MÜSTAK M-ZÂDE SÜLEYMAN SADEDD N EFEND

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A MÜSTAK M-ZÂDE SÜLEYMAN SADEDD N EFEND Prof. Dr. Atilla ÇET N 1942 stanbul Beykoz do umlu olan Çetin, s ras yla Bursa Erkek Lisesi (1961), stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ve Çapa Yüksek Ö retmen Okulu nu bitirdi (1966). Bir süre Kars Alparslan Lisesi nde Tarih Ö retmenli i (1966-1968) yapan Çetin, Baflbakanl k Arfliv Genel Müdürlü ü nde; Genel Müdür Vekilli i görevlerinde bulundu (1970-1981). 1972-1973 y llar aras nda devlet taraf ndan Fransa ya (Paris) arflivcilik ihtisas için gönderildi. Dünya ve Tercüman gazetelerinde çal flt. 1987 de stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi nde "Tarih Doktoru" unvan n alan Çetin, 1988 de Yak nça Tarihi Doçenti, 1996 da Temmuz ay nda ayn ana bilim dal nda profesör oldu. 1990 da Tunus ta araflt rmalar yapt. Halen Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi nde ö retim üyesidir. Yay nlanm fl birçok kitab bulunan Çetin in çeflitli yerli ve yabanc ilmi dergilerde tarih, arflivcilik, kütüphanecilik ve kültür konular nda birçok makaleleri, çevirileri yay nland. Baz gazetelerde yaz lar neflredildi. Ansiklopedilere maddeler yazd. 324

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U X 1.YAfiAMI XVIII.yüzy l n Osmanl dünyas nda önemli alim, hattat ve biyografi yazar - d r. Birçok eser vermifltir. Çok velut bir müelliftir.müstakim-zade Süleyman Sadeddin Efendi, 1131/1719 tarihinde stanbul da do mufltur. Babas Müderris Mehmed Emin Efendi (Ö.1164/1750), annesi Ümmügülsüm Han m (Ö.1158/1754), dedesi Mehmed Müstakim Efendi dir. (Ö.1124/1712). Lakab Saddeddin, künyesi Ebu l-mevâhib dir. Müderris dedesine nisbetle Müstakim-zâde denmekle flöhret bulmufltur. Dedesinin babas da Kastamonulu Yusuf Talib dir. Müstakim-zâde Süleyman Sadedin Efendi nin yetiflmesi ve tahsili anne ve babas n n sa l nda ve devrin önemli ilim sahiplerinden yararlanarak olmufltur. lk terbiyesinin kültürlü bir aile ortam ndan ald. Ecdad mesle i olan ilmiye yolunu tuttu. Önce babas n ndan yararland. Müstakim-zâde, tahsilini hangi medreselerde sürdürdügü konusunda bilgi vermez. Ancak hangi hocalardan ders ald ve hangi dersleri okudu unu kendisi ifade etmektedir. Müstakim-zâde Sarf ve Nahiv ilimlerini babas ndan ö rendi. Zaman n meflhur alimlerine kolayca ulaflm fl ve onlardan âli bilimleri baflar lar bir tarzda ö retmifltir. Fatih Camii mam Seyyid Yusuf Efendi den usul ve füru- f kh- flerif, Ser-etibba-i hassa Hayati-zâde merhum Mustafa Efendi den, müderrisin-i kiramdan Yemliha Hasan Efendi den Telhis ve Muhtasar ve Kutavvel, merhum Sülüflüler hocas, müderrisin-i kiramdan Haf z Mehmed Efendi den Akaid-i Celali ve hafliyesi, Usul- Hadis, Fahru l-müderrisin Babada l Süleyman Efendi den fenn-i mant k, Seyyid fierif Cürcani, müderrisinden brahim Hanif Efendi den nüsha-ivassaf, hacegan-i Divan dan Seyyid Mustafa Hakim Efendi den Makamat- Harir ve Tarih-i Atebi, bedi iyatdan Hulletü s-süyare vesair, fieyh Abbas- vesim Efendi den Farisiye tealluk eden nüsah- mühimme, Üsküdarda Valide Sultan Camiinin va z sa-zâde fieyd Salih Efendi vas tas yla meflhur fleyh Tokadî efl-fieyh Mehmed Emin Efendi den Nakflibendi tarikat n ve Buhari -yi flerif ve sair fenn-i hadis ö renmifltir. Tasavvufa ilk girdigi zamanlarda, hadis icazeti ald Halveti fieyhi Muhammed Salih Sahviye (Ö.1173/1759) intisap etti. Daha sonra k rkdört senedi kapsayan hadis icazetinin ald Mehmed Emin-i Tokadî vas - tas yla 1149/1736 da Müceddidiyye ye intisap etmifltir.tokad Emin Efendi Eyüp ve Piyer Loti, stanbul Clement Alzonne 1936. sf. 80 325

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Çarfl kap ve Sinan Pafla Türbesi1860 civar. stanbul An lar. Sedad Hakk Eldem. Resim 67 Eyup Camii cicar nda Ahmed-i Buhar tekkesi nin fleyhi idi. Müstakim-zâde bu dergahta yedi sene kalm flt r. cazet almas ndan iki sene sonra da fieyh Mehmed Emin Tokadî ölmüfltür. Hatta büyük önem veren ve özel bir yetene i olan Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendi, E rikap l Muhammed Rasim Efendi den sülüs ve nesih, F nd kzâde brahim ve Katip-zâde Mehmet Refi den da talik desleri alm flt r. Refi Efendiye yedi sene kadar gitmifltir. Dede-zâde Seyyid Mehmet Efendi de hocalar ndard r.tahsilini baflar ile de erli hocalar ndan tamamlayan Müstaki-zâde, fleyhi Mehmed Emin Tokadî den hadis rivayet etme icazeti alm flt r. 1158/1745 y l nda fleyhinin ve ondan yirmi gün sonra annesinin ölümü ile çok hüzün duymufltur. Biraz ferahlamak için Bursa ya gitmiflse de, fazla kalmay p, tekrar stanbul a avdet etmifltir. Müstakim-zâde, 1164/1751 y l nda müderrislik imtihan na girmifl, fakat sakal n n seyrekli i bahane edilerek, tedris mesle ine geçirilmemifltir. ki y l sonra, kendi hocas, fieyhu l-kurra Yusuf-zâde Abdullah Efendi imtihanda mümeyyiz olarak, tekrar s nava ça rm fl ise de, bu s nava Müstakim-zâde kat lmam fl ve bundan sonra da hiçbir resmi görevi almadan hayat n idame ettirmifltir.maiflet için, hattatl k yapm fl, kitap teliif etmifl ve eserleri istinsah ederek, eme iyle yaflam flt r. Döneminin eser verme bak m ndan en velud bilginlerindendir. 150 kadar eser yazm flt r. Müstakim-zâde ye ömrünün son y llar ndan bir görev teklif edildi i, ancak zamans z oldu u için, bu teklifi kabul etmedi ini Müstakim-zâde bildiriyor. Bunu fieyhülislam Salih-zâde Mehmed Emin Efendi yapm flt r. Bolu sana nda bir kaza maiflet için arpal k verildi i kaynaklarda yaz l d r. Müstakim-zâde, 40 y l eser telifiyle ömür sürmüfltür ve evlenmemifltir.müstakim-zade vefat na kadar, son dönemlerinde uzun süre 326

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U X hasta oldu u, fakr u zaruret içinde ge- II.K fi L çirdi i ayaklar nda nikris hastal zuhur Müstakim-zâde uzun boylu, zay f ettigi anlafl lmaktad r. Kendi ifade- vücutlu ve seyrek sakall idi. yi huylu, sine göre, cuma ve cemaate kat lamaz güzel hasletli bir insan duysa. lim ve halde evinde kalm flt r. 22 fievval irfan n n tamamlamay arzu ederdi. 1202/26 Temmuz 1788 tarihinde 70 Yüksek ahlak sahibi idi. Gurur ve kibiri yafllar nda iken vefat etmifltir. Mezartafl yoktu. Çok Mütevazi bir insand. Eser- kitabesindeki tarih 23 fievval 1202 lerinde tevazu ve alçak gönüllü ünü dir. Müstakim-zâde nin evi Topkap belirten kelimeler buna delildir; Bütün yak n nda Kürkçübafl Ahmed A a Camii eksikleri kendinde bulunduran, Al- kurbünde idi. Öldü ü gün hakk nda lah n kurallar n n en muhtac, Gönlü farkl görüfller vard r. Ö rencisi Halil k r k ve günah çok, Küçücük bir ilim b. brahim 22 fievvali vermektedir.müstakim-zâde hizmetkâr, Mevcudâd n en hakiri, en nin cenazesi, Fatih Cami- zelil kul gibi. Gururuna düflkün bir in- inde cemiyet-i kübra ile k l nan namazdan sand. sonra Zeyrek yak nlar nda, Müstakim-zâde ömründe hiç evlensand. Sadrazam Piri Mehmed Pafla n n hayrat ndan medi. bnü l-emin Mahmud Kemal olan So uk Kuyu Camii me- nan, Tuhfe-i Hattatîn adl eserinin baflmedi. zarl na, fleyhi Mehmed Efendi nin lang c nda.. vehametini tefekkür ve ayak ucuna gömülmüfltür. Günümüzde, selametini tezekkür ile gaile-i aileden Unkapan Köprüsü nden Aksaray yönüne azâde olmas da birçok mühim ve müsi gelirken sa tarafta, Fatih Belediyefid eser vücuda getirmesinin avâmil-i Zeyrek Park olan alan n sa üst köflesinde, avlu ile çevrili küçük mezarl kt r. Mezartafl n n bafl sar and rmaktad r. Kitabesi sadedir. Celi sülüsle yaz lm fl mezartafl kitabesi flöyledir: ** Ah mine l-mevt Allahu sübhanehu ve te âlâ hazretleri merhum ve ma rurun leh tarik-i Nakflibendi Tokadî fieyh Mehmed Emin Efendi hazretlerinin hulefas ndan ilmen ve tariken ve sinnem fieyh Müstakimzâde Süleyman Sa deddin Efendi nin ruh içün ammeten cemi an mu mimîn ve mü minât evrah içün el-fatiha sene 1202 fi 23 L ** 327 Eyüp, stanbul. Clement Alzonne sf. 141 1936

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Eyüp Oyuncakç lar soka giriflinde bulunan (fiekerpare) Türbe ve bugün mevcut olmayan çeflme ve di er yapılar. Eyüp Bld. arflivinden. hakikiyyesinden ad olunabilir.. tarz nda evlenmeyiflini de erlendirmektedir. Çok say da eser vermesini buna ba lamaktad r. Müstakim-zâde. neslinin kendisinden sonra kasilmesinin bir eksiklik olmad n, b rakt güzel eserlerin bu eksikli i dolduraca flu tarzda bir dörtlü ünde aç klam flt r: nsan n ad nesliyle baki kal r, nesli olmayan unutulur derler. Ben de onlara, benim neslim sanatkarâne eserlerimdir, neslimiz yoksa da onlarla tesellimiz vard r derim. III. LM K fi L Müstakim-zâde nin ilmi kiflili i birçok biyogrofi kitab ve ansiklopedilerde övülmüfltür. Genelde, ilmin her dal nda katk da bulunmufl bir âlim olarak nitelendirilmifltir. Biyografiyi yönündeki eserleri, hadis alan ndaki icazeti, hattatl, tasavvuf sahas ndaki bilgisi, Kadiri ve Nakflibendi fleyhli i, çok yönlü olarak araflt rmalar ve telifat ile döneminin çok müstesna bir flahsiyeti olmufltur. Eserlerini çok mükemmel bildi i üç dilde Türkçe, Arapça ve Farsça olarak yazm flt r.arapças ve Farsças - da Türkçeye kazand rd çevirileri ise çoktur, Müstakim-zâde nin ilim dünyas nda seçkin olmas n n haz rlayan birçok faktörler vard r. Ailesi bir ulema s - n f na mensuptur. Ömrü boyunca ö renme, ö retme ve eser verme en esas amac olmufltur. Bütün zevkleri ilimde bulmufltur.servet sa lama ve refah sevdas na düflmeden, az bir manflet ile geçinmifl, kendisini sadece ilim alan na adam flt r. lim onun için idealdir. Aile kaygular nda uzak yaflamas, sakin bir hayat n içinde olmas, güzel ve nadir eserler üretmesine yol açmaktad r. Kendisi ile bar fl k ve iç huzuru, bu çal flkan ve üretken bilginin hayatta tek zevki ve yaflama sevinci olmufltur. Müstakim-zâdenin ciddi kiflili i ve eserleri herkesin güvenine yol açm fl- 328

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U X t r. lim yan nda, tasavvuf hayat irfan yönünden de Müstakim-zâde yi çok yüceltmifltir. Eskilerin tabiriyle, ilim ve irfan sahibi bir flahsiyettir. Yekta süvar- meydan- hakaay k (Hakikatler meydan n n biricik süvarisi) Tasavvuf alan nda seçkin oldu una delildir. Müstakim-zâde devrinin önemli hattatlar ndand r.bu ayn zamanda maifletini temin için bir vas ta olmufltur. Dönemin seçkin hattatlar ndan ders alm flt r. Müstakim-zâde çok h zl yaz yazard. Kendisine seri u kitabe s fat verildi ini kendisi bildirmektedir. Ayr ca eser istinsah ndan sa lad gelir de yaflam na katk da bulunmufltur. Müstakim-zâde ebced hesab yla tarih düflürmede de ünlüydü. Yazd, flerh veya tercüme etti i esenlerin ço- unun yaz l fl tarihini, o esere verdi i isimde gizlemeyi baflarm flt r. Onun tarih düflürme sanat na en örnek eseri, oniki binden fazla lakap, künye ve nisbetin bulundu u Mecelletü n-nisâb adl eserinde vard r. Müstakim-zâde fliiri sevmifl, fliir yazm fl ve fliirle uy arm flt r. fiiirle ilgili olarak, al-ist lahatü fl fii riyye ad yla bir kitap da meydana getirmifltir. Ancak mürettep bir divan, fliirlerini toplad bir mecmu as yoktur, Pek çok kaside, ruba i ve beytin çeviri veya flerhihi yapm flt r. Müstakim-zâde fliir seven bir âlimdir. Süheyli nin Ayniyye adl münacaat n nazmen Türkçeye tercüme etmifltir. Kaside-i Emriyye, Mehmed Emin-i Tokadî ye mersiye olarak yazd Terkib-i Bend i vard r. Divan- Hazret-i Ali olarak billinen Nehcü l-bela a adl eseri Arapçadan Türkçeye nazmen çevirdi. Müstakim-zâde nin fierhu Divan- Ali adl eserinden seçmeler yap larak, tercemetü l-müntehab Min Divan- Seyyiddina Ali bin Ebi Talib ad yla 1312/1894 y l nda fiam da bas lm flt r. Müstakim-zâde nin fliirleri genellikle kolay anlaflabilecek cinstendir. Üslubu ak c bir niteli e sahibtir. nsani okumaya sevk eder. Edebi sanatlar da iyi bilmektedir. IV. ESERLER Müstakim-zâde iyi tahsil görmesinin ve çal flkanl n n sayesinde, sosyal bilimlerin birçok alan nda mensur eserler vermifltir. Mecelletü n-nisâb, Devha-i Meflây h- Kibar, Tuhfe-i Hattatîn, fiuyûh- Ayasofya, Meflây h-nâme-i slam gibi büyük biyografi eserleri vermifltir. Bunlar günümüzde baflvuru kaynaklar olarak önem tafl rlar. Müstakim-zâde Süleyman Sadeddin Efendi nin eserleri hakk nda, Müstakim-zâde nin Tuhfe-i hattatîn adl eserini yay nlanan bnülemin Mahmud Kemal nan ( stanbul 1928,s 3-85) ve Müstakim-zâde nin eserleri hakk nda doktora tezi haz rlam fl olan Ahmet Y lmaz 120 civar nda eserinin saptam flt r. Ahmet Y lmaz, Müstakim-zâde Süleyman Sadedin, Hayat eserleri ve Meceletü n- Nisâb, Ankara 1991, s.75-173. Müstakim-zâde nin baz eserleri ve tercümeleri bas lm fl olup, baz lar ise genellikle yazma hal nde kütüphanelerde bulunmaktad r. bnülemin Müstakim-zade nin eserlarini befl gurup alt nda toplam flt r: 1. Dini ESERLER: Tefsir-i Sure-i Fatiha (TÜrkçe), Tarhu lma na flerhi l-esmai l-hüsna/esma-i hüsna flerhi), Tahkiku s-salavat (namazlar üzerine), Tuhuru s-selam li ahrari l- slam(40 hadis flerhidir), Hüsnu t Takvim (temizlikle ilgili bir had s flerhi), fierefu l akide 329

T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A ( mam-i Azam a atfedilen el-f khu l - ekber adl eserin terçüme ve flerhi, 1313/1895 de bas ld ), Makeletü n-nezafe (temizlikle ilgili bir eser), Reflfu l hakiki fi keflfi l akika ( çocuk do umunda kurban kesilmesine dair), Tahkiku tteslim (selam verme ve alma), Asaru lehabila meyli hubbi l-arab (Araplar sevmekle ilgili had sler toplan p, alfabetik 40 hadis derlemesi), Huccetu l - hatti l-hasen (yaz yazma ile ilgili hadisler ele alan40 hadis denemesi), Asar- adide (40 hadis derlemesi). 2.Tasavvufu ESERLER : fieri atü ttarika, Akidetü,4s-sufiyye, Risale-i tac, Risale-i Tarikat- Nakflbendiyye, Nusret-i Mübteda, fienh-i Ebyat- Pir-i Herat, Terceme-i Risale-i men arefe (Gazali nin bir sözüne ait tercüme ve zeyl), Makülat- Devriyye (h rka giyme, sohbet,telkin, tevbe,vecd, devran- sofiyye, meratib-i zikr konular nda), Sururu ttalibin (Muhammed Edhem- Üsküdarî n n tarikat usul ve adab na dair eserinin tercümesi), Sururru t - el-ukudu l-lü lüiyye fi tariki s-sadati l-mevleviyye(abdülgani Nablusi nin ayn adl eserinin türkçeye tercümesi ve flerhi, Terceme-i Mektubut- mam-i Rabban ( mam- Rabbani nin 3 cilt halinde yay nlanm fl Fansça mektuplar n n tercümesidir. 1277/1860 da 3 cilt yay nland ), terceme-i Mektubat- Muhammed Masum (bu çeviri 3 cilt halinde, 1277/1860 da Litografya matbaas nda bas ld ). 3. Tarihi ESERLER: Mecelletü n-nisâb (Kültür Bakanl 2000 y l nda t pk bas m olarak yay nlad. Ahmet Y lmaz ve mam Muhammed sa 1991 de bu kitap hakk nda iki doktora tezi yapt lar), Devhatü l, meflây h (müllifin iki zeyli ile 1978 de Ça r yay nlar ofset bas m n yapm flt r), Tuhfe-i hattatîn ( bnülemin taraf ndan stanbul 1928 müellif hakk nda bir araflt rma ile bas lm flt r), Risale-i Melamiyye-i Bayramiyye (Abdurrezzak Tek taraf ndan Uluda Üniverstesi nde yüksek lisanas tezi yap lm flt r, Bursa 2000), Meflây h-nâme-i slam,riyazu l-ulema ve Terâcim-i Ahvâl-i fiüyuh- Ayasofya. 4.Felsefe ESERLER : fierh-i Cevahir-i Hamse, el-kelimatu l-hikemiyye, Risaletü l-mant k. 5.Edebi ESERLER: Ist lahat- fii riyye, Münavat, fierh-i Divan- Ali (bulak 1836 da bas lm flt r), Kanunu l-edeb Tercümesi ( Ebu l-fezl Hubeyfl ve Tiflis nin, Kanunu l edeb fi zabti kelimeti l-arab adl eserinin tecrümesidir). Arsiklopedik sözlü ün Türkçeye tercümesidir. Arapça, Farsça ve Türkçenin birlikte kulan ld, çok önemli bir eserdir. Tercümesi 7 y lda bitmifltir. Kelimenin son herfine göre tertipli ve iki büyük cilttir). Durub- Emsal-Ad l eseri için çok mühim bir kaynakt r.yaklafl k 270 atasözü alfabetik olarak s ralanm flt r. Ustal na delildir. Müstakim-zâde nin baz risaleleri yay - na konu olmufltur; örne in, Ahmet Y lmaz, Müstakim-zâde nin Kaside-i Ayniyye Tercümesi ve fierhi, Selçuk Üniv. lahiyat Fak. Dergisi (Konya 1999), s.241-264;a.mll., TürkEdebiyat nda Esma-i Nebeviyye-i fierife yi Tadat Gelene i ve Müstakim-zade nin Mir atü s-safa isimli Risalesi, stem. Y l:2, Say :4 (2001),s159-172. SONUÇ 18.yüzy l n önemli âlim, hattat ve müilliflerinden olan Müstakim-zade Sadeddin Süleyman, hiçbir resmi görev almadan, kendi imkanlar ile ömrünü 330

E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U X ilim u runa geçirmifl, çok çal flkan ve velut yazarlar m zdan birisidir.ald sa lam e itim sayesinde, ilmin her sahas nda kalem oynatabilmifltir. Tasavvuf kültürüne ve fleyhli ini Eyup semtindeki bir dergahtan y llarca devam ile alm flt r. Hattatla n ve istinsah yoluyla kitaplar ço altarak geçimini sa lam flt r. Arapça, Farsça ve Türkçeye genifl vukufu sayesinde, üç dilde de esenler vermifl ve di er iki dilden Türkçeye büyük eserler kazand rm flt d r. 18 yüzy - l n yektas bir âlimdir.yaflad Eyub semtinden bol feyz alm flt r. KAYNAKLAR A-GenelKaynaklar: Müstakil-zade nin hayat ve eserleri hakk nda Mehmed Tahir, Osmanl Müellifleri, Matbaa-i Amire, stanbul 1333,c.I,s.168; Muallim Naci,Esami, Mahmutbey Matbaas, stanbul 1308, s.292;ba datl smail Pafla, Hediyyetü l-arifin Esmaü l Müellfin ve Asaru l Musannifi, stanbul 1951,c?I,s.405; Semseddin Sami, Kamusu l-a lam, Mihran Matbaas, stanbul 1311,s.IV,s.2620;Ahmed Cevdet, Tarih-i Cevdet, Matbaa-iAmire, istanbul 1275, c.iv,s.237; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar ve eserleri,çev.coflkun Üçok,TTK bas mevi, Ankara 1982,s345; Medyan Larus, Medyan Yay.c.IX,s160; Yeni Türk Ansiklopedisi, Ötükent Neflriyat, Stanbul 1985, c.vii- I,s.2543; B-Yeni araflt rmalar ve Tezleri:Müstakim-zâde, Tuhfe-i Hattatîn, yay na haz rlayan: bnülemin Mahmud Kemal nan, stanbul 1928, Türk Tarih Encümeni (s.3-85 aras nda Müstakimzâde ve eserleri hakk nda yay nlayan n incelenmesi). Yeni arast rmalar ve Tezler: Ahmet Y lmaz, Müstakim-zâde Süleyman Saddeddin Hayat eserleri ve Mecelletü n Nisâb, Ankara 1991 (doktora tezi); a.mll., Müstakim-zade nin Kaside-i Ayniyye Tercümesi ve fierhi, Selçuk Üniv. lahiyat FAk.Dergisi, 9 (konya 1999), s214-264;a.mll., türk edebiyat nda Esma-i Nebeviyye-i fierife yi tadat Gelene i ve müstakim-zade nin Mir atü s-safa isimli risalesi, skem, y l:2, Say 4 ( stanbul 2004), s.159-172; Halil brahim fiimflek, Mehmed Emin-i Tokadî nin Hayat, Eserleri ve görüflleri, Samsun 1996(yüksek lisanas tezi): a.mll., iki nakflbendi müceddidinin deveran savunmas : Mehmed Emin-i Tokad (ö.17745) ve müstakim-zâde Süleyman Sadeddin (ö.1788) örne in tasavvuf, 10 (ocak-haziran2003), s286-298;a.mll., Mücaddidilik in Anadolu ya girifli ve temsilcileri, Osmanl da Mücaddidilik,XII-XVII- I.yüzy l, Ankara 2004, s.214222; zeynep aycibin, ahmed resmi efendi nin hamiletül. küberas ve Müstakem-zade zeyli Belgeler, XXII/26 (ankara 2001), TTK yay n s.183-227 (blhassa s.224-226) ; Prof.Dr.M.Kemal Özergin, müstakim-zade nin bestecileri fihristi. Nesil y l:4, say 43 (nisan 1980),s. 9-13;B.Kellner-Heinkele, müstakim-zade Sa deddin Süleyman b.mehmed Emin EL2. VII.s.724-725; ayr ca saffet deveci, Bekir Halatc ve Ali Türkmen nin Ankara ilahiyat fakültesi nde Müstakim-zade hakk nda yapt klar lisans tezleri (1983-85) 331