AGÂH EFENDİ NİN İZMİT MUTASARRIFLIĞI Serkan YAZICI* İzmit Sancağı Osmanlı başkenti İstanbul a en yakın yerleşim birimlerinden biri olması bakımından birçok olanaktan taşradaki diğer sancaklara oranla daha erken yararlanmış ve bu gelişim çizgisi içerisinde Osmanlı bürokratları açısından da tercih edilen bir görev yeri olmuştu. İzmit ile ilgili tarihi veriler ışığında birçok önemli ismin bu şehirde mutasarrıflık gibi mühim vazifeler üstlendiği görülmektedir. Bu isimler ile ilgili müstakil bilimsel araştırmaların yapılması, gerek kişilerin biyografik bilgileri gerekse kentin hafızası açısından kayda değer katkılardır. Bu çerçevede İzmit mutasarrıfları arasında yer alan kişilerden bir tanesi de Osmanlı Tarihinin ilgi çekici entelektüellerinden biri olan Agâh Efendidir. Agâh Efendi, Tercüme odası çevresinde yetişmiş Tanzimat dönemi Osmanlı aydınları arasında Namık Kemal, Ziya Paşa, Şinasi ve Ali Suavi ile birlikte iyi tanınan isimlerden biridir. Klasik tarih anlatısı kendisini Osmanlı Devleti nde ilk özel gazete Tercüman-ı Ahval in naşiri olarak tanıtır. Osmanlı Devleti nin modern anlamda ilk siyasi muhalefet kuşağının mensubu olması nedeniyle kariyerinin ve yaşamının iniş çıkışları içinde birçok ilke imza atmış ve birçok farklı görevde kamu hizmetinde olmuştur. Bu görevlerden biri de Avrupa sürgününden döndükten sonra 1872 yılında İzmit Mutasarrıflığıdır. Bu görevde kısa bir süre kaldıktan sonra azledilmiş olsa da 1876 yılında V. Murad tahta çıktığında onu yeniden bu göreve atamıştır. Sultan II. Abdülhamit in kendisini Şura-yı Devlet üyeliğine seçmesinden bir süre öncesine kadar bu görevini sürdürdü. Kısa süreler içinde gerçekleşmiş ve çok faal bir görüntü arz etmemiş olsa da böylesi bir Osmanlı aydınının İzmit te önemli bir idari görevi üstlenmesi başlı başına ilgi çekici bir anekdot olmakla birlikte birçok yönden ilmi öneme sahiptir. Bu çalışma Osmanlı Arşiv Belgeleri, basın koleksiyonları ve araştırma eserlerinden derlenen bilgiler ışığında Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflık dönemlerini ve kendisinin faaliyetlerini konu edinmektedir. Agâh Efendi nin Sicil-i Ahval kaydına göre ilk adı Yusuf tur, ancak yaygın olarak Agâh Efendi olarak ve ailesinin adı olan Çapanzade lakabıyla tanınmaktadır. Babası Divan-ı Hümayun katiplerinden ve hacegandan Yozgatlı Ömer Hulusi Efendi dir ve Sarıyer de doğmuştur. İlk tahsilini takiben Galatasaray Tıbbiyye-i Adliyesinde yedi yıl eğitim gördü ise de tamamlamadı. Bu yıllarda öğrendiği İngilizce, Fransızca ve Almanca kendisinin Tercüme Odası kadrosuna girmesini sağladı. 1 Böylelikle Paris Sefiri Rıfat Veliyüddin Paşa nın Maiyet Katipliği ile başlayan hariciye görevleri birbirini izledi. Karantina müdür muavinliği, 1856 da Kars ın Kırım Savaşı sonunda geri alınması diplomatik misyonu, 1857 de Mostar Mutasarrıf vekilliği görevlerinde bulundu. 2 1860 da henüz otuz yaşında iken ilk özel Türk Gazetesi Tercüman-ı Ahval i sermayesini kendi olanakları ile temin etmek üzere çıkarmaya başladı. 3 * Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, e-mail@syazici@sakarya. edu.tr 1 BOA. DH. SAİD 1/99. 2 Agâh Efendi, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2002, Cilt. I, s. 124. 3 Kenan Demir, Osmanlı da Basının Doğuşu ve Gazeteler, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 5, Nisan 2014, s. 57-88. 701
Serkan YAZICI Şinasi ile birlikte Tercüman ı Ahval i çıkarırken, aslında gazeteye devlet tarafından verilen finansal bir destek mahiyetinde, kendisine Postahane-i Amire, Vapurlar ve Ereğli Maden Kömürü Nazırlığı gibi görevler verildi. İlk posta pulu onun döneminde kullanıldı ve satışa çıktı. Hamza Demir, Tercüman-ı Ahval ile ilgili çalışmasında bu desteklerin maksadının açıkça kendisinin muhalefetinin etkisiz hale getirmek olduğunu kaydetmektedir. Agâh Efendi nin bu dönemde rekabet ettiği Ceride-i Havadis in sahibi ile giriştiği polemikler ve bunlar içinde Müslüman kimliğini ön plana çıkardığı gözlenmektedir. 4 İlber Ortaylı ya göre: Tercüman-ı Ahval gazetesi ile Türkiye de basın, siyasal eleştiri görevine başladı. Sadece siyasal eleştiri değil; Tercüman-ı Ahval le dil ve edebiyatta da yenilikler öneriliyor, tartışmalar yapılıyordu gazete ile siyasal hayatımızda basın, üstüne düşen görevi yerine getirmeye başlamıştır. 5 Yeni Osmanlılar Cemiyeti etrafında gelişen siyasi klik ile Avrupa ya gidişi 1867 de, dönüşü 1871 dedir. Agâh Efendi'nin bu dönemde aldığı İzmit Mutasarrıflığı görevinin dışında 1876 da başlayan Şura-yı Devlet Üyeliği, aynı yıl içinde son bulmuş, Bursa ve Ankara da ikamete zorlanmıştı. 6 1878 de ismi, V. Murat ı yeniden tahta çıkarmak için kurulan Aziz Bey komitesi ile ilgili soruşmalarda anıldı. 7 1884 te Rodos, 1885 te Midilli mutasarrıflıkları ve ilerleyen yaşlarında Atina Sefirliği gibi devlet görevleri de vardır. 8 Muhtemelen sağlık durumu nedeniyle İstanbul a yakın bir yere tayini düşünülmüş ise de bu mümkün olmamıştı. 9 Rodos a tayin olduğunda eski dostu Namık Kemal daha önce görev yaptığı ada hakkında ona yazdığı mektuplarla bilgiler verdi. 10 Namık Kemal Rodos un güzel ikliminin ona iyi geleceğini söylese de yeni atandığı Atina Sefareti görevine rahatsızlıkları ilerlemiş halde güçlükle gidebildi. 11 1885 te Atina da vefat etti ve cenazesi İstanbul a getirilerek devlet töreni ile defnedildi. 12 Bu çalışmaya konu olan Agâh Efendi nin İzmit mutasarrıflığı ise iki ayrı dönemde gerçekleşmişti. Bu bilgiyi Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Takvim-i Vekayi de yer alan haberler gibi kayıtların dışında kendisinin Sicil-i Ahval kaydı ve pek çok arşiv vesikası doğrulamaktadır. Sicil-i Ahval e göre bin seksen dokuz Cemazielevvelinde Anadolu Demiryolu İnşaat Nezaretine ve İzmit Sancağı Mutasarrıflığına getirilmişti. Bu kayda göre 1872 Temmuz u itibariyle bu görevi yürüttüğü anlaşılmaktadır. Zaten bu tarihten itibaren kendisiyle ilgili farklı arşiv kayıtları da görülmektedir. Bunlar arasında İzmit Mutasarrıfı Agâh Efendi hakkında 24 Ocak 1873 tarihli on sekiz kıta evrakın teslim alınması sayılabilir. 13 Bunlar dışında Hicri 1290 tarihli Devlet Salnamesi nde de Agâh Efendi mutasarrıf olarak kaydedilmişti. 14 Server İskit, Hususi İlk Türkçe Gazetemiz ve Agâh Efendi adlı eserinde Agâh Efendinin hatıra defterinden yararlanmıştır. Agâh Efendi bu deftere kendi el yazısı ile birkaç satırlık kısa notlar düşmüştür. Bu satırları önemli kılan özelliklerden biri kimi çok özel ifadeleri içermesi ve çoğunlukla tarih içermeleridir. Avrupa dan dönüşünde hatıra defterinde yer alan ilk kayıt 17 4 Hamza Demir, Tercüman-ı Ahval, DİA, Cilt 40, 2011, s. 495-497. 5 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1983, s. 154. 6 BOA. DH. SAİD 1/99. (Bkz. Ek 1) 7 BOA. Y. EE. 23/7. 8 Nuri Yüce, Çapanzade Agâh Efendi, DİA, Cilt 1, 1998, s. 447-448. 9 BOA. İ. DH. 12954/102224. 10 Taha Toros Arşivinden Namık Kemal den Agah Efendi ye Mektuplar (TT 570246). 11 BOA. Y. PRK. BŞK. 11/20. 12 BOA. HR. TO. 10/71; BOA. İ. HR. 299/18971. 13 BOA. A.MKT. MHM. 451-57. 14 Mehmet Güneş, Tanzimat Dönemindeki İdare Düzenlemelerin Kocaeli ye Yansımaları, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II Bildiri Kitabı, Kocaeli 2016, s. 555-561. 702
Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı Cemazeyilevvel 89-11 Temmuz Rumi 88, Salı şeklinde tarihlenmiştir. Bu bilgiler ışığında görevinin başlangıç tarihi miladi takvime göre 24 Temmuz 1872 dir. Buradaki kısa ifade şöyledir: Ba irade-i mahsusa-i Padişahi İzmit Mutasarrıflığına memur buyuruldum. 15 Agâh Efendi not defterine bu notu kaydettikten bir gün sonra çıkan Takvim-i Vekayi deki tevcihat kısmında onun tayin haberi yer alıyordu. Aynı günlerde ataması gerçekleşen birçok isimle aynı listede yer alan ifadeye göre İzmit Mutasarıflığı saadetlü Agâh Efendi hazretlerine tevci buyrulmuştu. 16 Sicil-i Ahval kaydına göre Agâh Efendi ilk döneminde İzmit Mutasarrıflığında yaklaşık bir yıl kalmış ve kendisine aylık yedi bin kuruş maaş bağlanmıştı. Ancak bu gelirine Anadolu Demiryolu Nezareti nden aldığı beş bin kuruşu da eklemek gerekir. 17 Bir başka arşiv belgesi ise mutasarrıflık maaşını sekiz bin kuruş göstermektedir. 18 Gelirin miktarı bir yana Agâh Efendi, bu gelirlerin tahsili konusunda bazı güçlüklerle karşılaşmıştı. İzmit Mutasarrıflığı görevi bittikten bir yıl sonra Agâh Efendi tahsil edemediği bazı aylıkları için Nafia Nezaretine başvurmuş, İzmit Demiryolu sandığından dokuz bin beş yüz, İzmit emvalinden ise on yedi bin kuruşluk alacak talebinde bulunmuştu. Kendisine verilen ilk cevapta mahalli kaynaklarda böyle bir kaydın olmadığı yönünde idiyse de daha sonra 24 Şubat 1874 tarihinde tahsilatla ilgili evraklar İzmit inşaat komisyonundan gönderilmişti. 19 Mutasarrıflığı döneminde İzmit ilgili devlet yazışmalarına bakılırsa ilgilendiği başlıca mesele de demiryoluydu. Kendisi bu göreve geldiğinde arşiv kayıtlarındaki ifadeyle demiryolu müteahhitleri dahi sıfırlanmış ve faaliyet durmuştu. Bu nedenle de mutasarrıflıktan demiryolunun Sapanca ya kadarki kısmı için gerekli edevatın temini istenmişti. 20 Diğer taraftan aynı günlerde Agâh Efendi ödüllendirilmişti. Her ne kadar bunun sebebi eldeki veriler ışığında yeterince açık değilse de padişah iradesiyle kendisine atiye verilmesine karar verilmişti. Bu çerçevede elli bin kuruş da kendisine uygun görülen ödüldü. 21 İzmit-Haydarpaşa hattının 1873 yılında açılışı da Agâh Efendi nin mutasarrıflık devresine denk gelmişti. 22 Agâh Efendi bir yıllık bir sürecin ardından 1873 yılı Ağustos unda İzmit Mutasarrıflığı görevinden azledildi. Yerine ise Hereke Fabrikası Kitabetinde bulunan Emin Bey getirildi. 23 Hatıra defterindeki notlara bakılırsa bu görev değişikliği Agâh Efendiye göre bazı haksızlıklar içeriyordu. Emin Bey in bu göreve tayini ve kendisinin azlini 24 Cemaziyelahir 1290-5 Ağustos 89, Perşembe (19 Ağustos 1873) şeklinde tarihlendirmiş ve şu ifadelere yer vermişti: Kurenayı padişahiden Halit Bey isminde bir çocuğun pederi Emin Bey namında bir zat kayrılmak üzere ba irade-i mahsusa İzmit e mutasarrıf tayin kılınmış olması ile mutasarrıflık-ı mezkûrdan infisalim. 24 15 Server İskit, Hususi İlk Türkçe Gazetemiz ve Agâh Efendi, Ankara 1937, s. 44. 16 Takvim-i Vekayi, 18 Cemaziyelevvel 1289, s.1. (Bkz. Ek 2) 17 BOA. DH. SAİD 1/99. 18 BOA. İ. DH. 654/45467. 19 BOA. A. MKT. MHM. 474/56. 20 BOA. A. MKT.MHM. 454/30. 21 BOA. A. MKT. MHM. 454/41. 22 İdris Bostan, İzmit, DİA, Cilt: 23, s. 536-541. 23 BOA. İ.DH. 671/46754. 24 İskit, Agâh Efendi, s. 44. 703
Serkan YAZICI Bu azlin ardından 19 Ağustos 1873 tarihinde Agâh Efendinin usul gereği devir teslim yapmak üzere İzmit e gitmesi istenmişti. 25 Agâh Efendi nin not defterine bu satırları kaydettiği ve devir teslim için verilen bu tarih muhtemelen kendisinin azlinden haberdar olduğu tarihtir. Zira bundan üç gün önce çıkan Takvim-i Vekayi nin 1601 numaralı sayısı Emin Bey in atama haberini içeriyordu: İzmit Mutasarıflığı Hereke Fabrika-i Hümuyunu Kitabeti nde müstahdem izzetlü Emin Bey'e tevci buyurulmuştur. 26 Agâh Efendi görevden alınmasının ardından yaklaşık iki yıl boyunca maaşsız kalmıştı. 27 Server İskit in anlattıklarına ve Refik Ahmed Sevengil den aktardıklarına bakılırsa İzmit Mutasarrıflığı görevinden önce 1869 dan başlayarak ve ikinci kez bu göreve atanacağı 1876 senesine kadar memuriyette bulunmadığı dönemlerde meşgul olduğu işlerden biri tiyatro metinleriydi. O ve kardeşi Şakir Paşa 28 Gedikpaşa tiyatrosunda Güllü Agop un sahnelediği birçok oyunu tercüme etmişlerdi. 29 İzmit Demiryolu Sandığı ve Emvalinden alacağını talep ettiği dönemde maaş almadığı günlerde ise kendisinin bir eser kaleme aldığı anlaşılmaktadır. Na-murad adlı bir tiyatro oyunu büyük olasılıkla içinde Veliaht Şehzade Murat Efendi nin ismini içermesi nedeniyle takibata uğramıştı. Eser etraflıca incelenmiş içeriğinde mahzurlu bir şey olmadığı anlaşılınca önce geçici sonra da esas ruhsatla basımına müsaade edilmiştir. 30 Sultan Abdülaziz in tahttan indirilmesinin ardından V. Murat ın Osmanlı Sultanı olması gözden düşmüş, memuriyetten uzaklaşmış pek çok isim için yeni bir devrin başlangıcı oldu. Agâh Efendi, 1876 Temmuz ayında İzmit Mutasarrıflığına yeniden atandı. Bu yıllarda pek çok devlet belgesi ve kaynağında ismi eski İzmit mutasarrıfı şeklinde anılmaktaydı. Miladi takvimle 16 Temmuz 1876 tarihli Takvim-i Vekayi de yer alan ifade tam olarak şu şekildeydi: İzmit Sancağı Mutasarrıflığı mutasarrıf-ı esbak saadetlü Agâh Efendi hazretlerine 31 Bu ikinci döneminde maaşı aylık yedi bin kuruş olarak tespit edildi. Bu dönemde beş ay boyunca İzmit Mutasarrıflığı görevini sürdürdü. 32 Sultan V. Murat döneminde memuriyete dönen Agâh Efendi, Sultan II. Abdülhamit in tahta çıkışıyla daha önemli görevler için bir namzet haline geldi. Bu görevler arasında İzmit Mutasarrıflığı görevinin son bulmasının ardından başlayan Şura-yı Devlet azalığı da sayılabilir. Bu göreve atanırken de yine Takvim-i Vekayi de eski görevine atıf yapılarak tanıtılmıştı: Şura-yı Devlet Azalığı İzmit mutasarrıf-ı esbakı saadetlü Agâh Efendi hazretlerine 33 Agâh Efendi nin sonraki günlerinde sabık Sultan V. Murad ın yeniden tahta çıkarılması için 25 BOA. A.MKT.MHM. 461/98. 26 Takvim-i Vekayi, 21 Cemazielahir 1290, s.1. 27 BOA. DH. SAİD 1/99. 28 Şakir Paşa, Rusçuk (1869), Bağdat (1869) ve Hersek (1871) mutasarrıflıkları ve Petersburg sefirliği (1879), Girit vali vekilliği (1889) ve Anadolu ıslahatı umumi müfettişliği (1895) gibi önemli görevlerde bulunmuştu. Özcan Mert, Çapanoğulları, DİA, Cilt 8, s. 221-224. 29 İskit, Agah Efendi, s. 49-50. 30 BOA. MF. MKT. 18/57. 31 Takvim-i Vekayi, 23 Cemaziyelahir 1293, s. 1. (Bkz. Ek 3) 32 BOA. DH. SAİD. 1/99. 33 Takvim-i Vekayi, 6 Şevval 1293, s. 1. 704
Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı girişilen bir saray komplosunun parçası olması nedeniyle önce Bursa ya daha sonra Ankara ya sürgüne gönderildi. Altı yıl sonra affedildiyse de kalan yılları Rodos, Midilli mutasarrıflıkları gibi taşra ve Atina sefirliği gibi ülke dışı görevleriyle geçti. Bu görevlerinde de devlet nişanlarına ve halkın sevgisine mazhar oldu. 34 Sonuç olarak Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı iki kısa dönemi içermek üzere toplamda bir buçuk yıl sürmüştür. Agâh Efendi, gazeteci, sanatçı, siyaset adamı, diplomat ve bürokrat gibi bir çok kimliğe sahipti. Bu çok yönlü görüntüsü ile Tanzimat aydını profiline tam manasıyla oturmaktadır. Böylesi karakterlerin gerek merkezi vilayetlerde gerekse taşrada sunabilecekleri katkılar tahmin edilebilir. İzmit Mutasarrıflığı görevinde de Agâh Efendi nin zorlu bir süreç içerisine giren Anadolu demiryolu projesi ile ilgili problemin çözümüne katkılar sunduğu anlaşılmaktadır. Genel hatlarıyla yoğun birer icraat dönemi gibi gözükmese de şehir hafızası açısından böylesi bir entelektüel ve devlet adamının bu döneminin hatırlanması önem taşımaktadır. 34 BOA. İ. DH. 922/73113; BOA. İ. DH. 962/76092; BOA. Y. MTV. 16/2. 705
Serkan YAZICI KAYNAKÇA Agâh Efendi, Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Ankara 2002, Cilt. I, s. 124. BOA. A. MKT. MHM. 454/41. BOA. A. MKT. MHM. 474/56. BOA. A. MKT.MHM. 454/30. BOA. A.MKT. MHM. 451-57. BOA. A.MKT.MHM. 461/98. BOA. DH. SAİD 1/99. BOA. HR. TO. 10/71. BOA. İ. DH. 12954/102224. BOA. İ. DH. 654/45467. BOA. İ. DH. 922/73113 BOA. İ. DH. 962/76092 BOA. İ. HR. 299/18971. BOA. İ.DH. 671/46754. BOA. MF. MKT. 18/57. BOA. Y. EE. 23/7. BOA. Y. MTV. 16/2. BOA. Y. PRK. BŞK. 11/20. Bostan, İdris, İzmit, DİA, Cilt: 23, s. 536-541. Demir, Hamza, Tercüman-ı Ahval, DİA, Cilt 40, 2011, s. 495-497. Demir, Kenan, Osmanlı da Basının Doğuşu ve Gazeteler, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 5, Nisan 2014, s. 57-88. Güneş, Mehmet, Tanzimat Dönemindeki İdare Düzenlemelerin Kocaeli ye Yansımaları, Uluslararası Karamürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu II Bildiri Kitabı, Kocaeli 2016, s. 555-561. İskit, Server, Hususi İlk Türkçe Gazetemiz ve Agâh Efendi, Ankara 1937. Mert, Özcan, Çapanoğulları, DİA, Cilt 8, s. 221-224. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1983, s. 154. Taha Toros Arşivinden Namık Kemal den Agâh Efendi ye Mektuplar (TT 570246). Takvim-i Vekayi, 18 Cemaziyelevvel 1288, s.1. Takvim-i Vekayi, 21 Cemazielahir 1290, s.1. Takvim-i Vekayi, 23 Cemaziyelahir 1293, s. 1. Takvim-i Vekayi, 6 Şevval 1293, s. 1. Yüce, Nuri, Çapanzade Agâh Efendi, DİA, Cilt 1, 1998, s. 447-448. 706
Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı EKLER Ek 1- Agâh Efendinin Sicil-i Ahval Kaydı ve İzmit Mutasarrıflığına İlişkin Bölümler 707
Serkan YAZICI Ek 2- Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı na ilk tayinini gösteren 18 Cemaziyelevvel 1288 Takvim-i Vekayi Gazetesi 708
Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı Ek 3- Agâh Efendi nin İzmit Mutasarrıflığı na ikinci kez tayinini gösteren 23 Cemaziyelahir 1293 Takvim-i Vekayi Gazetesi 709