TRABZON- MAÇKA YÖRESİNDE DENENEN

175 TRABZON- MAÇKA YÖRESİNDE DENENEN SİTKA LADİNİ (Picea sitehensis Bong. Carr.) ORİJİN DENEMESİNİN SONUÇLARI RESULTS OF SITKA SPRUCE (Picea sitehensis Bong. Carr.) PROVENANCE TRIAL AT TRABZON- MACKA DISTIÜCT A. Kenan EYÜBOGLU Hasret ATASOY, ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYlNLARI Teknik Bülten Serisi No: 175

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ı. GİRİŞ.... 2. LiTERATÜR ÖZETi.................. s 7 9 3. MATERYAL ve YÖNTEM... 3.ı. Materyal.... 3.2. Yöntem...... 3.2.1. Fidanlıkta Uygulama.................. 12 3.2.2. Fidanlıkta Yapılan Ölçüler............... 13 3.2.3. Deneme Alanlarının Seçimi.................. 13 3.2.4. Deneme Alanlarında Uygulama............ 13 3.2.S.- Deneme Alanlarında Yapılan Ölçüler 13 12 12 ı2 4. BULGULAR.............................. 4.1. Fidanlık Aşaması... 4.1.1. Tohum Özellikleri... 4.1.2. Fidan Özellikleri... 4.2. Arazi Aşaması..................... 4.2.. 1. Fidan Boy Gelişimi... 4.2.2. Yaşama Yüzdesi... 4.2.3. Kültür ve Bakım Giderleri... 5. TARTIŞMA ve SONUÇ.... ÖZET.... SUMMARY..... KAYNAKÇA.... ıs ıs ıs ıs ıs ıs 18 24 24 26 27 29 3

ÖNSÖZ Giderek artan Dünya nüfusuna paralel olarak odun ihtiyacı da artmaktadır. Sınırlı olan orman alanlarının artmaması bir yana, toprağından kısa süreli yararlanma söz konusu olmasına rağmen, ormanlar tahrip edilerek tarım alanlarına dönüştürülmekte ve ormanlardan elde edilen odun hammaddesi giderek azalmaktadır. Bu durumda; ormanlık alanlardan en fazla ürün alacak biçimde yararlanmak zorunlu olmaktadır. Ormanlardan fazla ürün alabilmek, iki yolla gerçekleştirilebilir. Bunlar; ya yerli ağaç türlerinin ıslah edilmesi yada hızlı büyüyen ağaç türlerinin kullanılmasıdır. Bu çalışmada, Doğu Karadeniz'in yerli ağacı olan Doğu Ladini' ne oranla çok daha hızlı büyüyen ve ondan2-3 kaj fazla ürün veren Sitka Ladini ele alınmıştır. Pilot Bölge olarak seçilen Maçka yöresinde, bu ağaç türünün 8 orijinine ilişkin 11 yıllık ölçüler sonucunda, yöreye en iyi uyum gösteren orijinler belirlenmiştir. Araştırmanın arazi çalışmalannda emeği geçen D. K. Ormancılık Araştırma Müdürlüğü teknik elemanlarından Or. Yük. Müh. Gürel Şirin, Or. Yük. Müh. Sedat İbrahimağaoğlu, Or..rvmh. Mahir Küçük, Or. Teknikeri İhsan Gören, Meryemana Araştırma Orman Şefi Ali Karadeniz ve çalışmanın laboratuvar ölçülerinde yardımcı olanlaborant Remziye Çalık'a teşekkür ederiz. Eylül, 1985 A. Kenan EYÜBOGLU Hasret ATASOY. 5

1. GİRİŞ Yurdumuzda odun açığı, nüfus artışına paralel olarak gicl.erek artmaktadır. Özellikle mamül odun ürünü elde etmek için kurulan odun sanayisinin odun hammadde ihtiyacı daha bugün bile yeterince karşılanamamaktadır. Bu durumda, ihtiyacın karşılanacağı kadar odun hammaddesinin üretilmesi gerekmektedir. Odun hammadde üretiminin artınlabilınesi iki yolla mümkün~ dür. Bunun biri, orınansız alanların ağaçlandırılarak, orman alanlarının çoğaltılınası, diğeri ise birim alandan daha çok odun hamınaddesi elde etmenin yolunu bulmaktır. Ülkemizde, boş ve verimsiz olan bozuk orman alanlarının ağaçlandırılarak verimli ormanların kurulması çalışınaları sürdürülınektedir. Ancak bu çalışınalar henüz, odun hammadde ihtiyacının karşılanabileceği boyutlara ulaşınaınıştır. Bilindiği gibi birim alandan daha çok ürün elde etmek için, ya yerli ağaç türlerinin ıslah edilmesi, ya yerli ağaç türlerine oranla daha hızlı büyüyen ekzotik türlerden istenen yerlerde yetişebileceği belirlenenlerinin ağaçlamalarda kullanılınası yada gerek kültür ve gerekse doğal ıneşcerelerin toprak verimliliğinin artırılması için gübrelenmesi gerekınektedir. Yerli orman ağacı türlerinin ıslah edilmesi için araştırma çalişınaları sürdürülınektedir. Orınancılık Araştırma Enstitüsü tarafından Picea orientalis L. C., Fagus orientalis L., Pinus silvestris, Pinus nigra ve Alnus glutinosa türlerinin orijin denemelerine başlanılmıştır. Yerli ağaç türlerinden Populus nigra'nın daha hızlı büyüyen klonları (Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçlan Enstitüsü'nce) saptanarak uygulamaya konulmuş olup, Ülkemizde bu gibi çalışınalara yerli söğüt, kızılağaç ve ladin türlerinde de devam edilmektedir. Diğer taraftan, yerli ağaç türlerinin kaliteli tohumunun sağlanacağı tohum kaynakları (Tohum ıneşcereleri, üstün ağaç ı

tohum bahçeleri) belirlenmektedir. K. ü. Orman Fakültesi ile Al- - man Teknik Yardım Teşkilatı tarafından yerli türlerin kültür alanlannda ve doğal meşcerelerinde gübreleme denemelerine 1984 yılında başlanılmıştır. Böylece kaliteli tohum ve verimli toprak ile birim alandan daha çok ürün alınması amaçlanmaktadır. Tüm Dünyada da odun hammaddesine olan ihtiyaç giderek arttığından, yıllar öncesinden beri çareler aranmış ve bugün hızlı gelişen yabancı türlerin kullanılması, sakıncalarına rağmen, Dünya ormancılığında yaygın bir uygulama olmuştur. Buna örnek olarak; vatanı Kuzey Amerika olan ve özellikle Yenizelanda, Avusturalya ve İspanya'da başarıyla kullamlan Pinus radiata, Orta Avrupa'da, uygun orijinieriyle geniş alanlarda ağaçlandırmalarda yer verilen Pseudotsuga taxifolia, yine vatanı Kuzey Amerika'nın batı sahilleri olan ve 1830 yıllarında orijin denemelerine başlanılan ve bugün İngiltere'nin ağaçlandırmalarında % 80 oranında kullanılan Picea sitehensis, İtalya'da yapılan melezierne çalışmaları sonucu elde edilen ve Kuzey yarıküresinde geniş alanlarda uygulanan I- 214 melez kavağı verilebilir. Ülkemizde de hızlı gelişen ekzotik türlerden bazılarında orijin ve bazılarında da tür adaptasyon denemeleri sürdürülmektedir. Bu çalışmalara örnek olarak; Pseudotsuga taxifolia (5, 11), Pinus cantorta (6, 12), Larix decidua (5), Pinus pinaster (13), Picea abies (15) orijin denemeleri ile Picea, Abies, Acer, Thuia; Seqııoia, Tsuga, Juniperus, Larix ve Pinus cinslerinin bazı türlerinde yapılan tür adaptasyon denemeleri (7) verilebilir. Bu örneklere, çalışmamızın konusu olan «Picea sitehensis Orijin Denemesinin 11 Yıllık Sonuç? lan da eklenebilir. Doğu Karadeniz Bölgesinin ibreli ana ağaç türü olan Doğu Ladini'nde (Picea orientalis L. Carr.) I. bonitette 100 yaşında asli meşcere hacmi 866 m 3 'tür (1). Aynı durumdaki Picea sitehensis L. için bu değer yaklaşık 2300 m 3 'tür (8). Doğu Ladini'ne göre artımı yüksek, odun özelliklerine göre kullanım alanları benzer, genç yaşlarda hızlı büyüdüğünden (Özellikle gep.ç yaşlarda yavaş büyüyen Doğu Ladini kültürlerinde işgücünün en çoğunu kültür bakımlan gerektirmektedir) kültür bakımları çok daha az, doğal yetişme muhiti koşulları da Doğu Karadeniz koşulla:nna çok yakın olduğundan, hızlı gelişen bir tür olarak Picea sitchensis'in bu yörede başarılı s

olacağı alınmıştır. düşünülmüş ve bu çalışma orijin denemeleri biçiminde ele Doğu Karadeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü'müzce 1975 yılında Amerika Birleşik Devletleri'nden sağlanan 8 orijine ait Sitka ladini tohumları, Meryemana Araştırma Fidanlığında ekilerek elde edilen fidanlar pilot bölge olarak seçilen Maçka Orman İşletme Müdürlüğü ormanlarında alınan deneme alanlarına dikilmiştir. Çalışmanın «Literatür Özeti» bölümünde Picea sitehensis hakkında geniş bilgiler verilmiştir. Bulgular bölümünde ise bu türün en uygun bulunan orijinieri ve bunların ağaçlandırmalarda şimdiki kullanma olanakları belirtilmiştir. 2. LiTERATÜR ÖZETi Ladin dnsinin en büyük türü olan Picea sitehensis Pasifik sahili boyunca kuzeybatı Kaliforniya'dan başlar, güney Alaska'ya kadar devam eder. 2900 km uzunluğunda olan bu şerit Kaiforniya'da birkaç kilometre genişliğinde olup kuzeye doğru açılır ve Alaska'da 210 kın'ye kadar ulaşır. Oregon ve Washington'daki maximum şerit genişliği SO km'dir. Kaliforniya'daki yayılış daha ziyade dere ağızları ve Okyanusa bakan alçak vadilerdedir. Yetişme yöresinde sıcaklık normal, yağış fazla ve extrem kış soğukları yoktur. Yılda bulutlu gün sayısı ortalama 200 civarındadır. Yağış kuzeye doğru gidildikçe artar. Kuzey Pasifik'teki sıcak su akıntısı dolayısıyla, uzun bir kuşakta yayılmasına rağmen, iklimde bariz farklılıklar yoktur. Sahildeki dağların ani yükselişleri nedeniyle batıya bakan yamaçlarda yağışın büyük kısmı kar halindedir. Sitka Ladini'nin doğal olarak yetiştiği yörelerdeki bazı istasyonların meteorolojik kayıtları Tablo l'de gösterilmiştir. Yayılış sahasında genellikle yüzeydeki toprakta organik madde miktarı,% 20 civarındadır. Özellikle Alaska'daki meşcerelerin altında kalın bir ham humus tabakası veya yosun yer almıştır. İyi gelişimini kuzeyde, sığ, kaba bünyeli topraklarda ve denize bakan nemli yamaçlarda, güneyde ise alüviyal veya kumlu topraklarda yapar. Kuzeyde gelişimini menfi yönde etkileyen faktör kötü drenajdır. Ham humusun fazla birikmiş olduğu kısımlarda yerini Tsuga heterophylla'ya terkeder. Yayılış sahasında toprak ph' si 4.0-5.7'dir. 9

Tablo ı. Sitka Ladininin Doğal Yayılış Alanlarında ve Doğu Karadeniz Bölgesindeki Bazı Meteoroloji İstasyoıılarına İlişkin İklim Değerleri. Table 1. The climate data in the natural range of Sitka Spruce and Eastern Black. Sea Region of Turkey. Ortalama Yağış Yıllık Don Meteoroloji Average mm Sıcaklık (Temperature) co Olmayan Gün Sayısı İs~yonları Precipitation Ortalama (Average) Mutlak (Absolute) Average Annual Meteorological Yüksekliği Nisan- Eylül Yıllık Yıllık Ocak Temmuz Frost- Free Period Stations Elevation Ap. Spt. Annual Anımal January July Ma.. dmum Minimum (Day) Alaska: Seward 20 721 1872 4.2-5.0. 13.0 27.7-29.0 132 Cordova lo 1663 3693 2.5-2.6 12.6 30.5-28.3 149 Sitka s 881 2212 7.5 0.3 12.7 30.5-20.5 159 British Columbia : Vancouver 40 403 1490 9.4 2.0 17.5 33.3-16.6 219 Masset 10 528 1369 7.5 2.1 14.5 28.9-19.0 169 Washington: Quinault 65 759 3266 16.5 3.5 17.6 40.0-11.6 208 Aberdeen 40 474 2105 10.0 3.9 15.4 40.5-14.4 191 Oregon: Astoria 65 431 1968 10.6 4.5 16.0 36.1-12.2 273 Newport 45 381 1681 10.5 6.4 13.7 37.4-17.2 248 TURKEY: Trabzon 30 420 823 14.6 7.4 22.6 38.2-7.4 342 Meryemana 1000 578 906 9.1 1.4 15.8 38.9-15.1 278 Giresun?ll 519 1298 14.2 7.2 22.2 37.3-9:8 342 Rize 10 952 2350 14.2 7.0 22.2 37.9-7.0 353

Alaska'nın kuzey ve batısında iyi koru ormanları O- 330 m arasında yer almıştır. Güneye doğru bu sınır yükselir ve güneydoğu Alaska'da 600-900 m'ye ulaşır. İyi koru ormanları yatay izdüşüm~ de denizden 10 km uzaklığa kadar yer almışlardır. British Colombia'da nadiren 330 m'nin üstüne çıkar. Burada en yüksekte ölçülen fert 750 m' de yer almıştır. Güneye doğru güneybatı Washington, batı Oregon ve kuzey Kaliforniya'ya doğru yayılış şeridi iyice daralır ve rakım da yavaş yavaş düş~r. Kuzey Kaliforniya' da bu türe ancak denize yakın vadilerde rastlanır. Tohumu, eğer rutubet bol ise hemen her çeşit toprakta çimlenebilir. Çürümüş odun artıkları ve yosun üzerinde de çimlenebilir. Nitekim Alaska' da, yosun ve organik tabaka çok kalın olmasına rağmen çimlenme olabilmektedir. Fakat en iyi gelişim yandan siperli, üst ışıklı mineral toprakta olur. Su eksikliği, kısa zaman dahi olsa fideler için çok zararlıdır. Fideciğin ana kökü, birinci vejetasyon dönemi sonunda toprağa 3-8 cm girer ve yaniara doğru uzanan 10 cm uzunluğunda birkaç yan köke ayrılır. Genellikle ağaçların toprak üstündeki ı -2 m'lik gövde alt kısmı şişkin olup üst kısmı sütun şeklindedir. lli1ht,r Alaska'da yaşlı ağaçlarda ortalama çap ıso cm'dir. Bazen 2SO cm'yi geçtiği de olur. Colombia, Washington ve Oregon'da 3 m çapın üstündeki fertler oldukça fazladır. En büyük ferdin çapı 4.92 m, boyu 86 m olarak ölçülmüştür. I. bonitette dominant ağaçların ıoo yaşındaki ortalama boyu 54 m olup, hektardaki serveti 2380 m 3 'tür. sızdır. Picea sitehensis sığ köklüdür. Bu bakımdan rüzgara dayanık Yaralanınca çabuk çürümeye başlar. Bu ağaç türünde çürüklük yapan, teşhis edilebilen ıo değişik mantardan en yaygın olanı Fomes pinicola'dır. Haşerelerden, Pissodes sitchensis, özellikle S- 20 cm çapında ve l.s -7.S m boyundaki fertlerin tepe sürgünlerinde zararlı olur. Ayrıca yaprak bitlerinden Aphis abientina ve tarnurcuk kurdu Acleris varlana ve bu tür için sekonder zararlı olan Dendroctonus obesus'un da önemli ölçüde zararı olmaktadır (8). ll

Picea sitchensis'in diri ve öz odununda renk bakımından bir farklılık görülmez. Yaz odunu ilkbahar odunundan biraz daha koyu renklidir. Odunun textürü homojen olup kolay işlenir ve iyi çivi tutar. Diri odunu emprenye maddesini kolaylıkla kabul eder. Bütün ladin türlerinde olduğu gibi, bunun odunu da kağıt sanayiinin aranan hammaddesidir. Maden ocaklarında direk olarak önemli ölçüde kullanılmaktadır (9). 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Çalışmada Tablo 2'de belirtilen ve D. K. Ormancılık Araştırma Müdüriüğü'nce Amerika Birleşik Devletleri'nden getirtilen 8 adet Sitka ladini orijinieri ve kontrol olarak da ı adet Doğu ladini orijini (Meryemana- ı200 m) kullanılmıştır. Tablo 2. Denenen Sitka Ladini Orijinleri. Table 2. Expcrimented Provenances of Sitka Spruce. Onl.jin No. Provenance N um. Mevkii (Seed Zone) Yükseklik Tohum Kot No. Enlem Boylam Altitude Seed Kot Num. Latitude Longitucle m. ı Naselle, Washington o4ı- os;ıo 46 32'N 123 48'W 200-300 2 Florence, Oregon 062 -OS 43 59'N l23 59'W o -1SO 3 North Bend, Oregon 071-0S 43 27'N 124 18'W o -150 4 Sequim, Washington 221- os 48 04'N l23 03'W 0-150 s Hoko, Washington 011-05 48 18'N 124 15'W o -1SO 6 Fork, Washington 012-05 48 03'N 124 2S'W 0-1SO 7 Fork, Washington 012-10 48 02'N 124 2S'W 300-4SO 8 Hoquiam, Washington 030- os 47 07'N 123 59'W 0-1SO Control (Orient Meryemana, TURKEY 40 37'N 39 40'E 1200 Spruce) 3.2. Yöntem 3.2.1. Fidanlıkta Uygulama Fidanlıkta, 8 adet Sitka ladini ve ı adet Doğu ladini orıjını, tesadüf parselleri yöntemine göre ve üç tekerrürlü olarak ekilmişlerdir. Ekimden önce tüm orijinierin ıooo tane ağırlıkları, çimlen- 12

me hızı ve yüzdeleri tesbit edilmiş ve m 2 'ye 1500 adet tohum isabet edecek biçimde 1975 yılı ilkbaharında ekimler yapılmıştır. 3.2.2. Fidanlıkta Yapılan Ölçüler Fidanlıkta 3+0 yaşındaki fidanların boyları ölçülmüş, fidanlar sayılmış ve sağlık durumları gözlenmiştir.. 3.2.3. Deneme Alanlarının Seçimi Sitka ladini orijin denemesi için pilot bölge olarak kabul edilen Maçka Orman İşletme Müdürlüğü orman alanlarında 700-1000 m yükseklikler arasında 4 adet deneme alanı seçilmiştir. Sitka ladi- ni doğal yetişme muhitinde genellikle 1000 m'nin altında yetiştiğinden, deneme alanları da bu yüksekliğin altında alınmıştır. Deneme alanlarının yerleri ve krokileri Ek 1' de verilmiştir 3.2.4. Deneme Alanlannda Uygulama 1977 yılı sonbaharında deneme alanları dikime hazır hale getiı ilmiş ve araştırma, 1978 yılı ilkbaharında fidanlar 3+0 yaşında iken araziye uygulanmıştır. Deneme alanlarında dikim yapılacak blok ve parsellerin yerleri Tesadüf Bloklan yöntemine göre belirlenmiştir. Herbir deneme alanında 3 blok tesis edilmiş ve herbir blok 9 eşit parsele bölünmüştür (1 adedi Doğu Ladini - Kontrol işlemi olarak). Herbir parsele herbir orijinden 25'er adet fidan dikilmiştir. Böylece bir deneme alanında herbir orijin 3 x 25 = 75 fidanla, 4 adet deneme alanında 4 x 75 = 300 adet fidanla temsil edilmiştir. Fidanlar arası aralık mesafe 2 x 2 m'dir. 3.2.5. Deneme Alanlarmda Yapılan Ölçüler Deneme alanlarında heryıl fidan yaşama yüzdeleri, fidan boyları ölçülerek sağlık durumlan gözlenmiştir. 13

MAÇKA ORMAN işletme MÜDÜRLUC.ÜNDEKi SiTKA LAOiNi ORiıiN OW~MIOSi AlANlA~( PLOTS OF StTKA SPRUCE PROVE~ANCE EXPERIMENT tn MAÇKA REC.lOI'l Serisi : Çotaldere mad9f) j Serisi : Çotak Mevkii : Yeoiköy(Meryeınarı-~ 1 Bölme No : {06 Biilm~ No: 52! 'tü kseklik: '100m. [ffffi[b _"f! 0 G 0 :ı: ı I.Bi. ~ ~ G l.bl. ~i ı GJ G [2] GJ G 0 i~ ~ G l!j 0 0u.sı. G ;~ 0 GJ ~ ~ ~ GJ rr.sı. r;-ı -~i G l!j 8 ~ 0 --ız r;ı r:l ıs:: Gl f4l m.sı. -~ ~ ~ ~ L-l '--' LJ 5 ıı.-+ ~ [2] ~ MC>Çko_ --" ~ Serisi Bölme No Yübek\ik : Yeşiltepe :1\35 :950m. 8~0 ı;;ırıırsı L.J L.:J L:..J ~~[i] LB\. I.BI. Se ri ~i ı.ıevkii : Çota lde re maderı :Kopıköy Bol me No :.ıo 6 Yükseklik: 950 rn. 0QJGJ ~G0 000 ~CJG ır~g~ ~QJ0 ~~~ B B B 0 QJ llibi. 00 Ek ı. Maçka Orman İşletme Müdürlüğü'ndeki Sitka Ladini Orijin Denemesi Alanlan. Appendix 1. Plots of Sitka Spruce Provenance Trial in Maçka Region.

4. BULGULAR 4.1. Fidanlık Aşaması 4.1.1. Tohum Özellikleri Sitka ladininin tüm orijinierinde 1000 dane ağırlıkları ortala. ma olarak 2.5 gr ölçülmüştür. Çimlenme hızları % 70 88, çimlenme yüzdeleri ise!% 82 92 arasında değişmiştir. Gerek çimlenme hızı ve gerekse çimlenme yüzdesi bakımından en yüksek değerler 2 nolu orijinden (Florence- Oregon, 062- OS) elde edilmiştir. 4.1.2. Fidan Özellikleri Fidan özelliği olarak 3 +0 yaşındaki fidanların orijiniere göre fidan yüzdeleri ve fidan boyları ölçülmüştür. 3+0 yaşında fidan sayıları 136-285 adet/m 2 arasında değişmiştir. Bu durumda fidan yüzdesi % 9 19 arasında olmuştur. Buradaki en yüksek değer de 2 nolu orijine aittir. Aynı yaştaki Sitka ladini fidanlaqnın boyları arasında önemli bir fark olmamıştır. Tüm Sitka ladini orijinierinde boy ortalaması 24 cm, Doğu ladininde ise 14 cm olmuştur. 4.2. Arazi Aşaması 4.2.1. Fidan Boy Gelişimi Deneme alanlarına 3 +O yaşında iken dikilen fidanların, arazide sekizinci yıla.ait boy ölçüleri Tablo 3'de verilmiştir. Bu değerlerle yapılan varyans analiz sonuçlarına göre (Tablo 4), gerek orijin ve gerekse bölgelerin boy gelişimi üzerinde farklı etki yaptıkları anlaşılmaktadır. ıs

Orijin No. Tablo 3. ll Yaşındaki Sitka Ladini Boylan Table 3. The Height of Sitka spmce at ll years old. Yöreler (Locations) Meryemana Kapıköy Çatak Yeşiltepe Ortalama Provenance Blok ı 2 3 4 M ean No. Blocks cm cm c ın cm cm, ı 241 208 254 204 ı 2 218 251 208 118 3 194 290 134 219 Ort. (Mean) 217.7 249.7 198.7 180.3 211.5 ı 295 247 253 279 2 2 280 227 255 282 3 2ı4 277 2ı9 233 Ort. (Mean) 263.0 250.3 242.3 264.7 255.0 ı 247 36ı 269 267 3 2 272 30ı 283 233 3 122 ı90 218 300 Ort. (Mean) 213.7 284.0 256.7 266.7 255.2 ı 2ı4 167 ı72 130 4 2 ı64 243 18ı 138 3 ıo9 193 162 176 ------- Ort. (Mean) 162.3 201.0 171.7 148.0 170.7 ı 254 267 202 230 5 2 ı94 145 148 161 3 102 ı9o 220 190 Ort. (Mean) ı83.3 200.7 190.0 193.7 191.9 ı 219 2ı6 188 ı70 6 2 204 147 145 159 3 243 202 157 ı94 Ort. (Mean) 222.0 188.3 163.3 174.3 187.0 ı 229 242 168 99 7 2 231 275 140 ı55 3 192 277 ı56 ıs4 Ort. (Mean) 2ı7.3 264.7 154.7 136.0 ı93.2 16

ı87 253 162 87 8 2 ıs8 204 208 ı99 3 ısı 273 ı86 ı48 Ort. (Mean) ı65.3 243.3 185.3 144.7 Genel Ortalama 205.5 235.2 ı95.3 188.5 (M ean) ı84.6 206.1 Picea orientalis (K) ı 74 102 82 82 2 106 69 9ı 74 3 92 93 104 67 Ort. (Mean) 90.6 88.0 92.3 74.3 86.3 ---- Tablo 4. Boy Büyümesi Varyans Analizi. Table 4. Variance anaiyesis of height growth. Varyans Kaynağı Sourcô of Variation Bloklar (Blocks) Orijinler (Provenances) Hata 1 (Erı or 1 ) Serbestlik Kareler Derecesi Toplan1ı Ortalama Varyans Nisbeti Degrees of Sum of Kareler Ra tc of Variance Freedom Squares Mean Squares (F) 2 7 14 78C3 S7448 2852 3901.3 ı9.15** 12492.5 61.32*** - ---------.---------- '"< 203.7 Deneme Alanları (Experiment Plats) OxD (Px E. P.) 3 21 30580 44809 10193.3 4.83** 2133.7 1.01 NS 48 101226 2108.8 Toplam (Total) 95 274718 (**) O.Oı olasılık düzeyinde güvenirli. (***) O.ooı olasılık düzeyinde güvenirli. Tablo 3'de görüldüğü gibi; 4 170.7 Orijiniere Göre Ortalama Boylar (cm) (Mean height growth according to the provenances) 8 184.6 Picea orientalls 86.3 cm'dır. 6 5 ı87.0 191.9 7 193.2 1 211.5 2 255.0 3 255.2 17

2 ve 3 nolu orijinler birinci derecede, 1 nolu ikinci derecede, 7, 5, 6, 8 ve 4 nolu orijinler ise üçüncü derecede boy gelişmeleri göstermiştir. Diğer bir deyişle 2, 3 ve 1 nolu orijinler diğerlerine nazaran çok daha iyi boy gelişimi yapmışlardır (0.01 olasılık düzeyinde). Bölgelere Göre Boy Gelişimleri (cm) (Mean height growth according to the locations) Yeşiltepe Çatak Meryemana Kapıköy 188.5 195.3 205.5 235.0 cm olmuştur En çok ve en az boy gelişimi yapan Sitka ladini orijinleriyle, kontrol olarak kıullanılan Doğu ladininin yıllara göre boy gelişimleri Grafik 1 'de gösterilmiştir. Grafiktegörüldüğü gibi en az boy gelişimi yapan Sitka ladininin 4 nolu orijini bile, yerli tür olan Doğu larlininden yaklaşık iki kat daha çok boy yapmıştır. Tüm deneme alanlannda 1985 yılı sonbaharında yapılan boy ölçülerine göre 11 yaşında 3 m' den daha boylu fertlerin sayılan ile en uzun fertlerin boylan aşağıda verilmiştir. 3 m' den Boylu Fidan Sayısı En Boylu Fert Orljiıı No. The Amount of Seedlings The Highest Ones Provenance Number Higher Than 3 m cm --~ ---- - ---~ -- - -----~ ---- ı 25 400 2 66 470 3 52 550 4 7 360 5 12 415 6 ll 400 7 lo 400 8 ll 390 Picea orientalis (K) o 177 4.2.2. Fidan Yaşama Yüzdesi Fidanların arazide sekizinci yıl sonundaki yaşama yüzdeleri Tablo 5 ve bunla~a ilişkin varyans analiz sonuçları Tablo 6'da verilmiştir. 18

y cm 250 200 f ıso ı ;:ı >- 0 a:ı log Y._"' 0.9092 0.13445 X log Y-ı."' 0.951,5 0.11174.': log~" 0.8034 O.l01l35X ( Picea on'.?nfa!is) :z: <( a 100 lı. so o 9 5eedlings 10 11 X YIL Grafik ı. Graph 1. Sitka Ladininin 2 ve 4 No.lu Orijinieriyle Doğu Ladininin Yaşiara Göre Boy Büyümesi. The height growth of Sitka spruce (provenances 2 and 4) and Oriental spruce by the years.

Figure J. The san1e ve itl{a Ladini Fidanlan Oriental spruce and Sitka spruce. Resim 2. Çatak'takii Deneme Alanmda (700 m) 7 Yaşmdaki Sitka Ladinleri (2 Nolu Figure 2. Seven- year Sitka spruce Seedlings (Provenance No. 2) at 700 m altitute. 20

Figure 3. leri (2 Nolu N ine -year old altitute. spruce seedlings (Provenance No. 2) at 950 m Figure 4. Ladinleri. Nine-year old Sitka spruce seedlings (Provenance No. 2) at 1100 nı altitute.

Tablo 5. Fidanların Arazide Sekizinci Yıl Sonu İtibariyle Yaşama Yüzdeleri. Table S. The eight- year survival percentages in the field. Orijin No. Yöreler (Locations) Meryemana Kapıköy Çatak Yeşiltepe Ortalama Provenance Blok ı 2 3 4 M ean No. Blocks cm cm cm cm cm ı 92 44 88 76 2 76 68 88 56 3 96 80 52 48 Ort. (Mean) 88.0 64.0 76.0 60.0 72.0 ı 92 40 56 60 2 2 ıoo 48 88 64 3 80 64 80 60 Ort. (Mean) 90.6 50.6 74.6 61.3 69.3 ı 96 60 80 42 3 2 ıoo 32 84 68 3 96 48 72 48 Ort. (Mean) 97.3 46.6 78.6 52.6 68.8 96 28 92 84 4 2 64 44 72 72 3 88 56 88 72 Ort. (Mean) 82.6 42.6 84.0 76.0 71.3 ı 92 92 88 65 5 2 ıoo 42 28 76 3 36 48 84 48 Ort. (Mean) 76.0 60.6 66.6 63.0 66.5 ı 96 68 96 80 6 2 ıoo 12 52 56 3 64 68 92 48 Ort. (Mean) 86.6 49.3 80.0 61.3 69.3 1 100 52 56 69 7 2 96 40 80 56 3 40 64 76 36 Ort. (Mean) 78.6 52.0 70.6 53.6 63.7 22

ı 84 48 86 74 8 2 92 41 56 60 3 92 72 88 48 Ort. (Mean) 89.3 53.6 76.6 60.6 70.0 Ortalama (Mean) 86.1 52.4 75.9 61.0 Picea 88 100 56 66 orientalis 2 96 60 68 56 (K) 3 72 76 84 52 ------- Ort. (Mean) 85.2 78.6 69.3 56.0 72.3 Varyans Kaynağı Source of Variation Tablo 6. Yaşama Yüzdesi Varyans Analizi. Table 6. Variance analysis of survh al percentages. Serbestlik Kareler Derecesi Toplamı Ortalama Degrees of Sum of Kareler Freedom Squares Mean Squares ------------------ Varyans Nisbet! Rate of Variance (F) Bloklar (Blocks) 2 1315 657.5 2.12 Orijinler (Pr().::~~~.~_<?-~~~--- 7... 591... ~4:~... ~.5.. ~.... Hata 1 (Error 1 ) Deneme Alanları (Experiment Plots) OxD (Px E. P.) Hata 2 (Error 2 ) Toplam (Total) 14 (**) 0.01 olasılık düzeyinde güvenirli. Yapılan 3 21 4328 3Q9.1 16292 3019 5430~6 143.7 16.42** 48 15874 330.7 -------------------------- 95 41509 varyans analizleri sonucunda, tüm orijinierin fidan yaşaması üzerindeki etkisinin aynı düzeyde olduğu anlaşılmıştır. Diğer bir deyişle tüm orijinierin tutma düzeyleri aynıdır. Bölgelere (deneme alanlarına) göre ise orijinierin yaşama yüzdeleri farklı bulunmuştur. Bölgelere Göre Yaşama Yüzdeleri (Mean Survival Percentages by the Locations) Kapıköy Yeşiltepe Çatak M~ryemana Picea sitehensis '% 52.4 %61.0 %75.9.% 86.1 dir. 23

Yukanda görüldüğü gibi tüm orijinler Meryemana ve Çataleta daha fazla yaşama yüzdesi göstermişlerdir. 4.2.3. Kültür ve Bakım Giderleri Gerek Sitka ladini ve gerekse Doğu ladininin dikim süreleri (işgücü) arasında önemli derecede fark olmamasına karşın (1 işçi 1 saatte çukur açarak 25 adet fidan dikmiştir), kültür bakımı süreleri arasında önemli derecede fark olmuştur. Şöyle ki; Sitka ladininde 5 yıl, yılda iki kez (2200 saat = 275 işgünü/ha) kültür bakımı yeterli olurken, Doğu ladininde 8 yıl, yılda iki kez,3520 saat = 440 işgünü/ha) bakım ancak yeterli olabilmiştir. Bu durumda Sitka ladini dikim alanlannda kültür bakımı için 165 işgünü/ha daha az zaman gerekmiştir. 5.. TARTIŞMA ve SONUÇ Sitka ladini Doğu ladinine göre 2-3 kat fazla ürün vermekte ve üstelik genç yaşlarda da hızlı büyümektedir. Bu nedenle, bu tür denemeye değer görülmüş ve benzer iklim koşulları olan Washington ve Oregon'dan toplanan 8 orijinden tohum temin edilerek bu çalışmaya başlanmıştır. Çalışmaya ait veriler 3 yıl fidanlıkta 8 yıl da arazide olmak üzere toplam ll yıllıktır. Fidanlık aşamasında Sitka ladini orijinierinin 3. yaşa göre fidan yüzdeleri % 9-19 arasında değişmiştir. Fidan boyları arasında i~e fark olmamıştır. Sitka laqininde ortalama boy 3+0 yaşında 24 cm iken Doğu ladini'nde aynı yaşta 14 cm ölçülmüştür (Meryemana Fidanlığında 1000 m). Aynı boya 5 yılda ulaşabilen Doğu ladini'ne göre, Sitka ladini'nin fidanlık giderlerinin daha az olacağı doğaldır. Arazi aşamasında ise 8 yıllık ölçü ve gözlemler sonucunda, en az büyüyen Sitkaladini orijini (4 nolu orijin) bile Doğu ladini'nden iki kat daha çok boy yaptığı görülmüştür. Doğu ladini ile Sitka ladini orijinlerinin yaşama yüzdeleri arasında önemli bir fark olmadığı saptanmıştır (7 nolu orijin dışında). En iyi gelişen Sitka ladini orijinierinin (2 ve 3 nolu orijinler) ll yaşındaki ortalama boyları 255 cm, aynı yaştaki Doğu ladini'nin ise 86 cm ölçülmüştür (Tablo 3). En iyi gelişme Sitka ladini orijinlerinin, Doğu ladininden 3 kat daha çok boy yapmaları, ağaçlama alanlarındaki diri örtünün son derece önemli olduğu Doğu Karadeniz Bölgesi için dikkat çekicidir.

Zira, Doğu ladini dikim alanlarında 8 yıl, yılda iki kez kültür bakımı yapılmaktadır. Bu da toplam 3520 saat/ha (440 işgünü) etmektedir (2). Sitka ladini orijin deneme alanlarında 5 yıl, yılda iki kez yapılan kültür bakımı yeterli olmuştur. Doğu ladini yerine Sitka ladini dikildiğinde, kültür bakımı giderlerinde 1320 saat/ha (165 işgünü) tasarruf sağlanabilecektir. Orijin denemelerinde ilk safharun (geniş saha örnekleme) süresi genel olarak 3-5 yıl olduğu belirtilmektedir (4, 10, 14). Bu çalışmada tohumların ekimden (1975 yılı) son ölçü ve gözlemlerin yapıldığı zamana (1985 yılı) kadar 11 vejetasyon mevsimi geçtiğine göre bulgular, orijin denemesinin ilk safhası için güvenlidir. Doğu Karadeniz Bölgesinde son 30 yılın en extrem sıcaklıkları 1985 yılında olmasına rağmen, Sitka ladini orijinierinin hiçbirinde don zarari ya da başka bir hastalığın görülmemesi, bu türün başarılı olacağı konusunda ayrıca güven vermektedir (1ıoo m'de mutlak minimum sıcaklık -ı5.8 co olmuştur). Sonuç olarak; - Doğu Karadeniz Bölgesiyle, Sitka ladini'nin yetişme muhiti koşullarımn benzer oluşu, - 1ı yıllık fidanlık ve arazi aşamalarında, extrem sıcaklıklarında bile (-15.8 C 0 ) herhangi bir zararının görülmemesi, - Doğu ladini'ne oranla 2-3 kat daha çok ürün vermesi, - Genç yaşlarda hızlı büyümesi nedeniyle, kültür bakımı giderlerinin Doğu ladini'ne göre hektarında 1320 saat/ha (ı6s işgünü) tasarruf sağlanabileceği nedenleriyle, Doğu Karadeniz Bölgesinde ı 100 m'nin altındaki ağaçlandırma alanlarında Sitka ladini'nin kullamlması yararlı olacaktır. İlk aşama sonuçlarına göre yöreye en uygun orijinler-2 ve 3 nolu orijinler olup, orijin denemesinin son aşama sonuçları henüz alınmadığından, bu orijinierin ağaçlama alanlarında '% ı o -ı5 oramnda ve küçük gruplar halinde dikilmesi şimdilik önerilebilir. Sitka ladini'nin önerilen orijinieriyle geniş alanlarda plantasyonlara gidilebilmesi için, en az ıo- ıs yıl (toplam 1/2 idare süresi) daha gözlenmeleri ve bu sürede de olumlu sonuç vermiş olmaları gerekir. 25

ÖZET Aynı sürede D~ğu ladini'ne oranla 2-3 kat fazla ürün veren, ladin cinsinin en büyük türü olan Sitka ladini'riin doğal yetişme yeri iklim koşullarının benzer olması nedeniyle, Doğu Karadeniz Bölgesinde de yetişebileceği düşünülmüş ve Doğu Karadeniz Ormancılık Araştırma Müdürlüğü'nce 1975 yılında bu türün 8 orijininden tohum sağlanarak pilot bölge olarak seçilen Maçka Orman İşletme Müdürlüğü ormanlarında denemeye başlanmıştır. Orijinierin 1000 tane ağırlıkları tümünde 2.5 gr olarak ölçülmüş, çimlenme hızı ve yüzdeleli ise % 78-88 ve % 82-92 arasında olmuştur. Buradaki en yüksek değerler 2 ve 3 nolu orijinierin tohumlarından elde edilen değerlerdir. 1975 yılı ilkbaharında Meryemana Araştırma Fidanlığına ekilen tohumlardan (m 2 'ye 1500 tohum) elde edilen 3+0 yaşındaki fidanların boylarında orijinler arasında önemli derecede farklılık olmamış olup, ortalama 24 cm'dir. Bu değer Doğu ladini için 14 cm dir. 3+0 yaşındaki fidanların boylarında orijinler arasında önemli derecede farklılık olmamış olup, ortalama 24 cm' dir. Bu değer Doğu ladini için 14 cm'dir. 3+0 yaşlı Sitka ladini orijinierinin fidan yüzdesi'% 9-19 arasında değişmiştir. Buradaki en yüksek değer 2 nolu orijine aittir. 1978 yılı ilkbahannda, 3+0 yaşlı Sitka ladini fidanları Ek 1'de "belirtilen deneme alanlarına dikilmişlerdir. Deneme alanlarında fidanlar üzerindeki ölçü ve gözlemlere 8 yıl devam edilmiştir. Bu süredeki ölçü ve gözlemler göstermiştir ki, değişik orijinli Sitka!adini fidanlarının Doğu ladinine göre yaşama yüzdeleri yönünden, önemli bir fark olmaz iken (7 nolu orijin dışında), fidan boyları arasında önemli derecede farklılıklar olmuştur. Doğu ladininin tüm deneme alanlarındaki ortalama boyu 86 cm, Sitka ladini'nin 2 ve 3 nolu oıijinleıininki ise 255 cm'tlir. Fidan boy ve yaşama yüzdelerine ilişkin değerler Tablo 3'de, Sitka ladini'nin en çok ve en az boy gelişimi gösteren sırasıyla 2 ve 4 nolu orijinieriyle Doğu ladini'nin boy gelişimleri de yıllara göre Grafik 1'~e gösterilmiştir. Gerek Tablo 3 de ve gerekse Grafik 1 'de görüleceği gibi, en az boy gelişimi gös~ teren 4 nolu Sitka ladini orijini bile yerli tür olan Doğu ladini'nin iki katı kadar boy yapmıştır. 26 Sitka ladini'nde boy büyümesinin hızlı oluşu, Doğu ladini'ne

göre daha kısa sürede diri örtü baskısından kurtulmasına neden olmuştur. Deneme alanlannda yapılan ölçümlemeler, Doğu ladini yerine Sitka ladini dikilmekle, kültür bakımı iş gücünden hektarda yaklaşık 16S işgünü tasarruf edilebileceğini de göstermektedir. Birim alanda Doğu ladini'nden 2-3 kat fazla ürün vermesi ve kültür masraflarının az oluşu nedeniyle, Doğu Karadeniz yöresinde 1100 m'nin altındaki ağaçlandırmalarda, bu çalışma sonuçlarına göre daha başarılı gözüken 2 ve 3 nolu Sitka ladini orijinierinin şimdilik kullanılması yararlı olacaktır. Ancak, denemenin kesin sonuçlan heniiz alınmadığından ağaçlandırmalarda gruplar halinde ve % 10- ls oranında çok kullanılmalıdır. INTRODUCTION SUMMARY Oriental spruce (Picea orientalis (L.) Carr.) grows very slowly in its early stage. Average heigh of Oriental spruce seedlings at 3+0 years old is araund 14 cm. Usually 2SOO seedlings at 3+0 years old are planted per hectare. It is necessary to take care of seedlings at least 8-10 years against to weed. Eeach weeding operation costs average 220 (los- 33S) work hours for a hectare. Weeding must be made twice year for 8 years on the planted lands of Oriental spruce. On the best si tes mean annual gross growth of well stocked Oriental spruce and Sitka spruce (Picea sitehensis (Bong.) Carr.) are about 8.S m 3 and 23 m 3 at the rotation age of 100 years respectively. There is a similarity of climate between Eastern Black- Sea Region and the area where Sitka spruce grows naturally (Table 1). Sitka spruce was taken underthis research because of its lower cultural expenses and high yield. MATERIAL AND METHOD Sitka spruce seeds from eight United States provenances were obtained from Silvaseed Company, U.S.A., in 197S (Table 2). The seeds of Oriental spruce which have been used as control, were collected from the stand near the Nursery. The weight of 1000 seeds of each provenance has been weighted and their germination energy and germination percents have been 27

tested. No pre-treatment have been applied to the seeds before sowing. The seeds of Sitka spruce and Oriental spruce (For control) were sown at Meryemana Reseaı-ch Nursery according to Randomized Block Experiment method, with three replications. In April 1975, 1500 seeds per m 2 were sown. The elevation of the nursery is 950 m. Height growth of seedlings have been measured and survival percent of them have been calculated for 3 years at the nursery. Four experiment plots were selected at Macka District (App. I) and seedlings were planted in spring 1978. The seedlings were spaced at 2 m intervals within 8 x 8 m square shaped parcejs. Each block has nine parcels and one experiment plot has three blocks. One provenance was represented with 75 seedlings in every experiment plot. Being twice a year, weeding have been made for eight and five years long on the planted areas of Oriental spruce and Sitka spruca respectively. RESULTS Height In the mırsery stage it hasn't been found any difference on the height growts among the provenances. The average heights of Sitka spruce and Oriental spruce for 1 +0, 2+0, 3+0 ages were 6 cm, 14 cm, 24 cm and 2 cm, 7 cm, 14 cm respectively. The mean height of Sitka spruce seedlings of different provenances were between 170-255 cm when they were 1 1 years old (Table 3), and Oriental spruce was 86 cm. Provenances and locations have effected height growth (Table 4). The best height growth have been obtained from the provenances numbered 2 and 3. Survival It h~sn't been found difference between the weights of Sitka spruce seeds from different provenances. 28

The avarage weights of 1000 seeds were 2.5 gr. Germination energy and germination percentage of seeds have been found between 70-88 '% and 82-92% respectively. Survival of the nursery grown seedlings from different provenances for three years were 9-19% (136-28S seedlings per m 2 ). In view of gerıninations and nursery grown seedlings the best result were obtained from 2 and 3 numbered provenances. During the eight - year period ther:e have not been found any difference among the survival percentages of provenances but survival percentage have been significantly effected by the locations (Table S, Table 6). DISCUSSION AND CONCLUSIONS The number of provenances in this trial is not large. Among the eight United States' Sitka spruca provenances numbered 2 and 3 have had the greatest height growth during the ll years test period. The provenance numbered 1 also has performed well at the tested area. Oriental spruce grows very slowly in its early stage. Weeding must be made on planted.areas at least for 8 years. It costs a lot of expenses in the Region. By using fast growing Sitka spruce where it could grow, instead of Oriental spruce, 16S work days could be saved for weeding per hectare. The total yield of Sitka spruce is twice or three times higher than that of Oriental spruce at the rotation of 100 years. Although the experiment hasn't been completed yet, because of Sitka spruce's lower cultural expenses and high yield it could be used at a rate of 10- ls percent, in the planting areas un der 1100 m elevation. K A Y N A K Ç A Literature Cited 1 - AKALP, I. 1978. Türkiye'deki Doğu Laclini (Picea orientalis (L.) Carr.) Ormanlarında Hasılat Araştırmaları - Les Recherces Relatives A la Production Des Forest De L'i picea D'orient De la Turguie, İ. Ü. Yayın No: 2483, O. F. Yayın No: 261. 29

2 - ATASOY, H. 1979. Doğu Karadeniz Yöresinde Birim Alan İşgücünün Saptanmasına İlişkin Rapor. 3 - ATASOY, H. 1983. Fidanlık Yüksekliğinin Doğu Ladini Fidan Morfolojisine Etkisi (Yayınlanmamıştır). Effects of Nursery Altitute on the Morphological chracteristice of Oriental Spruce- (Unpublished). 4 - BURLEY, J. 1972. Türkiye'de Ağaç Islahı (Çeviri: A. S. Birler) Or. Mühendisliği Dergisi No : 8, Ankara. S - EYÜBOGLU, A. K. 1978. Pseudotsuga Orijin Denemesi - Provenance experiment on Pseudotsuga taxifolia viridis. Ormancılık Araştırma Enstitüsü Teknik Bülten Serisi No: 98. 6 - EYÜBOGLU, A. K. 1985. Pinus contorta Orijin Denemeleri (Yayınlanmamıştır). 7- EYÜBOGLU, A. K.; H. ATASOY 1985. Doğu Karadeniz Bölgesinde İntibakları Uygun Görülen Ladin, Göknar, Kimi Cins ve Türler (Yayınlanmamıştır). 8 - FOWELLS, H. A. 1965. Silvice of the Forest Trees of the United States. Agriculture Hondbook No : 271. 9 - MITCHELL, A. F. 1985. Conifers- Forestry Commission Booklet No: 15. 10 - ŞİMŞEK, Y. 1984. Orijin Denemelerinin Metodolojisi ve Problemleri. Or. Araş. Ens. Dergisi 60, Ankara. ll - ŞİMŞEK, Y. 1979. Douglas (Pseudotsuga menziessii (Mirb.) Franco) nun Türkiye'ye İthali ve Orijin Problemleri Üzerine Araştırmalar. Yenilik Basımevi, İstanbul. 12- ŞİMŞEK, Y.; M. TULUKÇU; Y. PETEK; K. TUNÇTAMER 1978. Türkiye Koşullarına Uyabilecek Pinus contorta (Dougl.)'nın Seçimi Üzerine Araştırmalar. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü, Yıllık Bülten No: 13, İzmit. 13 - ŞİMŞEK, Y.; M. TULUKÇU; F. TOPLU 1985. Türkiye'de Tesis Edilen Sahilçaını (Pinus pinaster Ait.) Orijin Denemelerinde Büyüme ve Kalite Özelliklerindeki Varyasyonlar Üzerine Araştırmalar. Or. Araş. Ens. Yayınları, Teknik Bülten Serisi No. 149. i4 ~ YAHYAOGLU, Z. 1981. Islah ve Genetik Ders Notları. Yayını No: 48, Trabzon. K. ü. Or. Fak. 15 - YAHYAOGLU, Z. 1985. Picea abies Orijin Denemeleri (Yayınlanmamıştır). 30