T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A OSMANLI Ç N VE KERAM K SANATINDA KIRMIZI RENG N GEL fi M Z Prof. Dr. ÖZDEN SÜSLÜ stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihleri Bölümü nden mezun oldu. 1970 de Paris Üniversitesi nde Typologie des Motifs Decoratifs de la Ceramique Ottomane D apres les Collections des musees Parisiens konulu teziyle doktoras n tamamlad. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde Tasvirlere göre Anadolu Selçuklu K yafetleri teziyle doçent; Y ld z Teknik Üniversitesi Mimarl k Fakültesi nde Anadolu Türk Çini ve Keramik Sanat nda K rm z Rengi Haz rlayan Örnekler adl teziyle profesör oldu. Ulusal ve Uluslararas kongrelerde Londra, Paris, Aix-en-Province Münih, Budapeflte, Varflova, Floransa, Tunus, Kahire de verilmifl olan tebli leri vard r. Tasvirlere Göre Anadolu Selçuklu K yafetleri adl kitab Ankara Atatürk Kültür Merkezi taraf ndan 1988 de yay nlanm flt r. 44
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Fig. 1 Fig. 1A Fig. 2 Osmanl çini sanat nda s r alt na kabar k domates k rm z s veya mercan k rm z s olarak adland r lan seramik grubu 1557 tarihinden itibaren 50 sene kadar keramik ve çinilerde görülmüfl ve ustalar n ölümüyle kaybolmufltur. Konuma fl k tutan keramik grubunun örneklerini Paris, Londra ve Washingtonda çal flmalar m esnas nda tespit ettim. Di er ülke müzelerinde de örnekler bulunmaktad r (1). K rm z renk Anadolu çini sanat nda çeflitli devirlerde, çeflitli tekniklerde az farkl renk tonlar nda kullan lm flt r. 1963 y l ndan itibaren günümüze kadar devam eden, Prof. Dr. O. ASLANAPA baflkanl nda, znik te yap lan kaz larda çini ve keramik sanat na fl k tutan çeflitli örnekler bulunmufltur (2). Çini ve keramik sanat Osmanl mparatorlu unun politik ve ekonomik geliflmesiyle büyük bir geliflme göstermifltir. Çini ve keramik merkezi olan znik 14. yüzy l n ortas ndan 17. yüzy l n sonuna kadar üretime devam etmifltir. Desenleri saray nakkafllar taraf ndan haz rlanarak Lonca düzeninde çal flan çinicilere kâflici bafl na siparifl edilirdi. Kütahya ise 15. yüzy ldan itibaren günümüze kadar varl n göstermektedir. Hiçbir zaman znik in çini kalitesine eriflememifltir. znik atölyeleri 14. yüzy l n ortalar ndan 15. yüzy l n ortalar na kadar k rm z hamuru kullanm flt r. K rm z hamurun içinde beyaz taneler bulunur, silis nispeti %95 e kadar yükselir. Serbest kuvartz %65 dir. Hamuru ba lay - c s rça, kireç, kalkerli ve kurflunsuzdur. S rlarda bol kurflun kullan l r, astar kullan lmaz. Bursa yeflil cami (1421) üst kat hünkar mahfelinin yan ndaki mekan n kap s n n d fl taraf nda sivri kemerin dolgusunda mozaik çini tekni inde yap lm fl olan kompozisyonda, palmet motifinin ortas nda k rm z renkli boyal bir madde görülür. Bu tafl üzerine boya veya sert bir k rm z macun da olabilir (Fig. 1A). Çinili köflkte teflhirde olan mozaik çini parçada stilize olmufl yaprak motifi ve beyaz bordürlü rozet çiçe inin ortalar pembe renkli bir madde ile doldurulmufltur. Üzerindeki k rm z boya dökülmüfl olabilir (Fig. 2). Edirne de 1487 tarihli Sitti Hatun Cami Mihrab nda sahte mozaikli çinilerin, alt kollu y ld zlar n ortas k rm z renkle boyanm flt r. Selçuklu çini sanat nda çok kullan lm fl olan bu teknik (1) N. ATASOY, J. RABY, znik Keramikleri, London 1989, Big 348,349,350,351,352,362,36 3,369,370 (2) O. ASLANAPA, XIV. Kaz Sonuçlar Toplant s II., 25-29 May s 1982 Ankara, s.475-494 45
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fig. 3 Fig. 3A Fig. 4 Fig. 4A Fig. 5 (3) Ö. SÜSLÜ Recherches Sur Un Mihrap Arab Historical Review for Ottoman Studies No.13-14 Octobre, 199 Tunus-Zaghovans.149 Rölevesi Doç Dr. Nur Urfal o lu taraf ndan yap lm flt r. lunan Karaman brahim Bey maretinden gelen (1432) mihrapta k rm z kontürlü küçük çiçekler, rumiler ve hatai motifleri yer yer de alt n yald zla Osmanl çini sanat nda tek örnektir boyanm flt r (Fig. 4-4A). Yald z ve k rm z renkler net olarak görülmektedir. (Fig. 3-3A mihrab n rölevesi) (3). K rm z renk Osmanl çini sanat nda Bursa Yeflil Cami mihrab ndan bir renkli s r tekni inde ay r c kontür olarak veya yüzey kaplamas olarak da alt n ve k rm z renkli konturlarla gelifl- detay görüntü rumiler ve hatai motifleri, kullan lm flt r. stanbul çinili köflkte bumenin bir halkas n teflkil eder (Fig. 5). 46
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Fig. 6 Fig. 7 Fig. 8 Fig. 8A çini panolarda aç k k rm z renkler görülür. S rlamada bofl b rak lm fl olan yerlere ince astar sürülerek üzeri k rm - Renkli s r tekni inde k rm z rengin z renk ile boyanm flt r. Baz yerlerde yüzey kaplamas olarak uygulanmas n n k rm z renk dökülmüfltür (Fig. 8-8A). çeflitli örneklerle bir geliflme çizgisi S r üzerine uygulanan k rm z boya içinde izlenebilmektedir. Bozöyük Kas mpafla Camiinde (1528), renkli s r tekni inde kullan lan yüzey boyamas (Cinabre-HgS-civasülfürdür). Renkli s r tekni inde, çini panoda hatai, rozet ve ile Cem Sultan Türbesinde kullan lan yaprak motiflerinin, s r üzerine k rm z boyan n ayn oldu unu yap lan laboratuvar araflt rmas nda anlafl lm flt r. 1968 renk yüzey uygulamas olarak sergilenmektedir (Fig. 6). Çinili köflkte teflhirde olan küçük bir çini parça renkli s r Charles Kiefer in yapm fl oldu u incele- tarihinde Sevr müzesi kimyagerlerinden tekni inde, rozet çiçe inin ortas nda medir. Cem Sultan Türbesinin içinde k rm z renk, s r üstüne biraz kabar k kubbe ete inden k rm z bordürleri çini olarak uygulanm flt r. 16. yüzy l n ikinci yar s nda görülen kabar k mercan Osmanl sanat nda k rm z rengin panolar çevrelemektedir (Fig 9). k rm z s n haz rlayan örneklerden oldu unu söyleyebiliriz (Fig. 7). stanrinde de izlenmektedir. Say n Prof. O. s r alt na uygulaman n keramikler üzebul da Sultan Selim Camii nin (1539), ASLANAPA n n yürütmekte oldu u znik kaz lar nda çeflitli tekniklerde kera- türbesinin cephesinde, kap n n iki yan taraf nda renkli s r tekni inde yap lm fl mikler bulunmufltur. 47
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fig. 9 Fig. 10 Fig. 11 Fig. 12 Fig. 12A (4) O. ASLANAPA, Anadolu Türk Çini ve Keramik Sanat, stanbul 1965, s.i. G.ÖNEY, Türk Çini Sanat, stanbul 1976, s.63 C. K EFER, Les Ceramiques Siliceuses d Anatolie et du Moyen Orient. Bulletin de la Societe Française de Ceremaque no.29-30, Paris 1956, s.30-31 48 Millet Müzesinde teflhirde olan 14. yüzy la ait k rm z kaba hamurlu s r alt na k rm z renk uygulamas n n en erken örneklerindendir (Fig. 10). 15. yüzy lda znik te beyaz hamur kullan lmaya bafllan lm flt r. Dokusu ince s kt r. Silis miktar %90, serbest kuvartz %80 dir. Ba lant maddesi olarak kullan lan s rçada bol kurflun vard r. lk örneklerde astar kullan lmam flt r. Bir müddet sonra kal n beyaz astar kullan lm flt r. Daha az emici olan beyaz astar renklere parlakl k getirdi i gibi f rça ile desen çal flmas n kolaylaflt rm flt r (4). Mavi ve beyaz grubu oluflturan çini ve keramiklerde uygulama bu flekildedir. 15. yüzy l n ilk yar s ndan 16. yüzy l n bafl na kadar beyaz sert hamur, fleffaf s r alt na beyaz astar üzerine mavi türkuaz ve lacivert gibi renklerin hakimiyeti görülür. Bazen mavi beyaz tonlar ile beraber eflatun rengi de kullan lm flt r. Örnek olarak Edirne Murad II. Cami (1436) yan duvarlar nda bu renkler görülür. fiam ifli olarak adland r lan keramik grubuna geçifl örnekleri oldu unu söyleyebiliriz. Bursa da Rüstem Pafla taraf ndan yap lm fl olan Yeni Kapl ca hamam n n çinileri de bu grubun özgün örneklerindendir. fiam flehrinde yap lan çiniler sar mt rak çatlak s rl ve kaba hamurludur. znik atölyelerinde imal edilmifl, s r alt na aç kl koyulu mavi, türkuaz, kimyon yeflili, patl can rengi ve tarç n renklere bezenmifltir. Bu çok renklili e do ru gidifl, zaman içinde patl can rengi yerini k rm z renge b rakarak kabar k mercan k rm z s na haz rl k oldu- unu göstermektedir. znik Müzesinde teflhirde olan 16. yüzy l n ortas nda beyaz hamurlu keramik parçalarda k rm z rengin uyguland deneme örneklerdir (Fig. 11). S r alt na kabar k olmayan koyu k rm z renk uygulamas, (Fig. 12-12 A), Louvre Müzesinden bir örnek beyaz fon üzerinde çok renkli bir buket, dan-
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Fig. 13 Fig. 14 Fig. 15 Fig. 16 Fig. 16A Fig. 17 r r (Fig. 15). Kompozisyon simetrik, ortada stilize olmufl nar çiçe i, s r alt - na kabar k olmayan mercan k rm z s, tel kenarl yapraklarla, lalelerde ve buketi tutan agraf motifinde koyu k rm z yeflil rengin aç kl koyulu tonlar, lacivert fon üzerine beyaz küçük çiçekler renklerin uyglanmas görülür. Londra da Goudman koleksiyonunda bulu- ile bezeli dantel kenarl yapraklarla stilize olmufl nar çiçekleri ve goncalar, nan di er bir örnek (Fig. 13), beyaz stilize olmufl yaseminler ile küçük bahar çiçekleriyl yayg n bir kompozisyon fon üzerine türkuaz, lacivert renklerle, flakay k, sümbül ve aç k tonlu k rm z sergiler. Taba n kenar beyaz fon üzerine lacivert renkli spirallerle bezelidir. renklerle bezeli lalelerde k rm z renk astar görünümündedir. Taba n kenar Ayn müzede, kutu kapa nda sipiral motiflere bezelidir. Ayn koleksiyondan bir örnek, taba n ortas nda, palmetlerin ortas nda s r alt kabar k olmayan k rm z renk gayet belirgin beyaz fon üzerine türkuaz, lacivert, koyu k rm z renkli stilize olmufl flakay k olarak görülür. (Fig. 17) znik Atölyelerinde çini ve keramik motifi etraf nda dantel kenarl yapraklar, flakay klar ve flakay k tomurcuklar ustalar n n kabar k olmayan s r alt na k rm z rengin, teknik gereksinimlerine simetrik flekilde yerlefltirilmifltir. Tabahakim olmaya çal flt klar deneme vazoda Paris Louvre müzesinde teflhirde n kenar nda çift yapraklar ve k rm z renkli rozetler alternatif olarak yerlefltirilmifl (Fig. 14), 1550 olarak tarihlen- olan (5) k rm z rengin lale buketlerinde uyguland boyun k sm nda hatai dirilir. Ayn koleksiyondan s r alt na tomurcuklar ve küçük yapraklarla dekorlu bir örnektir (16. yüzy l ortas ) kabar k olamayan mercan k rm z s n n uyguland ve 1556 olarak tarihlendirilen di er bir tabak üzerindeki renkler (Fig. 16-16A). Ayn müzede bir kupa üzerinde de k rm z renk gözlenmektedir. Beyaz fon üzerine zikzaklar aras nve motifleriyle çiçekli bir bahçeyi and - 49 (5) N. ATASOY, J. RABY, znik Keramikleri, London 1989, s.252, Fig. 524 G. M GEON, Musee du Louvre, L orient Musulman, Paris 1903, pl.40 Ö. SÜSLÜ, Typologie des motifs decoratifs de la ceramique Ottomane d apres les collections des musees parisiene, Paris 1970, s.90 Dr. Tezi. Ö. SÜSLÜ, Türk Çini Sanat nda Mercan K rm z s ve K rm z Rengi Haz rlayan Örnekler, Internationale Tourisme Magasine, stanbul, A ustos 1986, no.9 Ö. SÜSLÜ, The First Examples of Red Coloured Underalazed Ottoman Seramics of the XVIth Century. II. International Ceramic Congress, 24-28 Octobre 1994, stanbul, p. 462-465. Ö. SÜSLÜ, The First Examples of Red Coloured Underalazed Ottoman Seramics of the XVIth Century, Ceramics il Architecture, Ed.: P. Vincenzini, Techna, Monographs in Materials and Society 1, Faenza, 1995, s. 395-403.
T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Fig. 18 Fig. 19 Fig. 20 Fig. 21 (6) O. ASLANAPA, Osmanl devri keramik sanat araflt rmalar nda yenilikler, Kültür ve Sanat Y l 1, Say 3, A ustos 1989, Ankara, s.5-8 da çin temani motiflerinin ortas nda ve yapraklar üzerinde k rm z renk uygulamas görülür. Sade kompozisyonlar içinde incelenen örneklerdendir (Fig. 18). Wasington Freer Galeride bulunan bir kupa üzerinde, yelkenli motifler znik te daha fazla uygulanm flt r. Yelkenliler aras nda görülen mimari motifin stilize olmufl K z Kulesidir. Kupadaki k rm z rengin s r alt na uygulamas na bir örnektir (Fig. 19). 16. yüzy l znik Atölyelerinde üretilen kabar k olmayan k rm z renkli keramikler, Paris ve Londra müzelerinde çeflitli örnekleri sergilenmektedir. Bu 50 grup keramikler s r alt na kabar k olmayan bir grubu oluflturur. Londra Victoria Albert müzesinde teflhirde olan kandil k rm z rengin s r alt na yüzey boyamas n n farkl bir görünümü sergilenmektedir. Süleymaniye Cami için yap lm fl olan bu kandil (1557)de s r alt na kabar k olmayan mercan k rm z s, motif aralar nda fon gibi kullan lm fl. Hatai, palmet, lotus, stilize nar çiçekleri ve küçük çiçeklerle yo un bir flekilde bezelidir (Fig. 20). Ayn müzede teflhirde olan Musli imzal 1549 tarihli bir kandil (6) znik te üretilmifl, Kudüs te Kubbet-ül
E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I V Fig. 22 Fig. 23 Fig. 24 Fig. 25 Sahra için yap lm fl, k rm z renk görülmez. Buna göre kabar k olmayan mercan k rm z s n oluflturan grubun 1550 den sonra znik Atölyelerinde üretilmifl oldu unu söyleyebiliriz. K rm z rengin s r alt na uygulanmas n n çini bir pano üzerinde denemesi, çinili köflkte teflhirdedir (Fig. 21). Süleymaniye Camii 1557 de tamamland na göre ilk olarak mercan k rm - z s s r alt na kabar k olarak camiinin mihrab nda çini bulutlar aras nda ve bordürlerinde ifllenmifltir (Fig. 22). Mimar Sinan bütün yap lar nda görkemli bir flekilde k rm z rengi çinilerde, mimariyle bir uyum ve bir düzen içinde gelifltirerek uygulam fl, iç mekanda belli bir ritmin oluflmas n sa lam flt r. 1561 tarihli Rüstem Pafla Camii nin çinileri Sultan Süleyman döneminde yap lan camilerden Mimar Sinan n yap lar aras nda olan en zengin 51 çini örnekleriyle bezelidir (Fig. 23). Paris Louvre Müzesinde bulunan Topkap Saray nda III. Murat odas ndan gitmifl olan bir çini pano (Fig. 24) 16. yüzy l n 2. yar s na ait kabar k mercan k rm z s - n n uyguland güzel bir örnektir. Topkap Saray H rka- Saadet dairesinden bir çini panoda, çin temai motifinin kenar nda ve panonun bordüründe kabar k mercan k rm z lar net olarak görülmektedir (Fig. 25). S r alt nda mercan k rm z s renklere teknik deneyim hakimiyetlerini znik Atölyelerindeki ustalar önce keramikler üzerinde ve esasl geliflmesini çinilerde göstermifltir. Sonuç olarak s r alt na kabar k mercan k rm z s rengini haz rlayan örneklerin 1550 ve 57 tarihleri aras nda znik Atölyelerinde üretilen öncü örnekler oldu u söylenebilir.