T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ ANA BİLİM DALI ULUBORLU AĞZI ( İNCELEME-METİNLER-SÖZLÜK ) Burcu GÜLBAHAR YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Prof. Dr. Osman YILDIZ ISPARTA 2010
I ÖN SÖZ Türk dilinin ne kadar zengin ve köklü bir dil olduğunu ağızlarımıza bakarak pekâlâ anlayabiliriz. Kadim Türkçemizde var olan, fakat bizim pek farkında olmadığımız nice söz varlığı günümüze kadar bir şekilde yöre ağızlarımızda korunmayı sürdürmüştür. Bu yüce zenginlik atalarımızın atalarından miras kalmış, zamanın hoyrat hızına rağmen hâlâ daha saklandığı yerlerden kendini arada sırada gösterebilmektedir. Fakat görülebilir ki, her yeni oluşan nesil, bir önceki nesilden daha az bu söz varlıklarının farkındadır. Maalesef zamanın acımasızlığı zengin Türkçemizin giderek körelmesine neden olmaktadır. Giderek yöresel ağız özelliklerimiz kaybolmaya başlamış, önüne geçilmez bir durum meydana gelmiştir. Araştırmalarımız sırasında bizzat kendimiz buna şahit olduk. Biz de, yukarıda belirttiğimiz durumu göz önüne alarak elimizden geldiğince bu körelmeye ve unutulmaya engel olmaya çalıştık. Naçizane çalışmamız bu amacı taşımaktadır. Kendi doğup büyüdüğümüz memleketimize eğer bu anlamda bir faydamız olursa bizi ebedi mutlu kılar. Güzel memleketimizin unutulmaya yüz tutan hazinelerini bu çalışmayı yaparak kalıcı hale getirebilme hevesiyle çalışmalarımıza başladık. Öncelikle, Uluborlu isminin nereden geldiğine ve ne anlam ifade ettiğine değinmek istiyoruz. Borlu kelimesine birçok eski Türk kaynakları ve Türk devletlerinde rastlanmaktadır. Kelime manası itibariyle Borlu kelimesi, bağlık, bahçelik bölge anlamına gelmektedir. Kuman Kıpçak Türklerine ait CODEX CUMANİCUS adlı eserde Bor kelimesi üzüm ve şarap olarak ele alınmıştır. Borlu kelimesiyle ilgili en çarpıcı ifadelerden birisi de Büyük Türk müellifi Kaşgarlı Mahmud un DİVAN-I LUGAT-İT TÜRK adlı eserinde geçmektedir. Bor kelimesinin Türkçe olduğu anlatıldıktan sonra, şöyle bir Türk atasözüne değinilmiştir. Bor bolmazıp sirke bolma. (Üzüm olmadan sirke olma) Eski Uygur Türk metinlerinde Borluk, Borlu, kelimesi meyve bahçesi ve üzüm bağı olarak geçmektedir. Açık bir şekilde açıklayabileceğimiz Uluborlu kelimesi büyük bağlık meyvelik anlamına gelmektedir. Ayrıca 14. yy. yazarları 16 tane Kıpçak Türk boyundan bahsetmektedir. Bunlardan birkaçı Barlı, Borlu, Borçalı koludur. Bu
II Türk boylarından gelenlerden Uluborlu ya yerleşenler olmuştur. Memlûk Sultanı Seyfettin Aybek de bu Türk boyundandır. İsmin bu Türklere ait boya aften verilmiş olma ihtimali yüksektir. Netice itibariyle Borlu ismi bu topraklarda bin yıldır kullanılan, kökü Türk ün ata yurdu Orta Asya ya dayanan bir Türkçe isimdir. 1 Çalışmamıza başlarken öncelikle "kiraz" diyarı olan yeşil memleketimizde derlemeler yaptık. Daha sonra ilçenin dört köyüne de giderek oralarda yerli halkla sohbet ettik. Bölgeye has olan ağız özelliklerini yakalamak için imkânlar el verdiğince bir hayli kişiyle görüştük. Derlemeleri kasetlere kaydettikten sonra yazıya geçirdik. Aynı zamanda metinlerde örneklerine rastlamadığımız konularda soruşturma yöntemini kullandık. Tezimize başlarken, yöremizi tanıtmak amacıyla "Giriş" bölümüne yer verilmiştir. Bu bölümde ilçenin coğrafi özellikleri, tarihi, ekonomisi ve etnik yapısı hakkında bilgi verilmiştir. Tezimizin "İnceleme" kısmında, yöremiz ağzının ses ve şekil özellikleri incelenmiştir. "Ses Bilgisi"nde yöre ağzında kullanılan yabancı kökenli kelimelerin asli şekilleri her örneğin ardından verilmiştir. "Şekil Bilgisi", Gürer Gülsevin in bildirisinde önerdiği tasnife göre hazırlanmıştır. 2 Bu kısımda, yapım eklerini incelerken örneklerin kısıtlı olmasından dolayı bazı eklerin allomorfem şekilleri bulunmaktadır. "Metinler" kısmında, derlenilen metinler, Türk Dil Kurumunun önerdiği çevriyazı işaretleri kullanılarak yazıya geçirilmiştir. 54 tane metin bulunmaktadır. Metinlerin anlaşılabilmesi için çevriyazı ile birlikte noktalama işaretleri de kullanılmıştır. "Sözlük" kısmında ise, metinlerden çıkarılan kelimeler "Metin İçi Kelimeler" başlığı altında, soruşturma yöntemiyle elde edilen kelimeler ise, "Metin Dışı Kelimeler" başlığı altında verilmiştir. Ayrıca, metin dışı kelimeler, Derleme Sözlüğü ve Anadolu Ağızları Sözlüğünde Bulunan Kelimeler ve Derleme Sözlüğü ve Anadolu Ağızları Sözlüğünde Bulunmayan Kelimeler şeklinde ikiye ayrılmıştır. 1 http://www.uluborlu.gov.tr 2 Bk. Gürer Gülsevin, " Türkçede Sıra Dışı Ekler ve Eklerin Tasnif Tanımlanma Sorunu Üzerine", V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, 20-26 Eylül 2004, TDK Yay., Ankara, s. 1267-1283.
III Yabancı asıllı kelimelerin asli şekilleri yanlarında verilmiştir. Sözlükte birden fazla anlamı olan kelimeler, 1, 2 şeklinde numaralandırılarak, maddeler halinde verilmiştir. Yöremizde derlenilen metinlerde "j ve r" sesleriyle başlayan sözcük bulunamadığı için sözlükte bu ünsüzlere yer verilmemiştir. Uluborlu ağzı ile ilgili yapılan bu çalışmada dikkate değer görülen bazı hususlar "Sonuç" kısmında verilmiştir. Bu bilgilerden yola çıkılarak yörede ve köylerinde çok farklı kullanımların olmadığı görülmüştür. Genel itibariyle ilçe merkezinde ve köylerinde benzer ses ve şekil özellikleri karşımıza çıkmıştır. Derlemeler sırasında bana misafirperverlikle yaklaşan ilçe ve köy halkına ayrı ayrı teşekkür eder, derlemede ismi geçen kişilere sabırlarından dolayı şükranlarımı sunarım. Bütün hayatım boyunca yanımda olan, derlemelere bile giderken beni yalnız bırakmayan ve benden asla usanmayan sevgili annem Teslime Gülbahar a ve sevgili babam Mustafa Gülbahar a sonsuz saygı duyar, çok teşekkür ederim. Ayrıca tezin bilgisayar ortamında yazıya geçirilmesinde ve metinlerin taranmasında yardımlarını esirgemeyen biricik kardeşlerim Elvan ve Tuğba Gülbahar a çok teşekkür ederim. Çalışma boyunca benden bilgilerini esirgemeyen ve bana sabırla yol gösteren saygıdeğer hocam, Prof. Dr. Osman Yıldız a sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Isparta, 2010 Burcu GÜLBAHAR
IV ÖZET ULUBORLU AĞZI ( İNCELEME-METİNLER-SÖZLÜK ) BURCU GÜLBAHAR Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Danışman: Prof. Dr. OSMAN YILDIZ Yapmış olduğum bu çalışmada, Uluborlu yöresinde ve köylerinde yaşayan yerli halkın ağız özellikleri verilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma, 2009-2010 yılları arasında Uluborlu ilçesi ve buna bağlı dört yerleşim biriminde yapılan araştırmaların sonucudur. İlçenin ve köylerinin ağız özelliklerinin tespiti için ilçe merkezi ve köylerinden derlemeler yaptık. Derlenen malzemeleri Türk Dil Kurumu tarafından tavsiye edilen Ağız Araştırmalarında Kullanılacak Fonetik Transkripsiyon Alfabesi ndeki sisteme göre yazıya geçirdik. Metinlerimizde yaptığımız ses bilgisi, şekil bilgisi ve sözlük çalışmalarının sonucunda Uluborlu yöresi ağzının özelliklerini ortaya koymaya çalıştık. Özellikle Kütahya ve Yöresi Ağızları, Nevşehir ve Yöresi Ağızları, Uşak İli Ağızları, Afyon Merkez Ağzı, Isparta Merkez Ağzı gibi yörelerle karşılaştırmalara giderek Uluborlu yöresi ağzının diğer Anadolu ağızlarına göre farklılaşan veya benzerlik gösteren yönlerini ortaya koymaya çalıştık. "Uluborlu Ağzı" adı altında topladığımız bu çalışma "İnceleme" (Ses Bilgisi, Şekil Bilgisi, Sonuç), "Metinler" ve "Sözlük" bölümlerinden oluşur. Ayrıca, çalışmanın başında yörenin tarihi, coğrafyası, ekonomisi ve etnik yapısı hakkında bilgi veren "Giriş" kısmı bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Uluborlu, Ağız, Anadolu
V ABSTRACT THE DIALECT OF ULUBORLU ( ANALYSIS-TEXTS-DICTIONARY ) BURCU GÜLBAHAR Suleyman Demirel University, Institude of Social Sciences, Turkish Language, The Main Branch of Science Master s Thesis Adviser: Prof. Dr. OSMAN YILDIZ Have done in this study, the properties of Uluborlu dialects which have been spoken by local people who live in Uluborlu and Uluborlu s villages were tried to give. This study is the result of the investigation which has made in Uluborlu and Uluborlu s four villages between 2009 and 2010. We did collections from town centres and villages to determine the dialect characteristics of the town and villages. We dictated the compiled materials according to the system in ''The Phonetic Transcription Alphabet That Will Be Used In Dialect Searches'', advised by The Turkish Linguistic Society. We tried to explain the dialect characteristics of Uluborlu Region in the search of phonetics, morphology and dictionary studies that we arranged in our texts. Especially, we tried to explain according to other Anatolian dialects the differentiating or showing similarity sides of Uluborlu Region s dialect by comparing with Kütahya and Its Region Dialects, Nevşehir and Its Region Dialects, Uşak Dialects, Afyon Centre Dialect, Isparta Centre Dialect. This research titled "The Dialect of Uluborlu" consist of three parts, "Analysis" (Phonology, Morphology, Conclusion), "Texts" and "Dictionary". Additionally, at the beginning of the study there is a "Introduction" part which gives some information about history, geography, economy and ethnic structure of the town. Key Words: Uluborlu, Dialect, Anatolia
VI I Masal ( Ergen ile Cürcen ) METİNLER II Karışık Hatıralar III Gelenekler ( Düğünler ve Yemekler ) IV Bir Hatıra V Efsane ( Gafle Pınarı Efsanesi ) VI VII VIII Türkü Hatıralar Mani IX Masal ( Bir Kızcık ile Bir Kuşçuk ) X XI Mani Bilmeceler, Tekerlemeler XII Dini Kıssa ( Musa Peygamber ve Karısı ) XIII Ninni XIV Masal ( Üç Kardeşler ) XV Masal ( Hurşit ile Mahmiri ) XVI Mani XVII Hatıralar ( Eski Bayramlar ) XVIII Bir Hikâye XIX Efsane ( Veli Baba Efsanesi ) XX XXI İnhisar Köyünün Kuruluşu ve Adının Verilişi, Bir Efsane Bir Kıssa ve Hatıralar XXII Efsane ( Gümüşteki Zat ) XXIII Karışık Hatıralar XXIV Şiir ( Tembel Köyün Çeşmesi )
VII XXV Masal ( Kırk Kulplu Kazan ) XXVI Hikâye ( Dertli Gelin ) XXVII Gelenekler ( Eski Düğünler ) XXVIII XXIX XXX Türkü Mani Karışık Hatıralar XXXI Hatıralar ( Harp Hatıraları ) XXXII XXXIII Dereköy Pınarı Hakkında Bazı Bilgiler ve Köye Has Kutlamalar Dereköy ün Kuruluşu ve Geçim Kaynakları XXXIV Gelenekler ( Düğünler ) XXXV Masal ( Deli Dumrul ) XXXVI XXXVII XXXVIII XXXIX Karışık Hatıralar Bir Hatıra Kış Hazırlıkları Mani ve Türkü XL Masal ( Neyidik de N olduk ) XLI XLII İleydağı Köyünün Adının Menşei Köye Has Yemekler XLIII Efsane ( Kadın Pınarı Efsanesi ) XLIV Masal ( Altın Öküz) XLV Hikâye ( Akşama Kalma, İley e Varma ) XLVI Masal ( Altınlı Kız ) XLVII XLVIII XLIX Yağmur Duası Köyün Geçim Kaynakları Ninni
VIII L Gelenekler ( Köy Düğünleri ) LI Karışık Hatıralar LII Efsane ( Tekke ) LIII Hatıralar ( Hac Hatıraları ) LIV Masal ( Garip Kız )
1 İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER 1-17 KISALTMALAR VE İŞARETLER 18 1. Kısaltmalar 18 2. İşaretler 20 METİNLERDE KULLANILAN ÇEVİRİYAZI İŞARETLERİ 21 1. Ünlüler 21 2. Ünsüzler 21 ÇALIŞMANIN KONUSU 23 ÇALIŞMANIN AMACI 23 ÇALIŞMANIN ÖNEMİ 23 SINIRLILIKLAR 23 ÇALIŞMANIN İÇERİĞİ 23 GİRİŞ 1. ULUBORLU NUN TARİHİ VE COĞRAFİ DURUMU 26 1.1 Genel Coğrafya 26 1.2 Tarih 27 1.2.1 Tarihi Dönemlerde Uluborlu 27 1.2.1.1 Milattan Önce Uluborlu 27 1.2.1.2 Milattan Sonra Uluborlu 28 1.2.1.2.1 Bizanslılar Dönemi 28 1.2.1.2.2 Selçuklular Dönemi 28 1.2.1.2.3 Hamitoğulları Dönemi 29 1.2.1.2.4 Osmanlı Dönemi 29 1.2.1.2.5 Milli Mücadele Dönemi 29 1.3 EKONOMİ 30 1.4 ETNİK YAPI 31 I. BÖLÜM SES BİLGİSİ ( FONETİK ) 1. SESLER 34 1.1 Ünlüler 34 1.1.1 Uluborlu Ağzındaki Ünlü Türleri 34
2 1.1.1.1 á ünlüsü 34 ünlüsü 34 1.1.1.3 å ünlüsü 34 1.1.1.4 ė ünlüsü 35 1.1.1.5 í ünlüsü 35 1.1.1.6 ȯ ünlüsü 36 1.1.1.7 ȱ ünlüsü 36 1.1.1.8 ünlüsü 36 1.1.1.9 ünlüsü 37 1.1.1.10 ú ünlüsü 37 1.1.2 Uzun Ünlüler 37 1.1.2.1 Asli Uzun Ünlüler 37 1.1.2.2 Fonetik Sebeplere Bağlı Olarak Oluşan Uzun Ünlüler 38 1.1.2.2.1 Ünsüz Düşmesiyle Meydana Gelen Uzunluklar 38 1.1.2.2.1.1 -r ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 38 1.1.2.2.1.2 -l ünsüzünün düşmesi ya da düşer durumda olması sonucu oluşan uzunluklar 39 1.1.2.2.1.3 -y ünsüzünün düşmesi ya da düşer durumda olması sonucu oluşan uzunluklar 39 1.1.2.2.1.4 -k ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 39 1.1.2.2.1.5 -ğ ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 39 1.1.2.2.1.6 -h ünsüzünün düşmesi ya da düşer durumda olması sonucu oluşan uzunluklar 39 1.1.2.2.1.7 -n ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 40 1.1.2.2.1.8 -t ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 40 1.1.2.2.1.9 -v ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 40 1.1.2.2.1.10 -f ünsüzünün düşmesi sonucu oluşan uzunluklar 40 1.1.2.2.2 Hece Kaynaşmasıyla Meydana Gelen Uzunluklar 40 1.1.3 Kısa Ünlüler 41 1.1.4 İkiz Ünlüler 42 1.1.4.1 Alçalan İkiz Ünlüler 42 1.1.4.1.1 a ı 42 1.1.4.1.2 43
3 1.1.4.1.3 43 1.1.4.1.4 ö ü 43 1.1.4.1.5 a e 43 1.1.4.2 Yükselen İkiz Ünlüler 43 43 43 1.1.4.2.3 i e 43 1.1.4.3 Eşit İkiz Ünlüler 44 44 44 44 44 1.1.4.3.5 44 44 1.1.4.3.7 e o 44 1.1.4.3.8 ö e 44 1.1.5 Ünlü Uyumu 45 1.1.5.1 Kalınlık- İncelik Uyumu 45 1.1.5.1.1 Uyuma dâhil olan kelime ve ekler 45 1.1.5.1.1.1 Türkçe kelimelerde kalınlık - incelik uyumu 45 1.1.5.1.1.2 Yabancı kelimelerde kalınlık - incelik uyumu 46 1.1.5.1.1.2.1 İlerleyici ünlü benzeşmesi ile 46 1.1.5.1.1.2.2 Gerileyici ünlü benzeşmesi ile 46 1.1.5.1.1.2.3 İlerleyici- Gerileyici ünlü benzeşmesi ile 47 1.1.5.1.2 Uyumu bozan kelime ve ekler 47 1.1.5.1.2.1 Türkçe kelimelerde görülen bozulmalar 47 1.1.5.1.2.1.1 Kelime köklerinde 47 1.1.5.1.2.1.2 Eklerde 47 1.1.5.1.2.2 Yabancı kelimelerde görülen bozulmalar 48 1.1.5.1.3 Uyum Değişmesi 49 1.1.5.2 Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu 49 1.1.5.2.1 Uyuma dâhil olan kelimeler 49 1.1.5.2.1.1 Türkçe kelimelerde düzlük-yuvarlaklık uyumu 49 1.1.5.2.1.2 Yabancı kelimelerde düzlük-yuvarlaklık uyumu 50
4 1.1.5.2.2 Uyuma aykırı olan kelimeler 50 1.1.6 Ünlü Değişmeleri 50 1.1.6.1 İncelme 51 1.1.6.1.1 a>e 51 1.1.6.1.2 a>i 51 1.1.6.1.3 u>ü 51 1.1.6.2 Kalınlaşma 51 1.1.6.2.1 e>a 51 1.1.6.2.2 i>ı 52 1.1.6.3 Daralma 52 1.1.6.3.1 a>ı 52 1.1.6.3.2 a>u 52 1.1.6.3.3 a>i 52 1.1.6.3.4 e>i 52 1.1.6.3.5 e>u 52 1.1.6.3.6 e>ü 52 1.1.6.3.7 o>u 52 1.1.6.4 Genişleme 52 1.1.6.4.1 i>e 53 1.1.6.4.2 ü>ö 53 1.1.6.4.3 u>ö 53 1.1.6.5 Yuvarlaklaşma 53 1.1.6.5.1 a>u 53 1.1.6.5.2 e>u 53 1.1.6.5.3 e>ü 53 1.1.6.6 Düzleşme 54 1.1.6.6.1 u>ı 54 1.1.7 Ünlü Düşmesi 54 1.1.7.1 Türkçe kelimelerde ünlü düşmesi 54 1.1.7.1.1 Kelime Başında 54 1.1.7.1.2 Kelime İçinde 54 1.1.7.1.3 Kelime Sonunda 55 1.1.7.2 Yabancı kelimelerde ünlü düşmesi 55 1.1.7.2.1 Kelime Başında 55
5 1.1.7.2.2 Kelime İçinde 55 1.1.7.2.3 Kelime Sonunda 55 1.1.8 Ünlü Türemesi 55 1.1.8.1Başta türeme 55 1.1.8.2 İçte Türeme 56 1.1.8.3 Sonda Türeme 56 1.2 Ünsüzler 56 1.2.1Uluborlu Ağzındaki Ünsüz Türleri 56 1.2.1.1 ġ ünsüzü 57 1.2.1.2 ĥ ünsüzü 57 1.2.1.3 ħ ünsüzü 57 1.2.1.4 ŋ ünsüzü 57 1.2.1.5 Ç ünsüzü 58 1.2.1.6 K ünsüzü 58 1.2.1.7 Ķ ünsüzü 58 1.2.1.8 P ünsüzü 58 1.2.1.9 T ünsüzü 58 1.2.1.10 ȷ, Ɂ, ɍ, ȭ ünsüzleri 59 1.2.1.10.1 ȷ ünsüzü örnekleri 59 1.2.1.10.2 Ɂ ünsüzü örnekleri 59 1.2.1.10.3 ɍ ünsüzü örnekleri 59 1.2.1.10.4 ȭ ünsüzü örnekleri 59 1.2.1.11 4 ünsüzü 59 1.2.2 Ünsüz Uyumu 59 1.2.2.1 Alıntı kelimelerde 60 1.2.2.2 Türkçe kelimelerde 60 1.2.3 Ünsüz Türemesi 60 1.2.3.1 Başta türeme 60 1.2.3.1.1 # Ø > # h 61 1.2.3.2 İçte türeme 61 1.2.3.2.1 # Ø # > # h # 61 1.2.3.2.2 # Ø # > # y # 61 1.2.3.2.3 # Ø # > # l # 61 1.2.3.3 Sonda Türeme 61
6 1.2.3.3.1 Ø # > k # 61 1.2.4 Ünsüz Düşmesi 61 1.2.4.1 Kelime Başında 62 1.2.4.2 Kelime İçinde 62 1.2.4.2.1 "f" ünsüzünün düşmesi 62 1.2.4.2.2 "ğ" ünsüzünün düşmesi 62 1.2.4.2.3 "h" ünsüzünün düşmesi 62 1.2.4.2.4 "k" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.2.5 "l" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.2.6 "n" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.2.7 "t" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.2.8 "v" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.2.9 "y" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.3 Kelime Sonunda 63 1.2.4.3.1 "l" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.3.2 "n" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.3.3 "r" ünsüzünün düşmesi 63 1.2.4.3.4 "s" ünsüzünün düşmesi 64 1.2.4.3.5 "t" ünsüzünün düşmesi 64 1.2.5 Ötümlüleşme 64 1.2.5.1 Başta ötümlüleşme 64 1.2.5.1.1 # ķ > # ġ ; # k > # g 64 1.2.5.1.2 # ĥ > # ġ 64 1.2.5.1.3 # p > # b 64 1.2.5.1.4 # s > # z 64 1.2.5.1.5 # t > # d 64 1.2.5.2 İçte ötümlüleşme 64 1.2.5.2.1 # ç # > # c # 64 1.2.5.2.2 # ķ # > # ġ # ; # k # > # g # 65 1.2.5.2.3 # p # > # b # 65 1.2.5.2.4 # t # > # d # 65 1.2.5.2.5 # f # > # v # 65 1.2.5.3 Sonda ötümlüleşme 65 1.2.5.3.1 p # > b # 65
7 1.2.5.3.2 ç # > c # 65 1.2.5.3.3 s # > z # 65 1.2.5.3.4 t # > d # 65 1.2.6 Ötümsüzleşme 65 1.2.6.1Başta ötümsüzleşme 66 1.2.6.1.1 # z > # s 66 1.2.6.1.2 # v > # f 66 1.2.6.2 İçte ötümsüzleşme 66 1.2.6.2.1 # z # ># s # 66 1.2.6.3 Sonda ötümsüzleşme 66 1.2.6.3.1 z # > s # 66 1.2.7 Sızıcılaşma 66 1.2.7.1 Başta sızıcılaşma 66 1.2.7.1.1 # b > # h 66 1.2.7.1.2 # ķ > # h 67 1.2.7.2 İçte sızılaşma 67 1.2.7.2.1 # b # > # 4 # 67 1.2.7.2.2 # b # > # v # 67 1.2.7.2.3 # c # > # ş # 67 1.2.7.2.4 # ç # > # ş # 67 1.2.7.2.5 # k # > # ḡ # 67 1.2.7.3 Sonda sızıcılaşma 67 1.2.7.3.1 ç # > ş # 68 1.2.7.3.2 ç # > s # 68 1.2.8 Akıcılaşma 68 1.2.8.1 # ḡ # > # n # 68 1.2.8.2 # ḡ # > # y # 68 1.2.8.3 # d # > # y # 68 1.2.8.4 # h # > # y # 68 1.2.8.5 # k # > # y # 68 1.2.8.6 # ġ # > # y # 68 1.2.9 Ünsüz Benzeşmesi 68 1.2.9.1 Fonetik özelliklerine göre 69 1.2.9.1.1Ötümlülük-ötümsüzlük benzeşmesi 69
8 1.2.9.1.1.1 # zs # > # ss # 69 1.2.9.1.2 Süreklilik-süreksizlik benzeşmesi 69 1.2.9.1.2.1 # çl # > # şl # 69 1.2.9.2 Boğumlanma (Çıkış) yerine göre benzeşme 69 1.2.9.2.1 Damak benzeşmesi 69 1.2.9.2.1.1 # g-n # > # g-ğ # 69 1.2.9.2.1.2 # k-r # >> # ġ-k # 69 1.2.9.2.1.3 # k-l # >> # ġ-ķ # 69 1.2.9.2.2 Diş benzeşmesi 69 1.2.9.2.2.1 # m d # >> # n c # / # n d # 69 1.2.9.2.3 Dudak benzeşmesi 69 1.2.9.2.3.1 # n b # > # m b # 69 1.2.9.2.3.2 # r m # > # m m # 70 1.2.9.3 Benzeşmenin uzaklığına göre 70 1.2.9.3.1Yandaş benzeşme 70 1.2.9.3.1.1 # n l # > # n n # 70 1.2.9.3.1.2 # r l # > # l l # 70 1.2.9.3.1.3 # z s # > # s s # 70 1.2.9.3.1.4 # t b # > # b b # 70 1.2.9.3.1.5 # n b # > # m b # 70 1.2.9.3.2 Uzak benzeşme 70 1.2.9.3.2.1 # k-r # >> # ġ-k # 70 1.2.9.3.2.2 # k-l # >> # ġ-ķ # 70 1.2.9.4 Derecesine göre benzeşme 70 1.2.9.4.1 Tam benzeşme 70 1.2.9.4.1.1 # ḡ n # > # n n # 70 1.2.9.4.1.2 # z s # > # s s # 71 1.2.9.4.1.3 # r l # > # l l # 71 1.2.9.4.1.4 # n l # > # n n # 71 1.2.9.4.1.5 # r d # > # d d # 71 1.2.9.4.2 Yarı benzeşme 71 1.2.9.4.2.1 # n b # > # m b # 71 1.2.9.4.2.2 # p r # > # b r # 71 1.2.9.5 Benzeşmenin yerine göre 71
9 1.2.9.5.1 İlerleyici benzeşme 71 1.2.9.5.1.1 # n l # > # n n # 71 1.2.9.5.1.2 # k-r # >> # ġ-ķ # 71 1.2.9.5.2 Gerileyici benzeşme 71 1.2.9.5.2.1 # r m # > # m m # 71 1.2.9.5.2.2 # ğ n # > # n n # 71 1.2.9.5.2.3 # z s # > # s s # 71 1.2.9.5.2.4 # r d # > # d d # 72 1.2.10 Ünsüz Değişmesi 72 1.2.11 Ünsüz İkizleşmesi 72 1.2.12 Ünsüz Tekleşmesi 72 1.2.13 Ünsüzlerde Yer Değiştirme 72 1.2.14 Hece Yutulması 73 1.2.15 Hece Kaynaşması 73 II. BÖLÜM ŞEKİL BİLGİSİ ( MORFOLOJİ ) 1. EKLER 75 1.1 TÜRETME EKLERİ 75 1.1.1 İsimden İsim Türeten Ekler 75 1.1.1.1 +ca 75 1.1.1.2 +ci 4 / +çi 75 1.1.1.3 +daş 76 1.1.1.4 +la 76 1.1.1.5 +lan 76 1.1.1.6 +li 4 K/ +li 4 G 76 1.1.1.7 +man 77 1.1.2 İsimden Fiil Türeten Ekler 77 1.1.2.1 +ar- 77 1.1.2.2 +e- 77 1.1.2.3 +dē- 77 1.1.2.4 +la- 78 1.1.2.5 +lan- 78 1.1.2.6 +laş- 79 1.1.2.7 +se- 79
10 1.1.3 Fiilden İsim Türeten Ekler 79 1.1.3.1 -aķ 79 1.1.3.2 -baç 80 1.1.3.3 -ce 80 1.1.3.4 -cek 80 1.1.3.5 -gü/ -ġı/ -gi 80 1.1.3.6 -ıcí / -ücü 80 1.1.3.7 -(I)K/ -(I)G 81 1.1.3.8 -im/ -um/ -ı(m)/ -ü(m) 81 1.1.3.9 -in 81 1.1.3.10 -ma 82 1.1.3.11 -mek 82 1.1.3.12 -men 82 1.1.3.13 -mır/ -mur 83 1.1.3.14 -ti 83 1.1.3.15 -U 83 1.1.4 Fiilden Fiil Türeten Ekler 83 1.1.4.1 -I- 83 1.2 TÜR/GÖREV DEĞİŞTİRİCİ EKLER 83 1.2.1 Fiillere Eklenenler 83 1.2.1.1 Fiilimsiler 83 1.2.1.1.1 Mastar Ekleri 83 1.2.1.1.1.1 -mak 83 1.2.1.1.1.2 -( y )I 4 ş 84 1.2.1.1.1.3 ma 84 1.2.1.1.2 Sıfat-fiil Ekleri 84 1.2.1.1.2.1 -( y )An 84 1.2.1.1.2.2 -dük /-d /-d / -d 85 1.2.1.1.2.3 -(A)cAK /-ca 85 1.2.1.1.2.4 -mış /-muş 85 1.2.1.1.2.5 ar 86 1.2.1.1.3 Zarf-fiil Ekleri 86 1.2.1.1.3.1 Asıl Zarf Fiiller 86 1.2.1.1.3.1.1 Bağlama Zarf-Fiilleri 86
11 1.2.1.1.3.1.1.1 -I 4 b /-up 86 1.2.1.1.3.1.2 Hâl Zarf-Fiilleri 86 1.2.1.1.3.1.2.1 -(y)a / -(y)i 86 1.2.1.1.3.1.2.2 -araķ 87 1.2.1.1.3.1.2.3 madan 87 1.2.1.1.3.1.3 Zaman Zarf-Fiilleri 87 1.2.1.1.3.1.3.1 -( y )I 4 nca 87 1.2.1.1.3.1.3.2 -KAn /-KA /-kene /-kenaġ /-iken 87 1.2.1.1.3.1.3.3 madan 88 1.2.1.1.3.1.4 Şart Zarf-Fiilleri 88 1.2.1.1.3.1.4.1 sa 88 1.2.1.1.3.2 Birleşik Zarf Fiiller 88 1.2.1.1.3.2.1 -di 4 KcA 88 1.2.1.1.3.2.2 -dıķ+iyelik+da 88 1.2.1.1.3.2.3 -dik+iyelik+dan 89 1.2.1.1.3.2.4 -dik+dan śōna 89 1.2.1.1.3.2.5 -duķ+iyelik için / uçun 89 1.2.1.1.3.2.6 -DIK+iyelik zaman 89 1.2.1.1.3.2.7 -AsAyA / -AsAyA ġadaķ 89 1.2.1.1.3.2.8 -duķ+iyelik+a göre 89 1.2.1.1.3.2.9 -di+şahıs mi 90 1.2.1.1.3.2.10 -dik+iyelik gibi 90 1.2.2 İsimlere Eklenenler 90 1.2.2.1 +ki /+ķu 90 1.2.2.2 +si 4 z 90 1.2.2.3 +li 4 91 1.3 İŞLETME EKLERİ 91 1.3.1 Öge Belirleyici İşletme Ekleri 91 1.3.1.1 Ad Durumu Ekleri 91 1.3.1.1.1 Yalın Hâl 91 1.3.1.1.1.1 Yalın Hâlin Cümle İçindeki Görevi 92 1.3.1.1.2 Belirtme Hâli 92 1.3.1.1.2.1 Belirtme Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 93 1.3.1.1.3 Yönelme Hâli 93
12 1.3.1.1.3.1 Yönelme Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 94 1.3.1.1.4 Bulunma Hâli 95 1.3.1.1.4.1 Bulunma Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 96 1.3.1.1.5 Ayrılma Hâli 96 1.3.1.1.5.1 Ayrılma Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 97 1.3.1.1.6 Vasıta Hâli 98 1.3.1.1.6.1 Vasıta Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 99 1.3.1.1.7 Eşitlik Hâli 99 1.3.1.1.7.1 Eşitlik Hâlinin Cümle İçindeki Görevi 100 1.3.1.2 Çatı Ekleri 100 1.3.1.2.1 Oldurganlık-Ettirgenlik 101 1.3.1.2.1.1 -di 4 r- 101 1.3.1.2.1.2 -(ı/u)t- 101 1.3.1.2.1.3 -T- 101 1.3.1.2.1.4 -ir-/ -ür- 102 1.3.1.2.2 Edilgen 102 1.3.1.2.2.1 -ıl-/ -il-/-ul-/-ıķ- 102 1.3.1.2.2.2 -n- 102 1.3.1.2.3 Dönüşlülük 102 1.3.1.2.3.1 -(ı)n- 102 1.3.1.2.3.2 -(I 4 )l- / -ıķ- 103 1.3.1.2.4 İşteşlik 103 1.3.1.2.4.1 -ış-/-uş- /-ş- 103 1.3.1.3 Zaman ve Kip Ekleri 103 1.3.1.3.1 Zaman Ekleri 103 1.3.1.3.1.1 Öğrenilen Geçmiş Zaman 103 1.3.1.3.1.1.1 Kullanılışları 104 1.3.1.3.1.1.1.1 Birinci Teklik Şahıs 104 1.3.1.3.1.1.1.2 İkinci Teklik Şahıs 104 1.3.1.3.1.1.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 104 1.3.1.3.1.1.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 104 1.3.1.3.1.1.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 104 1.3.1.3.1.1.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 105 1.3.1.3.1.2 Görülen Geçmiş Zaman 105
13 1.3.1.3.1.2.1 Kullanılışları 105 1.3.1.3.1.2.1.1 Birinci Teklik Şahıs 105 1.3.1.3.1.2.1.2 İkinci Teklik Şahıs 106 1.3.1.3.1.2.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 106 1.3.1.3.1.2.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 106 1.3.1.3.1.2.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 106 1.3.1.3.1.2.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 106 1.3.1.3.1.3 Geniş Zaman 107 1.3.1.3.1.3.1 Kullanılışları 107 1.3.1.3.1.3.1.1 Birinci Teklik Şahıs 107 1.3.1.3.1.3.1.2 İkinci Teklik Şahıs 107 1.3.1.3.1.3.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 108 1.3.1.3.1.3.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 108 1.3.1.3.1.3.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 108 1.3.1.3.1.3.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 108 1.3.1.3.1.4 Şimdiki Zaman 109 1.3.1.3.1.4.1 Kullanılışları 109 1.3.1.3.1.4.1.1 Birinci Teklik Şahıs 109 1.3.1.3.1.4.1.2 İkinci Teklik Şahıs 110 1.3.1.3.1.4.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 110 1.3.1.3.1.4.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 111 1.3.1.3.1.4.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 111 1.3.1.3.1.4.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 111 1.3.1.3.1.5 Gelecek Zaman 112 1.3.1.3.1.5.1 Kullanılışları 112 1.3.1.3.1.5.1.1 Birinci Teklik Şahıs 112 1.3.1.3.1.5.1.2 İkinci Teklik Şahıs 112 1.3.1.3.1.5.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 113 1.3.1.3.1.5.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 113 1.3.1.3.1.5.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 113 1.3.1.3.1.5.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 113 1.3.1.3.2 Kip Ekleri 113 1.3.1.3.2.1 İstek Kipi 113 1.3.1.3.2.1.1 Kullanılışları 114
14 1.3.1.3.2.1.1.1 Birinci Teklik Şahıs 114 1.3.1.3.2.1.1.2 Üçüncü Teklik Şahıs 114 1.3.1.3.2.1.1.3 Birinci Çokluk Şahıs 114 1.3.1.3.2.2 Dilek Kipi 115 1.3.1.3.2.2.1 Kullanılışları 115 1.3.1.3.2.2.1.1 Birinci Teklik Şahıs 115 1.3.1.3.2.2.1.2 İkinci Teklik Şahıs 115 1.3.1.3.2.2.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 115 1.3.1.3.2.2.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 115 1.3.1.3.2.2.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 115 1.3.1.3.2.2.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 115 1.3.1.3.2.3 Gereklilik Kipi 115 1.3.1.3.2.4 Emir Kipi 116 1.3.1.3.2.4.1 Kullanılışları 116 1.3.1.3.2.4.1.1 İkinci Teklik Şahıs 116 1.3.1.3.2.4.1.2 Üçüncü Teklik Şahıs 116 1.3.1.3.2.4.1.3 İkinci Çokluk Şahıs 116 1.3.1.3.2.4.1.4 Üçüncü Çokluk Şahıs 117 1.3.1.3.3 Fiil Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Çekimler 117 1.3.1.3.3.1 Hikâye Çekimi 117 1.3.1.3.3.1.1 Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi 117 1.3.1.3.3.1.2 Şimdiki Zamanın Hikâyesi 117 1.3.1.3.3.1.3 Gelecek Zamanın Hikâyesi 117 1.3.1.3.3.1.4 Geniş Zamanın Hikâyesi 117 1.3.1.3.3.2 Rivayet Çekimi 118 1.3.1.3.3.2.1 Şimdiki Zamanın Rivayeti 118 1.3.1.3.3.2.2 Geniş Zamanın Rivayeti 118 1.3.1.3.3.2.3 Gelecek Zamanın Rivayeti 118 1.3.1.3.3.3 Katmerli Çekim 118 1.3.1.3.3.3.1 Şimdiki Zamanın Rivayetinin Rivayeti 118 1.3.1.3.4 Ek Fiilin Çekimi 118 1.3.1.3.4.1 Görülen Geçmiş Zaman 118 1.3.1.3.4.2 Öğrenilen Geçmiş Zaman 119 1.3.1.3.4.3 Şart 119
15 1.3.1.3.4.4 Geniş Zaman 119 1.3.1.3.4.5 Ek Fiilin Olumsuz Çekimi 119 1.3.2 Öge Belirlemeden Bağlantı Kuran Ekler 119 1.3.2.1 İyelik Ekleri 120 1.3.2.1.1 Birinci Teklik Şahıs 120 1.3.2.1.2 İkinci Teklik Şahıs 120 1.3.2.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs 121 1.3.2.1.4 Birinci Çokluk Şahıs 121 1.3.2.1.5 İkinci Çokluk Şahıs 122 1.3.2.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs 122 1.3.2.1.7 İyelik Eki Yığılması 122 1.3.2.2 Tamlayan Eki 123 1.4 KATEGORİ EKLERİ 124 1.4.1 Çokluk Kategorisi 124 1.4.1.1 İsimlerde Çokluk 124 1.4.2 Küçültme/Sevimlilik Kategorisi 125 1.4.2.1 +cig/ +ci 4 K 125 1.4.3 Olumsuzluk Kategorisi 125 1.4.3.1 -ma- 125 2. GÖREV VE ANLAM BAKIMINDAN KELİME ÇEŞİTLERİ 126 2.1 İSİMLER 126 2.1.1 İsim Yapımı 126 2.1.1.1 İsimden İsim Yapan Ekler 126 2.1.1.2 Fiilden İsim Yapan Ekler 126 2.1.2 İsim Çekimi 126 2.1.2.1 Çokluk Eki 126 2.1.2.2 İyelik Ekleri 126 2.1.2.3 Hâl Ekleri 126 2.1.2.4 Tamlayan Eki 126 2.1.2.5 Aitlik Eki 126 2.1.2.6 Soru Eki 126 2.2 ZAMİRLER 126 2.2.1 Şahıs Zamirleri 126 2.2.1.1 Birinci Teklik Şahıs Zamiri 126
16 2.2.1.2 İkinci Teklik Şahıs Zamiri 127 2.2.1.3 Üçüncü Teklik Şahıs Zamiri 128 2.2.1.4 Birinci Çokluk Şahıs Zamiri 129 2.2.1.5 İkinci Çokluk Şahıs Zamiri 130 2.2.1.6 Üçüncü Çokluk Şahıs Zamiri 130 2.2.2 Dönüşlülük Zamirleri 130 2.2.3 İşaret Zamirleri 130 2.2.4 Belirsizlik Zamirleri 132 2.2.5 Soru Zamirleri 132 2.3 SIFATLAR 132 2.3.1 Niteleme Sıfatları 133 2.3.2 Belirtme Sıfatları 133 2.3.2.1 İşaret Sıfatları 133 2.3.2.2 Sayı Sıfatları 134 2.3.2.3 Soru Sıfatları 135 2.3.2.4 Belirsizlik Sıfatları 135 2.4 ZARFLAR 135 2.4.1 Yer- Yön Zarfları 135 2.4.2 Zaman Zarfları 136 2.4.3 Durum Zarfları 136 2.4.4 Azlık- Çokluk Zarfları 137 2.4.5 Soru Zarfları 137 2.5 EDATLAR 137 2.5.1 Ünlem Edatları 138 2.5.2 Gösterme Edatları 138 2.5.3 Çağırma- Hitap Edatları 138 2.5.4 Çekim Edatları 139 2.5.5 Bağlama Edatları 139 2.5.6 Tekerrür Edatları 140 2.5.7 Kuvvetlendirme Edatları 140 2.5.8 Karşılaştırma Edatları 140 2.6 FİİLLER 140 2.6.1 Fiil Yapımı 140 2.6.1.1 Fiilden Fiil Yapan Ekler 140
17 2.6.1.2 İsimden Fiil Yapan Ekler 140 2.6.2 Fiillerde Zaman 140 2.6.3 Fiillerde Kip 141 2.6.4 Fiillerde Çatı 141 2.6.5 Birleşik Fiiller 141 2.6.5.1 İsim+Yardımcı Fiille Oluşan Birleşik Fiiller 141 2.6.5.1.1 İsim+et- 141 2.6.5.1.2 İsim+eyle- 141 2.6.5.1.3 İsim+ol- 141 2.6.5.2 Fiil+Fiil (Tasviri Fiil) ile Oluşan Birleşik Fiiller 141 2.6.5.2.1 Fiil+( y )A bil- (Yeterlik Fiili) 141 2.6.5.2.2 Fiil+( I ) ver- (Tezlik Fiili) 142 2.6.5.2.3 Fiil+( I 4 )b dur- / ġal-, Fiil+Ø gē (Süreklilik Fiilleri) 142 2.6.5.3 İsim+Fiil (Anlamca Kaynaşmış ve Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller 142 SONUÇ 143 III. BÖLÜM METİNLER-SÖZLÜK METİNLER 148-195 SÖZLÜK 196-221 1. Metin İçi Kelimeler 197-212 2. Metin Dışı Kelimeler 213-221 2.1 Derleme Sözlüğü ve Anadolu Ağızları Sözlüğünde Bulunan Kelimeler 213 2.2 Derleme Sözlüğü ve Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğünde Bulunmayan Kelimeler 218 KAYNAKÇA 222 ÖZGEÇMİŞ 227
18 KISALTMALAR ve İŞARETLER a. Kısaltmalar AAİÇE : Anadolu Ağızlarında İsim Çekim ( Hâl ) Ekleri age. : Adı geçen eser agm. : Adı geçen metin AMA : Afyon Merkez Ağzı a. mlf. : Aynı müellif Ar. : Arapça AYA : Adıyaman ve Yöresi Ağızları bf. : Birleşik fiil Bk. : Bakınız C. : Cilt Çev. : Çeviren DA : Diyarbakır Ağzı Düz. : Düzenleyen e. : Edat EAT : Eski Anadolu Türkçesi EİA : Edirne İli Ağızları ELİA : Elazığ İli Ağızları ET : Eski Türkçe f. : Fiil Far. : Farsça Fr. : Fransızca GBAA : Güney-Batı Anadolu Ağızları GSB : Türkiye Türkçesi Gelişmeli Sesbilimi GTS : Gramer Terimleri Sözlüğü IMA : Isparta Merkez Ağzı is. : isim İt. : İtalyanca KBAYA : Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları
19 KİA : Kars İli Ağızları KMA : Kahramanmaraş Merkez Ağzı KYA : Kütahya ve Yöresi Ağızları MA : Muğla Ağızları MEB : Millî Eğitim Bakanlığı MİA : Malatya İli Ağızları Moğ. : Moğolca M.Ö. : Milattan Önce M.S. : Milattan Sonra NYA : Nevşehir ve Yöresi Ağızları Rum. : Rumca S. : Sayı s. : Sayfa sf. : Sıfat SİA : Sivas İlbeyli Ağzı SİYA : Sivas İli ve Yöresi Ağızları Sl. : Slavca T. : Türkçe TD : Türk Dilbilgisi TDAY : Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten TDB : Türk Dil Bilgisi TDK : Türk Dil Kurumu TDT : Türk Dili Tarihi TG : Türkçenin Grameri TKAE : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü TSTYY : Terim Sorunları ve Terim Yapma Yolları TTG : Türkiye Türkçesi Grameri TTLHE : Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri UMA : Urfa Merkez Ağzı Yay. : Yayınları Yay. Haz. : Yayına hazırlayan
20 YÇA Yön. Yun. ZBKİA zf. zm. : Yozgat-Çandır Ağzı : Yöneten : Yunanca : Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları : Zarf : Zamir b. İşaretler I 4 I U A Ā Ī Ȯ D G K : ı, i, u, ü ünlüleri : ı, i ünlüleri : u, ü ünlüleri : a, e ünlüleri : ā,ē ünlüleri : ī, ĩ ünlüleri : ȯ, ȱ ünlüleri : d, t ünsüzleri : g, ġ ünsüzleri : k, ķ ünsüzleri - : Fiile bağlanmayı gösterir + : İsme bağlanmayı gösterir : İkiz ünlü işareti : Ulama işareti #... : Kelime başı olduğunu gösterir #...# : Kelime içi olduğunu gösterir # : Kelime sonu olduğunu gösterir < : Son şekil olduğunu gösterir > : İlk şekil olduğunu gösterir >>,<< : Değişmenin birden fazla olduğunu gösterir ~ : Nöbetleşe kullanma Ø : Morfemin şeklen bulunmadığını gösterir : hemze veya kesme
21 Metinlerde Kullanılan Çeviriyazı İşaretleri a. Ünlüler ā : uzun a ē : uzun e ī : uzun ı ĩ : uzun i ō : uzun o ỻ : uzun ö ū : uzun u ǖ : uzun ü ă : kısa a ĕ : kısa e ĭ : kısa ı Ĩ : kısa i ŏ : kısa o ǚ : kısa ü á : a-e arası ünlü å : a-o arası ünlü : a-ı arası ünlü ė : e-i arası ünlü í : ı-i arası ünlü ȯ : ı-u arası ünlü ȱ : i-ü arası ünlü : o-u arası ünlü : ö-ü arası ünlü ú : u-ü arası ünlü b. Ünsüzler ġ : art damak g si
22 ĥ : gırtlak, sızıcı, tonlu ünsüz ħ : hırıltılı h ŋ : damak n si Ç : patlamasını kaybetmiş olduğu için c ye yakın duyulan ç sesi K : patlamasını kaybetmiş ön damak k si Ķ : patlamasını kaybetmiş art damak k sı ķ : art damak k sı P : patlamasını kaybetmiş olduğu için b ye yakın duyulan p sesi T : patlamasını kaybetmiş olduğu için d ye yakın duyulan t sesi ȷ : düşmek üzere olan l sesi Ɂ : düşmek üzere olan r sesi ɍ : düşmek üzere olan y sesi ȭ : düşmek üzere olan h sesi 4 : çift dudak v sesi
23 ÇALIŞMANIN KONUSU Bu çalışmanın konusu, çok eski bir yerleşim yeri olan Uluborlu ilçesinin ve köylerinin ağız özelliklerini belirleyip, gerek bölgenin kendi içinde, gerekse diğer Anadolu ağızları ile farklılaşan veya aynılaşan yönlerini tespit etmektir. Uluborlu ağzı ile ilgili daha önce bu konuda üç adet lisans tezi bulunmaktadır. 1 ÇALIŞMANIN AMACI Yapılan bu çalışma, Uluborlu ilçe ve köylerinin ağız özelliklerinin belirlenmesi yoluyla ağız özellikleri açısından, bölgenin Isparta ili içerisindeki yerinin tespitini, ayrıca Türkiye Ağız Haritası nın ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. ÇALIŞMANIN ÖNEMİ Teknolojik gelişmeler ve iletişim araçlarının yaygınlaşması ile kaybolmaya yüz tutan ağız özelliklerinin ve mahallî söz varlıklarının bir an önce kayda geçirilip geleceğe taşınması bu bağlamda büyük önem taşımaktadır. SINIRLILIKLAR Derlemelerimizi yaparken elimizden geldiğince çok kaynak kişiden yararlandık. Yapılan derlemeler sonucunda en belirleyici metinleri değerlendirerek incelememize başladık. Genellikle kaynak kişi seçiminde kırk yaş üstü erkek ve kadınlarla görüştük. Özellikle konuşacak kişilerin ağız ve diş yapılarına dikkat ettik. İlçede ve köylerde yaşayan halkın daha önce dışarıya göç edip etmediğini soruşturduk ve kaynak seçimimizi ona göre yaptık. ÇALIŞMANIN İÇERİĞİ Derlemelerimizi sözlü derleme metodu ile elde ettik. Bu iş için ses kayıt cihazı kullandık. Aynı zamanda özellikle söz varlığının tespiti sırasında ortaya çıkan sözcükleri not ettik. Kaynak kişinin rahatlığı açısından bazı zamanlarda ses kayıt cihazını saklayarak gizli derleme yönetemine başvurduk. 1 Nalan Tuna, Uluborlu Ağzı, Ankara Üniversitesi DTCF Bitirme Tezi, Ankara, 1984; M. A. Uyar, Uluborlu ve Yöresi Ağızları (Isparta), Ankara Üniversitesi DTCF Bitirme Tezi, Ankara, 1982; Semra Yağcı, Uluborlu İlçesi (Isparta ) Ağzı, Gazi Üniversitesi Bitirme Tezi, Ankara, 1980.
24 Yapılan derlemeleri yazıya geçirirken transkripsiyon işaretlerini kullandık. İncelemeye geçmeden önce fişlemeler yaptık. Bölgeye has bazı karakteristik özellikleri belirlerken diğer Anadolu ağızlarındaki kullanımlara baktık. Ses bilgisi kısmında klasik olarak kullanılan metodu uygularken, şekil bilgisi bölümünde Gürer Gülsevin in tavsiye ettiği metodu kullandık.
GİRİŞ 25
26 1.ULUBORLU NUN TARİHÎ VE COĞRAFİ DURUMU 1.1 Genel Coğrafya Uluborlu, Akdeniz Bölgesi nde, Isparta ya bağlı bir ilçedir. Isparta ya 65, Antalya ya ise 180 kilometre uzaklıktadır. Uluborlu ilçesi 38 derece 05 dakika Kuzey Paraleli ile 30 derece 27 dakika Doğu Enleminde bulunmaktadır. Ortalama rakım 1100 m dir. Kuzeyden Dinar, doğudan Senirkent, güneyden Atabey ve Gönen, batıdan ise Keçiborlu ilçeleri ile komşudur. Isparta nın en eski ilçelerinden biridir. İlçenin yerleşim yeri önceleri, Toros Dağları nın uzantısı olan Kapı Dağı nın etekleriyken, 1950 yılından sonra halk Uluborlu Ovası na taşınmıştır. Uluborlu nun güneydoğusunda 2.463 m rakımlı Kapı Dağı ve bunun uzantısı olan Yuvacça Yaylası bulunmaktadır. Batıda, 2097 rakımlı Şalgamlık Tepesi, kuzeyde ise, 1800 rakımlı Kılıçlayan Dağları bulunmaktadır. Doğusu açık olup Senirkent Ovası na uzanmaktadır. İlçe Akdeniz Bölgesi nde bulunmasına rağmen, tam olarak bir Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğünü söylemek doğru olmaz. Göller Bölgesi ikliminin karakteristik özelliklerinden olan, ilkbaharı kısa, sonbahar ve kışı diğer mevsimlere göre biraz daha uzun olan bir iklim özelliği taşır. Yazları sıcak ve kurak, kışları ise soğuk ve yağışlıdır. Kışın en soğuk günlerinin ortalamasının -12 C derece ve yazın en sıcak günlerinin ortalamasının +34 C derece olduğu tespit edilmiştir. 2 Yağışlar en çok ilkbahar ayları başında ve sonbahar aylarında yağmakta olup ekseriyetle batı ve güney kesimlerden gelmektedir. 1950 yılına kadar Senirkent de Uluborlu ya bağlı bir kasaba iken, Uluborlu nun yüzölçümü 800 km 2 idi. 1952 de Senirkent in ilçe olup Uluborlu dan ayrılmasından sonra Uluborlu nun yüzölçümü 322 km 2 ye inmiştir. 3 İlçenin İleydağı, İnhisar, Dereköy ve Küçükkabaca olmak üzere dört köyü bulunmaktadır. İlçenin toplam nüfusu, 6878 olup bunun 1061 i ilçe köylerinde yaşamaktadır. 2 http://www.uluborlu.gov.tr 3 Hasan H. Can, Uluborlu nun Dünü Bugünü, Bizim Uluborlu Gazetesi, Cumhuriyet in 75. Yılı Yay., Isparta, 1998.
27 1.2 Tarih Uluborlu nun çok eski ve köklü bir tarihi vardır. Araştırmacılara göre, bu şehir milattan üç ila dört bin yıl evvel Asya göçmenleri tarafından kurulmuştur. Bölgenin ilk sahiplerinin Orta Asya dan gelen ilk Türk soyları olduğu bilinmektedir. Uluborlu nun birçok önemli merkeze geçiş teşkil eden bir bölge olması çağlardan beri bu bölgeye sahip olmak isteyenlerin dikkatini çekmiştir. Bu nedenle zamanında bu bölgeyi elde etmek için çok fazla mücadeleler gerçekleşmiştir. Bu durum Uluborlu yu her zaman önemli bir merkez konumuna getirmiştir. 1.2.1 Tarihi Dönemlerde Uluborlu 1.2.1.1 Milattan Önce Uluborlu 1930 yılında Uluborlu da inceleme yapan Viktorya Üniversitesi Eski Grek ve Latin Tarihi ve Coğrafyası Bölümü Öğretim Üyesi M. Kalder, Uluborlu nun M.Ö. 1750 lerde Hitit (Eti) göçmenleri tarafından kurulduğunu düşünmektedir. 4 Hititler kendi birliklerini kurup kuvvetlendikten sonra diğer birlikleri de hâkimiyetleri altına almışlar ve Büyük Hitit İmparatorluğunu kurmuşlardır. Bölgede uzun bir süre kalmışlardır. Hititlerin M.Ö. 1200 yılında yıkılmasından sonra Uluborlu, Friglerin eline geçmiştir. Frigler tarımla ve dokumacılıkla uğraşmışlardır. Uluborlu, bu dönemde Apolonia (Apolonya) adını almıştır. 5 Putperest olan Friglerin erkek ve kadın tanrıları vardı. Tarım başlıca geçim kaynakları olduğu için en büyük tanrıları Toprak Tanrısı olan "Nana" idi. Dini ayinleri esnasında yararlandıkları kaval, davul, dümbelek gibi çalgı aletleri kutsal sayılırdı. M.Ö. 695 e kadar Anadolu da topraklarını genişleten Frigler, bu tarihten sonra Asurlularla mücadele etmişler ve giderek eski güçlerini kaybetmişlerdir. Batıda Lidyalılar üzerindeki hâkimiyeti koruyamayan Frigler, 6. yüzyılda Perslerin istilasıyla yıkılmış ve Uluborlu Lidyalıların eline geçmiştir. Lidyalılar, kısa bir süre içinde geniş bir refah seviyesine ulaşmış, her bakımdan zengin bir dönem yaşamıştır. Devletin idaresinde askerler paralı olduğu 4 Said Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, Acar Matbaası, İstanbul, 1968, s. 22. 5 a. mlf., age., s. 24.
28 için vatanseverlik duygusundan yoksun olmuşlar ve Lidyalıların yenilmesindeki en kuvvetli sebeplerden biri bu durum olmuştur. 6 Lidya Devletinin M.Ö. 546 da yıkılmasından sonra Uluborlu sırasıyla Persler (İranlılar), Pisidyalılar, Makedonyalılar, Galatlar, Kimriler ve Romalılar tarafından idare edilmiştir. Bu dönemlere ait bazı kalıntılar günümüze kadar gelmiştir. Özellikle Romalılar Uluborlu ya ayrı bir önem vermişler, arkalarında birçok heykel, kitabe, para gibi eserler bırakmışlardır. 7 1.2.1.2 Milattan Sonra Uluborlu 1.2.1.2.1 Bizanslılar Dönemi (395-1176) Büyük Roma İmparatorluğunun Doğu ve Batı olarak ikiye ayrılmasından sonra Uluborlu, Bizanslıların eline geçmiştir. Romalıların döneminde de adı Apolonya olan Uluborlu, Bizanslıların döneminde "Sozopolis" ismini almıştır. Ayrıca, Bizanslılar Uluborlu ya ayvalar memleketi anlamına gelen "Mordiaum" adını da vermişlerdir. 8 1.2.1.2.2 Selçuklular Dönemi (1176-1297) 1074 te Selçuklu sultanı Süleyman Şah ve Bizans İmparatoru Mihail arasında yapılan bir anlaşma ile Uluborlu, Türk egemenliğine girmiştir. Fakat yöredeki Selçuklu egemenliği uzun sürmemiş, Haçlı seferleri ve Bizans ın güçlü savunması Selçukluların burada hüküm sürmesine izin vermemiştir. Bu nedenle de ele geçirilen yerler II. Kılıç Arslan dönemine kadar birkaç kez el değiştirmiştir. 1176 da Anadolu Selçuklularının Bizans ordusunu Miryokefelon da yenilgiye uğratmasıyla Bizans geri çekilmiş ve topraklar Selçukluların hâkimiyetine girmiştir. Bu savaş Anadolu nun tapusunu tamamıyla Türklere verdiği için Türk tarihi açısından da son derece önemli bir hadisedir. II. Kılıç Arslan 1185 te yaşlandığını düşünerek sağlığında topraklarını evlatları arasında taksim eder ve Uluborlu da en küçük oğlu olan Gıyaseddin Keyhüsrev e düşer. I. Keyhüsrev Uluborlu ya yönetici olarak atanınca yanına 6 Said Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, Acar Matbaası, İstanbul, 1968, s. 26. 7 Bk. a. mlf., age., s. 32-36. 8 Ali Sarıkoyuncu- Esra Sarıkoyuncu Değerli, Milli Mücadelede Uluborlu, Uluborlu Belediyesi Kültür Yay., Isparta, 2009, s. 7.
29 danışmanlar ve diğer idari yardımcı kadroyu da alır. Onun döneminde Uluborlu nun önemi artar. Hatta Kütahya ve Denizli ye kadar olan yerler Uluborlu ya bağlanır. Uluborlu da bu dönemlerde Selçuklu Türkleri önemli imar çalışmaları yapmıştır. Alaaddin Keykubat döneminde sekiz tane medrese, çok sayıda çeşme ve hamam günümüze kadar gelmiş ve hala aktifliğini sürdüren Alaaddin Camii yapılmıştır. 9 Türk egemenliğinden sonra Uluborlu, Borgulu, Burgulu, Bur'ulu, Uluğborlu isimlerini almıştır. II. Keyhüsrev döneminde (1237-1246) başlayan Moğol akımları, zamanla Anadolu Selçuklu Devletini zayıflattı. III. Alaaddin Keykubat ın Moğollarca 1284 te tahttan indirilip öldürülmesi üzerine tahtı ele geçiren II. Mesut da 1296 da görevinden alındı. Bu tarihten sonra da yönetsel boşluktan faydalanan Hamitoğulları, Uluborlu merkez olmak üzere Isparta ve Burdur yöresindeki Türkmen aşiretlerini toplayarak yönetimi ele geçirdi. 1.2.1.2.3 Hamitoğulları Dönemi (1297-1391) Selçukluların zayıflamasıyla birlikte Hamitoğulları Beyliğinin idaresine giren Uluborlu, on yıl kadar beyliğin baş şehri olmuştur. Hamitoğullarından Karamanoğullarının eline geçen bu şehir, Yıldırım Beyazıt döneminde Osmanlı egemenliğine girmiştir. 1.2.1.2.4 Osmanlı Dönemi (1391-1923) Osmanlı döneminde de Uluborlu önemini korumuştur. Yöre, bilim ve irfan merkezi haline gelmiştir. O zamanlardan günümüze tarihi öneme sahip pek çok medrese kalmıştır. Uluborlu, I. Selim devrinde düzenlenen Taksimat-ı Memalik-i Osmaniye de Hamit İli nin yirmi bir kazasından beşincisi olarak gösterilir. Osmanlı yönetiminde söz sahibi olmuş çeşitli idareciler yetiştirmiştir. 1.2.1.2.5 Milli Mücadele Dönemi Uluborlu, Türkiye için rekor teşkil edecek şekilde 220 yedek subayla I. Dünya Savaşı na ve Kurtuluş Savaşı na katılmıştır. Milli mücadele yıllarında ülkenin kurtuluşu için kurulan derneklerin şubeleri Uluborlu da da açılmış ve bütün halk milli mücadeleye katılmıştır. Öyle ki, İzmir in işgal edildiğini öğrenen Uluborlu 9 Bk. Said Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, Acar Matbaası, İstanbul, 1968, s. 86-97.
30 halkı, Yunanlıları Anadolu dan atmak için ihtiyarı, genci, kadını, erkeği hepsi tek yürek olup yemin etmiş ve gönüllü olarak eli silah tutanlar Yunanlılarla vuruşmak için cephelere katılmışlardır. Bu savaşlar neticesinde pek çok Uluborlulu şehit ya da gazi olmuştur. 10 Uluborlu tarihî seyri içinde pek çok doğal afeti de görmüş bir şehirdir. 1837 yılında bahar ayında yağan dolu sebebiyle kıtlık olmuştur. Yine, 1877 de yağmurların uzun süre yağmaması kıtlığa neden olmuş, bu kıtlık 1879-1881 yıllarında yine yaşanmıştır. 18 ay süresince tek bir damla yağmur düşmemiş içme suları kesilmiştir. Bu nedenledir ki, Uluborlu halkı Nazilli, Aydın, İzmir, İstanbul, Antalya gibi şehirlere göç etmiştir. 1888 yılında deprem olmuş, 1911 de ise Uluborlu yu yakıp kül eden büyük yangın meydana gelmiştir. Aynı yıl içinde çekirgeler istila etmiş ve kıtlığa neden olmuşlardır. Şehirde baş gösteren kolera hastalığı nedeniyle de 107 kişi hayatını kaybetmiştir. 1.3 EKONOMİ Halkın gelir kaynaklarının başında sulu tarım gelmektedir. 1977 yılında Uluborlu Barajının inşasından sonra meyve üreticiliği modern yöntemlerle yapılarak büyük gelişme göstermiştir. Genellikle elma, kiraz, ayva, armut gibi meyveler yetiştirilmektedir. Uluborlu da kiraz üretimi meyvecilik alanında önemli yer tutmaktadır. Uluborlu nun yüksek yerlerden görünümü orman içinde bir yerleşim yeri gibidir ancak bu orman kiraz ve elma ağacı ormanıdır. 30-35 yıl önce üretimine başlanan Uluborlu kirazının önemli bir kısmı İngiltere, Almanya, Hollanda ve Belçika gibi Avrupa ülkelerine ihraç edilmektedir. İlçede on yedi tür kiraz yetişmektedir. Uluborlu kirazının başlıca özelliği dayanıklılığı, kalitesi ve kendisine has lezzetidir. Ancak bu dayanıklı ve lezzetli meyveler yurt içinde satılamamakta, üst düzey kalitesi ve fiyatıyla tamamen yurt dışı pazarlara ihraç edilmektedir. 11 Haziran ayının son haftasında, kiraz hasatıyla birlikte kent nüfusuna geçici tarım işçileri ve Uluborlu Kiraz festivali ile birlikte yapılan tarihi 500 yılı geçkin 10 Bilgi için bk. Ali Sarıkoyuncu- Esra Sarıkoyuncu Değerli, Milli Mücadelede Uluborlu, Uluborlu Belediyesi Kültür Yay., Isparta, 2009. 11 T.C. Uluborlu Kaymakamlığı uluborlu@icisleri.gov.tr
31 geleneksel yağlı güreşleri izlemeye gelen turistler eklenmektedir. İlçe merkezinde ihtiyaçların tümünü karşılayabilecek esnaf işletmeleri bulunmaktadır. 12 1.4 ETNİK YAPI 1071 yılında Selçuklu Sultanı Alparslan ın Malazgirt Savaşında Bizanslıları yenmesiyle birlikte Anadolu nun kapıları sonuna kadar Oğuz boylarına açılmıştır. Bunun sonucu olarak Türk boyları Anadolu nun çeşitli bölgelerine dağılmışlar ve oraları yurt edinmişlerdir. Anadolu nun kapıları Türklere açıldıktan sonra tarih boyunca bu topraklarda Müslüman Türkler hüküm sürmüştür. Büyük Kavimler Göçü nden sonra Orta Asya dan hareketle Hazar ın kuzeyinden batıya doğru ilerleyen Türk boyu Kumanlar, Balkanlardan geçerek Anadolu da hüküm süren Bizans ta paralı askerlik yapmaya başladılar ve bu bölgeye de yerleştiler. Müslüman Türkler tarafından bölge fethedildikten sonra Sultan Alparslan ın tarafına geçtiler. Rumların bu bölgeyi terk etmesine rağmen Hıristiyan olan Kuman-Kıpçak Türkleri kalmışlardır. Uluborlu kalesinin iç tarafında yaşayan halk, inancından dolayı "gâvur" olarak adlandırılmış ve Rum olarak kabul edilmiştir. 1922 de yapılan nüfus mübadelesiyle Uluborlu yu terk eden bu insanların Rumca bilmediği, diliyle ve kültürüyle tamamen Türk ırkını temsil ettiği söylenilir. Fakat bu durumun kesinliği daha henüz ispat edilmemiş olup araştırılmaktadır. Uluborlu nun köylerinden olan İleydağı Köyü, Firikyalılar zamanında kurulmuş ve o zamanki adının Pelina olduğu bir taş yazıdan anlaşılmaktadır. 13 Köyün halkını, etraf köylerden ve Uluborlu dan yerleşenler oluşturmuştur. Vaktiyle burası Uluborlu nun bir çiftliği halinde idi. Bir rivayete göre de köye ismini veren İley adında bir adamın çiftliği olduğu söylenilir. İnhisar Köyü halkının, Horzum aşiretinden olduğu, vaktiyle Cin Ali, Cin Ahmet, Gök Ahmet adlarında üç aileden gelip yerleştikleri ve köyün buradan ürediği söylenilir. Bir rivayete göre de bu üç ailenin aslında üç ayrı kardeş olduğu ve bu köyü yurt edinerek buraya yerleşip köyün adına Avşar dedikleri söylenilir. Her iki durumda da köyün üç sülaleden ürediğini görüyoruz. Köy çok eski bir yerleşim yeridir. Fakat zamanında su problemi yaşandığı için köy birkaç kere dolup 12 http://www.uluborlu.gov.tr 13 Said Demirdal, Bütünüyle Uluborlu, Acar Matbaası, İstanbul, 1968, s. 155.
32 boşalmıştır. Günümüzde de çok az sayıda hane vardır. Kalanların çoğu hayvancılıkla uğraşmaktadır. Köy halkı genellikle Uluborlu ya göç etmiştir. Dereköy ün de tıpkı İnhisar Köyünde olduğu gibi üç ayrı sülaleden ürediği söylenilir. Üç ayrı yörük bu bölgeye gelir ve bir dağ yamacına yerleşir. Köy halkından, bu yörüklerin Akgeçili Yörüğü olduklarını öğreniyoruz. Eski Dereköy dik bir yamaca kurulmuş olduğu için bu yerdeki evler sürekli taş kopmaları nedeniyle tehlikeye giriyordu. Bu nedenle de köy, 1986 yılında şimdiki yerine taşınmıştır. Küçükkabaca Köyü nün kuruluşu hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte bölgede Frikyalılar zamanından kalma yazılı mezar taşları ve kitabeler görülmektedir. Selçuklular zamanında büyük bir öneme sahip olan bu köy, aydın bir halkı barındırmıştır. Birinci Dünya savaşı nedeniyle Anadolu nun genelinde olduğu gibi köyün halkı fakirleşmiştir. İlçe ve köyleri etnik bakımdan görüldüğü üzere oldukça homojen bir yapıya sahiptir. Özellikle nüfus mübadelesinden sonra yörede etnik açıdan bir farklılık görülmemiştir. Fakat son zamanlarda ilçe, Türkmen köylerinden ve ülkemizin doğu bölgelerinden göçler almıştır. Bunun nedeni ekonomidir. İlçede yetişen ve dışarıya ihraç edilen Napolyon kirazı çoğu insanın ekmek kapısı olmuş ve birçok göç olayının yaşanmasına neden olmuştur. Bu durumun böyle olması, yöreye has ağız özelliklerinin ilerleyen zamanlarda giderek kaybolmasına yol açacaktır.
33 I. BÖLÜM SES BİLGİSİ ( FONETİK )
34 1. SESLER 1.1 Ünlüler Uluborlu ağzında, ölçünlü Türkiye Türkçesindeki sekiz ana ünlüden başka şu ünlüler de bulunmaktadır: 14 á, å,, ė, í, ȯ, ȱ,,, ú. 1.1.1Uluborlu Ağzındaki Ünlü Türleri 1.1.1.1 á ünlüsü: a ile e arasında yarı ince yarı kalın bir ünlüdür. Bir orta damak ünlüsüdür. Bu ses a sesinden daha ince, dilin ön damağa daha yakın olduğu durumlarda ortaya çıkan bir sestir. 15 Ünlü, yöre ağzında sistemsiz bir şekilde kullanılmaktadır. Bu ses, Uluborlu ağzında hem Türkçe kelimelerde hem de yabancı kelimelerde bulunmaktadır: ħayván + (ları) << Ar. ĥayvān " hayvanları" ( I- 3), tá ( V-1), mámleket + (den) << Ar. memleket "memleketten" ( IX-10), alçácíķ " alçacık"( XI-1), muhtác << Ar. muĥtāc "muhtaç" ( XII- 19), báná "bana" ( XVI- 22), siláh + (ı) < Ar. silāĥ "silahı"( XIX- 8), saráy << Far. serāy "saray" ( XXI- 10), háralda << Far. her+ar. ĥāl+t. de "herhâlde" ( XXI-37), firár + (ı) < Ar. firār "firarı"( XXXI- 21), şálale < Ar. şelāle "şelale" ( XXXII- 7), nasiĥát << Ar. naśįĥat "nasihat" ( XXXVI- 3). 1.1.1.2 ünlüsü: a ile ı arasında yarı geniş yarı dar bir ünlüdür. Ünlü, normal genişliğinden daha dar telaffuz edilir. 16 Yöreden derlenen metinlerde tek bir kelimenin telaffuzunda görülmüştür: z man << Ar. zemān "zaman" ( XXI- 7). 1.1.1.3 å ünlüsü: 14 Konu ile ilgili bk. Mukim Sağır, "Anadolu Ağızlarında Ünlüler", TDAY- Belleten 1995, TDK Yay., Ankara, 1997, s. 377-390. 15 Osman Yıldız, Isparta Merkez Ağzı ( İnceleme- Metinler- Sözlük ), Fakülte Kitabevi, Isparta, 2002, s. 11. 16 a. mlf., age., s. 11.
35 a o arası olan bu ses yuvarlağa yakın bir şekilde yöre ağzında teşekkül etmiştir. Bu sesin dudak ünsüzünün etkisiyle ortaya çıktığı söylenilebilir. 17 Yöreden derlenen metinlerde bir kelimenin telaffuzunda bu sese rastlanmıştır: zåman << Ar. zemān "zaman" ( XXVII- 15). 1.1.1.4 ė ünlüsü: Kapalı e (ė) olarak bilinen bu ses e ile i arasında bir ünlüdür. Bu sesin Türk dilinde varlığı konusunda bazı çelişkiler bulunmaktadır. 18 Diğer Anadolu ağızlarında olduğu 19 gibi Uluborlu ağzında da sıkça rastlanmaktadır. Fakat sistemli değildir. Kelimelerin telaffuzunda tutarsızlık görülmektedir. Yörede çoğunlukla bu ses yerine açık e (e) kullanılmaktadır: ėrte + (si) < ėrte "ertesi"( I- 23), yėmek + (lē) < yėmek "yemekler" ( III-4), dė (yi) << ti- "diye" ( III- 5), nėdiyon "ne ediyorsun" ( IX- 39), ėndir (irimiş) << ėndür- "indirirmiş" ( XXV- 4), yėr "yer" ( XXXII- 2), ėyi << eđgü "iyi" ( XXXII-9), ėki << ikki "iki" ( XLIII-6). Kapalı e (ė) sesi az da olsa, yöredeki alıntı kelimelerde de mevcuttur: mėsela << Ar. me elā "mesela"( XXXII-12), hėr < Far. her "her"( XVII-7). 1.1.1.5 í ünlüsü: ı ile i arasında yarı ince yarı kalın bir ünlüdür. Söylenişinde ağız ı ya göre biraz daha açık, onun için de yarı kapalı bir sestir. 20 c, s, ş, l, y gibi bazı inceltme özelliğine sahip ünsüzlerin etkisiyle, kalın ünlünün ince telaffuz edildiğini 17 Osman Yıldız, IMA, s. 11. 18 Bk. Reşid Rahmeti Arat ( Çev. Osman Fikri Sertkaya ), "Türkçe Metinlerde e/i Meselesine Dair", Makaleler, C. I TKAE Yay., Ankara, 1987, s. 334-341; Emine Yılmaz, "Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü", Türk Dili Üzerine Araştırmalar, 1991, s. 151-165; A. Von Gabain ( Çev. Mehmet Akalın), Eski Türkçenin Grameri, TDK Yay., Ankara, 2007 ( 5. baskı ), s. 34; Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi, C. II, Enderun Kitabevi, İstanbul, 2000 ( 4. baskı ), s. 112-116; Ahmet Buran- Ercan Alkaya, Çağdaş Türk Lehçeleri, Azerbaycan Türkçesi, Akçağ Yay., Ankara, 2004 ( 3. Baskı), s. 47. Örnekler için bk. s. 63. 19 Zeynep Korkmaz, Nevşehir ve Yöresi Ağızları ( Ses Bilgisi), C.1, TDK Yay., Ankara, 1994 ( 2. baskı ), s. 34-35; Ahmet Buran, Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara, 1997, s. 21; Tuncer Gülensoy, Kütahya ve Yöresi Ağızları, TDK Yay., Ankara, 1988, s. 21. 20 Mukim Sağır, "Anadolu Ağızlarında Ünlüler", TDAY- Belleten 1995, TDK Yay., Ankara, 1997, s. 382.