçenistan'ın bağımsızlığını ilan etti. İnguşlar ise 30 Kasım ı 991 'de yaptıklan halk oylaması sonunda İnguş Cumhuriyeti adıyla Rusya Federasyonu'na bağlı kalacaklarını açıkladılar. 25 Çeçenistan'ın bağımsızlık kararını kabul etmeyen Rusya olağanüstü hal uygulaması başlattı ve 8-9 Kasım'da çıkan olayların arkasından ülkeye ordu birlikleri gönderdi. Fakat halkın yoğun tepkisi yüzünden bu birlikleri geri çekmek zorunda kaldı ve Çeçenistan' a karşı büyük bir ambargo uygulanmaya başlandı. Tüm sınırlar ve hava sahası kapatıldı. 23 çerkezler"e daha yakın olan Kabardalar"ı Balkarlar'la birleştirilerek muhtar cumhuriyet statüsüne getirdiler. Bu azınlıkkn etnik olarak mantıksızca biraraya getirme politikası Kuzey Kafkasya'da ve eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin diğer bölgelerinde de uygulandı. 24 Isabelle Kreindler "The Soviet Deported Nationalities: A Summary and an Update'', Soviet Studies, XXXVIII/3, july 1986, s. 38 7-405. 25 jamuhaııov Süleyman sultanoviç, "Çeçenistan", DİA VIII, 244-247. 321
GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA MÜSLÜMAN AZlNLlKLAR 26 Kasım 1994'te tank desteği ile Grozni'ye büyük bir saldırı düzenleyen Rus askerleri ummadıklan bir direnişte karşılaştılar. Bunun üzerine hava harekatı ile Grozni bombalanmaya başlandı. 11 Aralık 1994'te Vladikafkas'ta yapılan barış görüşmeleri bir sonuç vermedi. 31 Aralık 1994'te Rus ordusu yeniden Grozni'ye saldırdı ve hava desteği ile şehir yerle bir edildi. Bu saldınlar sırasında 60.000'e yakın kişi öldüğü gibi 500.000 kişi de ülkeden komşu cumhuriyetiere ve dağlık kesimlere göç etmek zorunda kaldı. Çeçenistan'a yapılan saldırı sırasında ölen askerlerin Rusya Federasyonu'ndaki çeşitli cumhuriyetiere giden cenazeleri halkın çeşitli protesto gösterilerine sebep oldu. Tataristan Cumhurbaşkanı Mintimer Şeymiyev barış görüşmeleri için aracı olmaya çalıştı. Tataristan Parlamentosu önünde toplanan halk cumhurbaşkanını destekleyerek "Çeçenistan'a bağımsızlık" ve "Kahraman Dudayev" şeklinde sloganlar atarak Yeltsin'i protesto ettiler. Tataristan' dan Çeçenistan'abüyük miktarlarda gıda yardımı yapıldı. Fakat Şeymiyev'in barış girişimleri Ruslar'ın hoşuna gitmedi. Çünkü Tataristan da 1990 yılında yapılan halk oylaması ile bağımsızlığını ilan etmişti. Fakat bu karar Rusya tarafından kabul edilmemişti. Tatarlar bu bağımsızlık ilanı ile Çeçenler' e bir nevi yol göstericilik rolü oynamışlardı. Bu nedenle Şeymiyev'in barış girişimlerinden rahatsız oldular. 30 Temmuz 1995'te yapılan antlaşma ile savaşa son verildiyse de Ruslar daha sonra bu kararı askıya alarak 21.04 1996'da Dudayev'i öldürdüler ve iki ay sonra da Çeçenistan'dan askerlerini geri çektiler. Dudayev'in öldürülmesinden sonra yapılan seçimlerde Aslan Mashadov devlet başkanı seçildi. 1991 yılında Rusya ile yapılan savaş Çeçenler' in yeniden islam dinine sarılmalanna vesile olmuştur. Çeçenler'in 1991 yılında bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra hazırlanan anayasada din devlet işlerinden ayrılmış, buna karşılık bütün dini hizmet ve faaliyetlere devlet desteği getirilerek Grozni'de Devlet İslam Enstitüsü kurulmuş ve enstitüye bağlı olarak faaliyet gösteren islam Kültür Merkezi maddi olarak desteklenmiştir. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde kapatılan camiierin yerine şimdi yenileri inşa edilmeye başlanmıştır. 3. KABARDA - BALKAR 400.000'e yaklaşan nüfuslan ile bölgedeki üçüncü büyük azınlık müslüman grubunu oluşturan Kabardalar'ın çoğunluğu kendi cumhuriyetleri olan Kabarda-Balkar Muhtar Cumhuriyeti'nde yaşamaktadırlar. 16 Ocak 1922 tarihinde Kabarda-Balkar Özerk Vilayeti, 5 Aralık 1936'da başşehir Nalçik olmak üzere muhtar cumhuriyet statüsüne geçti. 1957 yılında bu cumhuriyette yaşayan Balkarlar'ın Orta Asya'ya sürülmesi ile cumhuriyetin adından Kabarda adı silindi ve ancak 1957 yılında yeniden bu ad ilave edildi. Kabardalar'ın küçük bir bölümü hıristiyandır. Kabarda-Balkar Cumhuriyeti'ndeki Kabardalar'ın sayısı363.315 (% 48) kişidir. Balkarlar ise 70.571 (% 9) kişi olup% 88'i kendi cumhuriyetlerinde 322
KAFKASYA ve IÇ RUSYA ll- Tebliğ: lsmoil TÜRKOGLU yaşamaktadır. Balkarlar da Kabardalar gibi Sünni müslüman olup Dağıstan'daki dini idareye bağlıdırlar. Cumhuriyette Rus (250.000), Ukrain ( 15.000), O set ( 15.000) gibi diğer milletler de yaşamaktadır. 26 4. KUZEY-OSETYA 7 Temmuz 1924 tarihinde otonam bölge olarak kuruldu ve 5 Aralık 1936'da muhtar cumhuriyet statüsüne kavuştu. 8.000 km 2 yüzölçüme sahip olan cumhuriyette 632.428 kişi yaşamaktadır. Bu nüfusun yaklaşık 334. 737'sini Osetler (% 52), 189.159'unu Ruslar(% 29) ve kalanını da İnguş, Gürcü, Ukrain ve Kumuk gibi çeşitli topluluklar oluşturmaktadır. Cumhuriyette yaşayan müslüman azınlıkları Osetler, İnguşlar, Kumuklar ve diğer bazı küçük gruplar oluşturmaktadır. 27 5. KARAÇAY- ÇERKEZ ÖZERK BÖLGESİ Karaçay lar' ın % 95 'i ( 128. 746) Çerkezler'le paylaştıkları Karaçay-Çerkez özerk bölgesinde ve 2l.OOO'i ise Rusya Federasyonu'na bağlı çeşitli bölgelerde yaşamaktadır. Kıpçak Türkçesi'nin bir şivesini konuştuklarından Balkarlar ve Karaçaylar'ın bir grup olduğu düşünülebilir. Fakat buna rağmen bu iki halk ayrı ayrı cumhuriyetiere bölünmüştür. Bu özerk bölgede yaklaşık 420.000 kişi yaşamaktadır ve bunlar Abaza, Karaçay, Nogay, Çerkez gibi çeşitli etnik gruplara ayrılmaktadır. Karaçay ve Çerkezler Sünni müslümandır. Karaçay-Çerkez özerk bölgesinde Ruslar yaklaşık% 42 'lik bir oranla çoğunluğu teşkil etmektedirler. Yani burada yaşayan Türk ve müslüman halklar kendi adiarına kurulan cumhuriyette azınlık durumundadırlar. 28 6. YAKIN DÖNEMİN GENEL PROBLEMLERİ Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği'nin dağılmasından sonra müslümanlar üzerindeki resmi baskının kalkması insanların ibadetlerini özgürce yapabilmelerini sağladı. Fakat yeterli sayıda din adamı olmadığı için sıkıntı çekmektedirler. Çünkü eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği döneminde özbekistan'daki iki medresenin 29 dışında din adamı yetiştiren başka herhangi bir kurum bulunmamaktaydı. Bu nedenle aydın din adamlarının sayısı oldukça azdır. Kur'an kursları yeni yeni açılmaya başlanmış olup bu kurslarda öğretim yapacak nitelikli elemanlara, ilmihalden tefsire kadar çeşitli dini kitaplara (Rusça ya da bölgede en çokkonuşulan yerel şivede 26 Cumhuriyet hakkında aynnnlı bilgi için bakınız: "Kabardino-Balkarskaya Avtonomnaya Sevetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika", Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, Xl, 88-94. 2 7 Cumhuriyet hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız: "Severo-Osetinskaya Avtonomnaya Sevetskaya Sotsialistiçeskaya Respublika". Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, XXlll, 150-155. 28 Bölge hakkında ayrıntılı bilgi için bakınız: "Karaçaevo-Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast", Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, XI, 398-401. 29 Sovyet döneminde 1990 öncesi sadece iki medrese dini eğitim veımekteydi ve her ikisi de Özbekistan 'da bulunuyordu. Bunlardan ilki 1945'te Buhara'da açılan ve orta düzeyde eğitim veren Mir Arap Medresesi diğeri de Tiışkent'te 1971 'de açılan ve yüksek eğitim veren İsmail Buhilıi Medresesi'ydi. Ayrıntılı bilgi için bakınız: A. Bennigsen- S. Eııders Wimbush, Muslims of the Soviet Empire A Guide, London 1986, s. 17-19. 323
GÜNÜMÜZ DÜNYASINDA MÜSLÜMAN AZlNLlKLAR yazılmış) büyük ihtiyaç vardır. Bölgede kereste bol olduğu için cami yapımı için çok fazla maddi desteğe ihtiyaç bulunmamaktadır. Maddi desteğin daha çok din adamı yetiştirilmesinde kullanılması gerekmektedir. 1995 yılmda Moskova'da kurulan "Rusya Müslümanlan Birliği" adlı teşkilatm bölgede çok sayıda (Rusya genelinde altmış yedi) şubesi bulunmaktadır. Buna müvazi olarak aynı yıl kurulan "Nur Hareketi" müslümanların iki ana gruba ayrılmasına neden olmuştur. 30 Gayeleri ve programları aşağı yukarı aynı olan bu iki kurumun birleşmesi Rusya Federasyonu'nda yaşayan müslümanların daha etkin duruma gelmelerine vesile olabilir. ibadet için camilere gelenlerin sayısı daha çok belirli yaşın üzerindeki emeklilerdir. Gençlerin dini ibadetlere katılım oranı oldukça düşüktür. Cuma namaziarına katılım normal vakit namaziarına kıyasla biraz daha fazladır. Bölgede kurban bayramı, ramazan bayramına nazaran daha coşkulu kutlanmaktadır. Çeçenistan ile Rusya arasındaki savaşın sona ermesi ile bölgeye biraz huzur gelmiş olmakla birlikte, Mayıs 1997'den itibaren bölgede yeniden hareketli günler yaşanınaya başlandı. Dağıstan-Rusya ve Ab hazya-gürcistan arasında sınır boylarında yaşanan küçük çaplı çatışmalar, gelecek aylarda bölgenin yeniden savaşa sahne olmasma neden olabilir. Bu da bölgede yaşayan çok sayıda müslümanın yeniden ölüm, açlık ve göç gibi tehlikelerle karşı karşıya kalmasına yol açacaktır. 30 Yılmaz Nevruz, "Kafkaslarda Din Meselesi", Yeni Türkiye, sy. 16 (1997), s. 1962 1969. 324