C.1.1.5 Buharlaşma... 66 C.1.1.6 Yağışlar. 66 C.1.1.6.1Yağmur... 66 C.1.1.6.2.Kar, Dolu, Sis ve Kırağı... 68 C.1.1.7 Kuraklık 68 C.1.1.

1

ĐÇĐNDEKĐLER A COĞRAFĐK KAPSAM 17 A.1 GĐRĐŞ. 17 A.1.1 Tarih Öncesi. 17 A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars. 20 A.1.3 Đslam Uygarlıkları Dönemi 21 A.1.3.1 Selçuklular Dönemi 23 A.1.3.2 Osmanlı Yönetimi 25 A.2 ĐL VE ĐLÇE SINIRLARI 31 A.2.1 Đlçeler.. 31 A.3 ĐLĐN COĞRAFĐK DURUMU..38 A.4 ĐLĐN TOPOGRAFYASI VE JEOMORFOLOJĐK DURUMU 38 A.5 JEOMORFOLOJĐK YAPI VE STRATĐGRAFĐ... 40 B DOĞAL KAYNAKLAR 50 B.1 ENERJĐ KAYNAKLARI. 50 B.1.1 Güneş Enerjisi 50 B.1.2 Su Gücü 50 B.1.3 Kömür 50 B.1.4 Doğalgaz 51 B.1.5 Rüzgar 51 B.1.6 Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek) 51 B.1.7 Petrol 51 B.1.8 Jeotermal Sahalar. 51 B.2 BĐYOLOJĐK ÇEŞĐTLĐLĐK... 52 B.2.1 Ormanlar.......52 B.2.1.1 Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları... 54 B.2.2 Çayır ve Meralar..... 54 B.2.3 Sulak Alanlar.... 55 B.2.4 Flora.. 55 B.2.5 Fauna Endemik Hayvanlar.... 55 B.2.6 Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları.. 55 B.3 TOPRAK. 56 B.3.1 Kars Đli Toprak Grupları 56 B.4 ĐÇME SUYU KAYNAKLARI VE BARAJLAR.... 58 B.4.1 Đçme Suyu Kaynakları ve Barajlar..... 58 B.4.2 Yeraltı Su Kaynakları Potansiyeli... 59 B.4.3 Akarsular.... 59 B.4.4 Göller ve Göletler... 60 B.5 MĐNERAL KAYNAKLAR. 60 B.5.1 Sanayi Madenleri.... 60 B.5.2 Metalik Madenler... 60 B.5.3 Enerji Madenleri.... 60 B.5.4 Doğal Madenler.... 60 C HAVA (ATMOSFER VE ĐKLĐM)... 61 C.1 ĐKLĐM VE HAVA... 61 C.1.1 Doğal Değişkenler.... 62 C.1.1.1 Rüzgar... 62 C.1.1.2 Basınç..... 63 C.1.1.3 Sis ve Nem.. 64 C.1.1.4 Sıcaklık..... 65 2

C.1.1.5 Buharlaşma... 66 C.1.1.6 Yağışlar. 66 C.1.1.6.1Yağmur... 66 C.1.1.6.2.Kar, Dolu, Sis ve Kırağı..... 68 C.1.1.7 Kuraklık 68 C.1.1.8 Mikroklima 69 C.1.2 Yapay Etmenler..... 69 C.1.2.1 Plansız Kentleşme.. 69 C.1.2.2 Yeşil Alanların Azalması... 69 C.1.2.3 Isınmada Kullanılan Yakıtlar..... 70 C.1.2.4 Endüstriyel Emisyonlar..... 81 C.1.2.5 Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar.. 81 C.2 HAVAYI KĐRLETĐCĐ GAZLAR VE KAYNAKLARI 82 C.2.1 Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman 82 C.2.2 Partikül Madde (PM) Emisyonları. 85 C.2.3 Karbonmonooksit Emisyonları... 87 C.2.4 Azotoksit Emisyonları 87 C.2.5 Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları.. 87 C.3 ATMOSFERĐK KĐRLĐLĐK 87 C.3.1 Ozon tabakasının Đncelmesinin Etkileri. 87 C.3.2 Asit Yağışların Etkileri.. 87 C.4 HAVA KĐRLETĐCĐLERĐN ÇEVREYE OLAN ETKĐLERĐ 87 C.4.1 Doğal Çevreye Etkileri.. 87 C.4.1.1 Su Üzerindeki Etkileri 87 C.4.1.2 Toprak Üzerine Etkileri.. 88 C.4.1.3 Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri. 88 C.4.1.4 Đnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 90 C.4.2 Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri. 90 D SU. 92 D.1 SU KAYNAKLARININ KULLANIMI..... 92 D.1.1 Yer altı Suları..... 92 D.1.2 Jeotermal Kaynaklar. 92 D.2 DOĞAL DRENAJ SĐSTEMLERĐ........ 93 D.2.1 Akarsular ve Diğer Yer Üstü Suları Đçin.... 93 D.2.2 Yer altı Suları Đçin.94 D.3 SU VE KIYI YÖNETĐMĐ, STRATEJĐ VE POLĐTĐKALARI 94 D.4 SU KAYNAKLARINDA KĐRLĐLĐK ETKĐLERĐ.. 94 D.4.1 Tuzluluk 94 D.4.2 Zehirli Gazlar 94 D.4.3 Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilik 94 D.4.4 Ağır Metaller ve Đz Elementler 94 D.4.5 Zehirli Organik Bileşikler 94 D.4.5.1 Siyanürler. 94 D.4.5.2 Petrol Türevleri 94 D.4.5.3 Polikloro Naftalinler ve Bifeniller 94 D.4.5.4 Pestisitler ve Su Kirliliği.. 95 D.4.5.5 Gübreler ve Su Kirliliği 95 D.4.5.6 Deterjanlar ve Su Kirliliği 95 D.4.6 Çözünmüş Organik Maddeler.. 95 D.4.7 Patojenler.. 95 D.4.8 Askıda Katı Maddeler... 95 D.4.9 Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği.. 95 3

E TOPRAK VE ARAZĐ KULLANIMI... 96 E.1 GENEL TOPRAK YAPISI...... 96 E.2 TOPRAK KĐRLĐLĐĞĐ...... 96 E.2.1 Kimyasal Kirlenme 96 E.2.1.1 Atmosferik Kirlenme 96 E.2.1.2 Atıklardan Kirlenme. 96 E.2.2 Mikrobiyal Kirlenme 96 E.3 ARAZĐ.. 96 E.3.1 Arazi Varlığı...... 96 E.3.1.1 Arazi Sınıfları...... 97 E.3.1.2 Kullanma Durumu... 98 E.3.2 Arazi Problemleri 101 F FLORA- FAUNA ve HASSAS YÖRELER 103 F.1 ORMANLAR...... 103 F.1.1 Ormanların Ekolojik Yapısı....... 103 F.1.2 Bölgenin Orman Envanteri...... 104 F.1.3 Orman Varlığının Yararları...... 105 F.1.4 Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları.......... 106 F.2 ÇAYIR VE MERALAR 106 F.2.1 Çayır ve Meraların Varlığı 106 F.2.2 Kullanım Amaçları ve Yararları 106 F.3 FLORA... 107 F.3.1 Habitat ve Topluluklar.. 107 F.3.2 Türler ve Popülasyonlar... 136 F.4 FAUNA 136 F.4.1 Habitat ve Toplulukları 136 F.4.2 Türler ve Popülasyonları 136 F.4.3 Hayvan Yaşama Hakları.. 138 F.4.3.1 Evcil Hayvanlar... 138 F.4.3.1.1Sahipli Hayvanlar... 138 F.4.3.1.2Sahipsiz hayvanlar 138 F.4.3.2 Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hay 139 F.4.3.3 Hayvan Hakları Đhlalleri... 139 F.4.3.4 Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla Đşbirliği 139 F.5 HASSAS YÖRELER 139 F.5.1 Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar 139 F.5.1.1 Milli Parklar, Tabiat Parkları, Tabiat Anıtları ve Tabiat Koruma Alan 139 F.5.1.2 Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanl.. 140 F.5.1.3. Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu Kapsamında Tespiti ve Tescili Yapılan Alanlar 140 F.5.1.3.1Kentsel Sit. 141 F.5.1.3.2Tarihi Sit 145 F.5.1.3.3Arkeolojik Sit. 145 F.5.1.4 Su Ürünleri Đstihsal ve Üreme Sahaları 151 F.5.1.5 Su Koruma Alanları.... 151 F.5.1.5.1mutlak Koruma Alanı.. 151 F.5.1.5.2Kısa Mesafeli Koruma Alanı... 151 F.5.1.5.3Orta Mesafeli Koruma Alanı 152 F.5.1.5.4Uzun mesafeli Koruma Alanı 152 F.5.1.6 HKDYY de Belirlenen Kirlenme Bölgeleri 152 F.5.1.7 Özel Çevre Koruma Bölgeleri Olarak Tespit ve Đlan Edilen Alanlar 152 F.5.1.8 Boğaziçi Kanununa Göre Koruma Altına Alınan Alanlar 152 4

F.5.1.9 Orman Alanı Sayılan Yerler. 152 F.5.1.10 Yapı Yasağı getirilen Alanlar. 152 F.5.1.11 3573 Sayılı Kanunda Belirtilen Alanlar.. 152 F.5.1.12 Mera Kanununda Belirtilen Alanlar 152 F.5.1.13 Sulak Alanların Korunması Yönetmeliğinde Belirtilen Alanlar. 152 F.5.2 Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli Alanlar. 156 F.5.2.1 Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları.. 156 F.5.2.2 Barcelona Sözleşmesi Uyarınca Korumaya Alınan Alanlar 156 F.5.2.2.1Özel Koruma Alanı Olarak Belirlenmiş Alanlar.. 156 F.5.2.2.2Yüz kıyısal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar.. 156 F.5.2.2.3Akdenize Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal Alanlar.. 156 F.5.2.3 Kültürel ve Doğal Miras Statüsü verilen Kültürel ve Doğal Alanlar.. 157 F.5.2.4 RAMSAR Sözleşmesi Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlar.. 157 F.5.3 Korunması Gereken Alanlar 157 F.5.3.1 Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak Tesbit Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar 157 F.5.3.2 Tarım Alanları.. 157 F.5.3.3 Mesire Yerleri 157 G TURĐZM 158 G.1 YÖRENĐN TURĐSTĐK DEĞERLERĐ 158 G.1.1 Yörenin Doğal Değerleri.. 158 G.1.1.1 Konum. 158 G.1.1.2 Fiziki Özellikleri. 158 G.1.2 Kültürel Değer 158 G.2 TURĐZM ÇEŞĐTLERĐ... 181 G.3 TURĐSTĐK ALTYAPI... 181 G.3.1 Đklim Özellikleri... 182 G.3.2 Gelişme Potansiyeli. 182 G.3.3 Yer Seçilme Nedenleri ve Kriterleri 182 G.4 TURĐST SAYISI 182 G.4.1 Alt Yapının Đmar Durumu 188 G.5 TURĐZM EKONOMĐSĐ 188 G.6 TURĐZM ÇEVRE ĐLĐŞKĐSĐ 189 H. TARIM. 190 H.1 GENEL TARIMSAL YAPI. 190 H.2 KARS ĐLĐNĐN TARIMSAL DURUMU.. 190 H.3 KARS ĐLĐ SULAMA DURUMU 193 H.4 HAYVANSAL ÜRETĐM VE VERĐM 193 I MADENCĐLĐK 216 I.1 MADEN KANUNUNA TABĐ OLAN MADENLER VE DOĞAL MALZEMELER..216 I.1.1 Sanayi Madenleri 216 I.1.2 Metalik Madenler... 216 I.1.3 Enerji Madenleri.. 216 I.1.4 Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler.. 216 I.2 MADENCĐLĐK FAALĐYETĐ YAPILAN YERLERĐN ÖZELLĐKLERĐ.. 216 I.3 CEVHER ZENGĐNLEŞTĐRME... 216 I.4 MADENCĐLĐK FAALĐYETLERĐNĐN ÇEVRE ÜZERĐNE ETKĐLERĐ 218 I.5 MADENCĐLĐK FAALĐYETLERĐ SONUCUNDA ARAZĐ KAZANIM AMACIYLA YAPILAN REHABĐLĐTASYON ÇALIŞMALARI 219 J ENERJĐ 221 5

J.1 BĐRĐNCĐL ENERJĐ KAYNAKLARI.. 221 J.1.1 Taş Kömürü.. 221 J.1.2 Linyit.. 221 J.1.3 Asfaltit. 221 J.1.4 Bitümlü Şist..... 221 J.1.5 Ham Petrol 221 J.1.6 Doğal Gaz.. 221 J.1.7 Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum 221 J.1.8 Orman. 222 J.1.9 Hidrolik 222 J.1.10 Jeotermal. 222 J.1.11 Güneş.. 222 J.1.12 Rüzgâr.. 222 J.1.13 Biokütle 222 J.2 ĐKĐNCĐL ENERJĐ KAYNAKLARI. 222 J.2.1 Termik Enerji... 222 J.2.2 Hidrolik Enerji.. 222 J.2.3 Nükleer Enerji 222 J.2.4 Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi 222 J.3 ENERJĐ TÜKETĐMĐNĐN SEKTÖRLERE DAĞILIMI 223 J.4 ENERJĐ TASARRUFU ĐLE ĐLGĐLĐ ÇALIŞMALAR.. 223 K SANAYĐ VE TEKNOLOJĐ... 224 K.1 ĐL SANAYĐSĐNĐN GELĐŞĐMĐ, YER SEÇĐMĐ SÜREÇLERĐ VE BUNU ETKĐLEYEN ETKENLER... 224 K.2 GENEL ANLAMDA SANAYĐ GRUPLANDIRILMASI... 228 K.3 SANAYĐNĐN ĐLÇELERE GÖRE DAĞILIMI.... 229 K.4 SANAYĐ GRUPLARINA GÖRE ĐŞYERĐ SAYILARI VE ĐSTĐHDAM DURUMU 229 K.5 SANAYĐ GRUPLARINA GÖRE ÜRETĐM TEKNOLOJĐSĐ VE ENERJĐ KULLANIMI. 229 K.6SANAYĐDEN KAYNAKLANAN ÇEVRE SORUNLARI VE ALINAN ÖNLEMLER 229 K.6.1 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği 229 K.6.2 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Su Kirliliği 230 K.6.3 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği. 230 K.6.4 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği.. 230 K.6.5 Sanayi tesislerinden Kaynaklanan Atıklar.... 230 K.7 SANAYĐ TESĐSLERĐNĐN ACĐL DURUM PLANLARI... 230 L ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME 231 L.1 ALTYAPI.. 231 L.1.1 Temiz Su Sistemi.. 231 L.1.2 Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 234 L.1.3 Yeşil Alanlar.. 237 L.1.4 Elektrik Đletim Hatları 242 L1.5 Doğalgaz Boru Hattı 242 L.2 ULAŞIM.. 242 L.2.1 Karayolları.. 242 L.2.1.1 Karayolları Genel. 242 L.2.1.2 Ulaşım Planlaması 243 L.2.1.3- Toplu Taşım Sistemleri 244 L.2.2 Demiryolları. 244 L.2.2.1 Kullanılan Raylı Sistem... 245 L.2.2.2 Taşımacılıkta Demiryolları.. 245 6

L.2.3 Deniz, Göl ve Nehir Taşımacılığı 245 L.2.4 Havayolları 245 L.3 HABERLEŞME 246 L.4 ĐLĐN PLAN DURUMU 246 L.5 ĐLDEKĐ BAZ ĐSTASYONLARI SAYISI. 248 M YERLEŞĐM ALANLARI VE NÜFUS 254 M.1 KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA. 254 M.1.1 Kentsel Alanlar 254 M.1.1.1 Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 254 M.1.1.2 Kentsel Büyüme Deseni 254 M.1.1.3 Planlı Kentsel Gelişme Alanları. 254 M.1.1.4 Kentsel Alanlarda Yoğunluk.. 254 M.1.1.5 Kentsel Yenileme Alanları.. 255 M.1.1.6 Endüstri Alanları Yer Seçimi 255 M.1.1.7 Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli Alanlar 255 M.1.2 Kırsal Alanlar 255 M.1.2.1 Kırsal Yerleşme Deseni. 255 M.1.2.2 Arazi Mülkiyeti..... 255 M.2 ALTYAPI.. 255 M.3 BĐNALAR VE YAPI ÇEŞĐTLERĐ 256 M.3.1 Kamu Binaları. 256 M.3.2 Okullar. 256 M.3.3 Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 261 M.3.4 Sosyal ve Kültürel Tesisler... 261 M.3.5 Endüstriyel Yapılar 262 M.3.6 Göçer ve Hareketli Barınaklar... 263 M.3.7 Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar 263 M.3.8 Bürolar ve Dükkanlar 263 M.3.9 Kırsal Alanda Yapılaşma.. 263 M.3.10 Yerel Mimari Özelikler. 263 M.3.11 Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller.. 263 M.4 SOSYO- EKONOMĐK YAPI 264 M.4.1 Đş Alanları ve Đşsizlik.. 264 M.4.2 Göçler. 264 M.4.3 Göçebe Đşçiler (Mevsimlik) 264 M.4.4 Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı... 264 M.4.5 Konut Yapım Süreçleri... 264 M.4.6 Gecekondu Islahı ve Önleme Bölgeleri.. 265 M.5 YERLEŞĐM YERLERĐNĐN ÇEVRESEL ETKĐLERĐ.. 265 M.5.1 Binalarda Ses Đzolasyonu 265 M.5.2 Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları.. 265 M.5.3 Ticari ve Endüstriyel Gürültü.. 265 M.5.4 Kentsel Atıklar 265 M.5.5 Binalarda Isı Yalıtımı.. 265 M.6 NÜFUS 265 M.6.1 Nüfusun Yıllara Göre Dağılımı 265 M.6.2 Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı 266 M.6.3 Đl ve Đlçe Nüfus Yoğunlukları.. 266 M.6.4 Nüfus Değişim Oranı. 267 N ATIKLAR. 268 N.1 EVSEL KATI ATIKLAR.. 268 N.2 TEHLĐKELĐ VE ZARARLI ATIKLAR. 268 7

N.3 ÖZEL ATIKLAR. 268 N.3.1 Tıbbi Atıklar 268 N.3.2 Atık Yağlar.. 269 N.3.3 Pil ve Aküler 269 N.3.4 Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller 269 N.3.5 Tarama Çamurları 269 N.3.6 Elektrik ve Elektronik Atıklar... 269 N.3.7 Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar... 269 N.4 DĐĞER ATIKLAR 269 N.4.1 Ambalaj Atıkları.... 269 N.4.2 Hayvan Kadavraları.. 270 N.4.3 Mezbaha Atıkları 270 N.5 ATIK YÖNETĐMĐ 270 N.6 KATI ATIKLARIN MĐKTAR VE KOMPOZĐSYONU 270 N.7 KATI ATIKLARIN BĐRĐKTĐRĐLMESĐ, TOPLANMASI, TAŞINMASI VE TRANSFER ĐSTASYONLARI 270 N.8 ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERĐ 270 N.8.1 Katı Atıkların Depolanması 270 N.8.2 Atıkların Yakılması 271 N.8.3 Kompost 271 N.9 ATIKLARIN GERĐ KAZANIMI VE DEĞERLENDĐRĐLMESĐ. 271 N.10 ATIKLARIN ÇEVRE ÜZERĐNDEKĐ ETKĐLERĐ.. 272 O GÜRÜLTÜ VE TĐTREŞĐM 273 O.1 GÜRÜLTÜ... 273 O.1.1 Gürültü Kaynakları.. 273 O.1.1.1 Trafik Gürültüsü.. 274 O.1.1.2 Endüstri Gürültüsü 275 O.1.1.3 Đnşaat Gürültüsü 276 O.1.1.4 Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 276 O.1.1.5 Havaalanları Yakınlarında Oluşan Gürültüler 276 O.1.2 Gürültünün Çevreye Olan Etkileri. 276 O.1.2.1 Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri 276 O.1.2.2 Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri 276 O.1.3 Gürültünün Đnsanlar Üzerine Etkileri 277 O.1.3.1 Fiziksel Etkileri 277 O.1.3.2 Fizyolojik Etkileri 277 O.1.3.3 Psikolojik Etkileri 277 O.1.3.4 Performans Etkileri. 277 O.2 TĐTREŞĐM 278 P AFETLER 279 P.1 AFET OLAYLARI 279 P.1.1 Depremler 279 P.1.2 Orman, Otlak ve Sazlık Yangınları..... 279 P.1.3 Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin Etkileri.. 280 P.1.4 Fırtınalar 280 P.2 DĐĞER AFETLER..... 282 P.2.1 Radyoaktif Maddeler. 282 P.2.2 Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar.. 282 P.2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 282 P.3 AFETLERĐN ETKĐLER VE YARDIM TEDBĐRLERĐ... 282 P.3.1 Sivil Savunma Birimleri. 282 P.3.2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 282 8

P.3.3 Đlk Yardım Servisleri... 282 P.3.4 Afetzedeler ev Mültecilerin Yeniden Đskanı... 282 P.3.5 Tehlikeli ve Zararlı maddelerin Sınırlar arası Taşınması Đçin Alınan tedbirler 282 P.3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar 283 R SAĞLIK VE ÇEVRE. 284 R.1 TEMEL SAĞLIK HĐZMETLERĐ 284 R.1.1 Sağlık Kurumlarının Dağılımı.. 284 R.1.2 Bulaşıcı Hastalıklar.. 287 R.1.2.1 Đçme ve Kullanma Suları.. 287 R.1.2.2 Denizler 288 R.1.2.3 Zoonoz Hastalıklar 289 R.1.3 Gıda Hijyeni 289 R.1.4 Aşılama Çalışmaları. 292 R.1.5 Aile Planlaması Çalışmaları 295 R.2 ÇEVRE KĐRLĐLĐĞĐ VE ZARARLARINDAN OLUŞAN SAĞLIK RĐSKLERĐ.... 298 R.2.1 Kentsel Hava Kirliliğinin Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 298 R.2.2 Su Kirliliğinin Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri.. 298 R.2.3 Atıkların Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 298 R.2.4 Gürültünün Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 299 R.2.5 Pestisitlerin Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri 299 R.2.6 Đyonize Radyasyondan Korunma. 300 R.2.7 Baz Đstasyonlarından Yayılan Radyasyonun Đnsan Sağlığı Üzerine Etkileri. 301 S ÇEVRE EĞĐTĐMĐ 302 S.1 KAMU KURULUŞLARININ ÇEVRE EĞĐTĐMĐ ĐLE ĐLGĐLĐ FAALĐYETLERĐ... 302 S.2 ÇEVREYLE ĐLGĐLĐ GÖNÜLLÜ KURULUŞLAR VE FAALĐYETLERĐ. 302 T ÇEVRE YÖNETĐNMĐ VE PLANLAMA. 303 T.1 ÇEVRE KĐRLĐLĐĞĐ VE ÇEVRESEL TAHRĐBATIN ÖNLENMESĐ.. 303 T.2 TABĐĐ KAYNAKLARIN EKOLOJĐK DENGELER ESAS ALINARAK VERĐMLĐ KULLANIMI, KORUNMASI VE GELĐŞTĐRĐLMESĐ.. 303 T.3 Ekonomik Ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin Taşıma Kapasitesini Aşmayacak Şekilde Planlanması.. 303 T.4 ÇEVRENĐN ĐNSAN-PSĐKOSOSYAL ĐHTĐYAÇLARI ĐLE UYUMUN SAĞLANMASI 303 T.5 ÇEVRE DUYARLI ARAZĐ KULLANIM PLANLAMASI 303 T.6 ÇEVRESEL ETKĐ DEĞERLENDĐRMESĐ 303 9

RESĐM, TABLO, ŞEKĐL VE GRAFĐKLERĐN LĐSTESĐ RESĐMLER Resim 1: Yazılıkaya da Mağara Resimleri 17 Resim 2: Yazılıkaya da Mağara Resimleri 19 Resim 3: Urartu Çivi Yazıları. 20 Resim 4: Ani Ebu Menuçehr Camii... 22 Resim 5: Ani Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Taşı.. 24 Resim 6: Akkoyunlu Dönemine ait Koçbaşı Mezar Taşı... 24 Resim 7: 1578 Osmanlı-Safevi Savaşını Anlatan Bir Minyatür. 25 Resim 8: Nusretnameden Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür. 26 Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü.. 27 Resim 10: Şahin Şahnameden Kars Minyatürü 27 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahûekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt... 28 Resim 12: Handere Orman Köyü (Sarıkamış) 54 Resim 13: Türkiye-Ermenistan Sınırını Çizen Arpaçay. 59 Resim 14: Kars Ovasında Kıvrılarak Akan Kars Çayı 60 Resim 15: Kuyucuk Gölü 140 Resim 16: Kars Kalesi.. 142 Resim 17: Selçuklu Sultan Sarayı ile Giriş Kapısı Ayrıntısı 146 Resim 18: Ani Güneydoğu Surları 147 Resim 19: Büyük Katedral ve Gagik Kilisesi.. 148 Resim 20: Ebu Menuçehr Camii.. 149 Resim 21: Fethiye Camii.. 150 Resim 22: Kuyucuk Gölü 154 Resim 23: Çalı Gölü.... 156 Resim 24: Selçuklu Sultan Sarayının Ön Kapı Süslemeleri. 162 Resim 25: Bir Kars Gravürü. 163 Resim 26: Kars Müzesinden Yöresel Kadın Giyimi Örnekleri 165 Resim 27: Mahalli Kıyafetli Öğrenciler 19 Mayıs Kutlamalarında. 166 Resim 28: Vali Konağı. 172 Resim 29: Kafkas Oyun Ekibi. 175 Resim 30: Turizm Oyun Ekibi. 175 Resim 31: Geve Adı Verilen Post Taklidi Tüylü Dokuma.. 176 Resim 32: Bir Gevenin Tersten Görünüşlü Tersi Zili Dokuma 177 Resim 33: Bir Ucunda Yaba, Öteki Ucunda Deve Boynu Motifleri Đşlenmiş Kilim 178 Resim 34: 1918 Yılında Kars, Ardahan ve Batum un Kırk Yıllık Rus Đşgalinden Kurtuluşunu Anlatan Kufi Yazılar Bulunan Bardız Kilimi 178 Resim 35: Sarıkamış Kayak Merkezi. 184 Resim 36: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepe den Çevrenin Görünümü... 185 Resim 37: Sarıkamış Kayak Merkezinin Zirvesi Cıbıltepe den Çevrenin Görünümü... 185 Resim 38: Sarıkamış Đlçesi ve Ormanlarından Bir Görünüş.. 186 Resim 39: Sarıkamış Kayak Merkezinden Bir Görünüş.. 187 Resim 40: Sarıkamış Sarıçam Ormanlarından Bir Görünüş 187 Resim 41: Kars yem Fabrikası 227 Resim 42: Kars Çimento fabrikası... 227 Resim 43: Kars Et Kombinası. 228 Resim 44: Kars Đli Çemre Đçme Suyu Boru Döşeme Çalışmaları 233 Resim 45: Đlimizde Kanalizasyon Boru Döşeme Çalışmaları 236 Resim 46: Yağmur Izgaraları... 237 Resim 47: Mesut Yılmaz Parkı... 238 10

Resim 48: Mesut Yılmaz Parkında Bulunan Kışın Buz Pateni Pisti Haline getirildi 238 Resim 49: Mesut Yılmaz Parkında yapılan 25 m² lik satranç Alanı 239 Resim 50: Haydar Aliyev Parkında Leyla ile Mecnun Heykeli.. 240 Resim 51: Fıskiyeli Heykel. 241 Resim 52: Mantarlı Havuz.. 241 Resim 53: Rus Döneminden Kalma Okul 256 Resim 54: Cılavuz Eğitim Enstitüsü 257 Resim 55: Merkez Spor Salonu... 261 Resim 56: Kars Şehir Stadyumu. 262 Resim 57: Organize Sanayi Bölgesi. 263 11

TABLOLAR Tablo 1 Đlimiz Sınırları Đçindeki Linyit Rezervi... 50 Tablo 2 Silvikültürel Faaliyetler.... 54 Tablo 3 Đlimizdeki Toprak Grupları ve Özellikleri.... 56 Tablo 4 Đlimizdeki Ortalama Rüzgar Hızı... 62 Tablo 5 Ortalama Rüzgar Hızı 63 Tablo 6 En Düşük, En Yüksek ve Ortalama Mahalli Yerel Basınç Değeri 64 Tablo 7 Nispi Nemli Günler.... 65 Tablo 8 Ortalama Sıcaklık Değerleri.... 65 Tablo 9 Đlimizde Buharlaşmanın Aylara Göre Dağılımı.. 66 Tablo 10 Đlimizde Yağışların Aylara Göre Dağılımı... 67 Tablo 11 Đlimizde Kar Örtülü Gün Sayısı ve Ortalama Kalınlık..... 68 Tablo 12 Đlimizde Kömür Satış Đzni Alan Kömürlerin Listesi.. 71 Tablo 13 Đlimizdeki Kamu Kurum ve Kuruluşlarındaki Kalorifer Sistemleri ile Kullandıkları Yakıt Türü ve Miktarları 72 Tablo 14 Đlimizdeki Đstasyon Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait Veriler... 76 Tablo 15 Đlimizdeki Ortakapı Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait veriler 77 Tablo 16 Đlimizdeki Yusufpaşa Mahallesindeki Kalorifer Kazanlarına Ait Veriler 79 Tablo 17 Kars Đli HKKY Ek 8 ve EKHKKY Ek 3 e Tabi Tesisler Listesi 81 Tablo 18 Kars Đlinde Trafiğe Tescilli Araç Sayısı 82 Tablo 19 Đlimizde Egzoz Emisyon Ölçümü Yapılan Sivil ve Resmi Araç Sayısı.. 82 Tablo 20 Kars ilinin 1996-2007 Yılları arasında Kış Sezonu Kükürtdioksit (SO2) Tablo 21 Ortalama Değerleri.. 83 Kars ilinin 1996-2007 Yılları arasında Kış Sezonu Partikül Madde (PM) Ortalama Değerleri.. 85 Tablo 22 Aras Nehri 2006 Yılı Seviye ve Debi Ölçümleri 93 Tablo 23 Arpaçay Nehri 2006 Yılı Seviye ve Debi Ölçümleri. 93 Tablo 24 Kars Çayı 2006 Yılı Seviye ve Debi Ölçümleri. 94 Tablo 25 Đlimizin Arazi Durumu 97 Tablo 26 Kars Đlinin Arazi Varlığı ve Arazi Yapısı 98 Tablo 27 Tablo 28 Tablo 29 Tablo 30 Tablo 31 Tablo 32 Tablo 33 Tablo 34 Kars Đlinin Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı 99 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Akyaka. 99 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Arpaçay 99 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Digor. 100 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Kağızman... 100 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Sarıkamış... 100 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Selim... 101 Şimdiki Arazi Kullanma Şekillerinin Kabiliyet Sınıflarına Dağılımı Susuz... 102 Tablo 35 Ormanların Ağaç Türlerine Göre Dağılımı... 104 Tablo 36 Ormanların Kapladığı Alanlar ve Bu Alanların Nitelik ve Đşletme Biçimi 104 Tablo 37 Sarıkamış Orman Đşletme Müdürlüğüne ait Cetvel.. 105 Tablo 38 Orman Yangınları... 105 Tablo 39 Kars Đlinin Flora Yapısı 107 12

Tablo 40 Đlimizdeki Yaygın Memeli Türleri... 136 Tablo 41 Đlimizdeki Yaygın Kuş Türleri. 137 Tablo 42 Đlimizdeki Sürüngenler ve Amfibia Grupları 138 Tablo 43 Đlimizdeki Sit Alanları ve Tescilli Taşınmazlar.. 141 Tablo 44 Đlimizdeki Turizm Belgeli Konaklama Tesisleri 181 Tablo 45 Đlimizdeki Yatırım Belgeli Konaklama Tesisleri 181 Tablo 46 Đlimizdeki Belediye Belgeli Konaklama Tesisleri. 181 Tablo 47 Đlimizin Tarihi ve Turistik Yerleri Olan Müze ve Ani Ören Yerini Ziyaret Eden Tablo 48 Yerli ve Yabancı Turist Sayısı 182 Đlimizin Turizm Đşletme Belgeli Tesislerde Konaklayan Yerli ve Yabancı Turist Sayısı..183 Tablo 49 Belediye Belgeli Tesislerde Konaklayan Yerli ve Yabancı Turist Sayısı.. 183 Tablo 50 Kars Đline Gelen Aylar Đtibari Đle Turist Sayısı 183 Tablo 51 Kars Đlinin Arazi Miktarı ve Yüzdesi 190 Tablo 52 Kars Đli Tarımsal Durumu. 190 Tablo 53 Đlimiz Hububat Üretimi.. 191 Tablo 54 Đlimiz Yem Üretimi. 191 Tablo 55 Đlimiz Endüstriyel Bitkileri Üretimi.. 192 Tablo 56 Đlimiz Baklagil Üretimi..... 192 Tablo 57 Đlimiz Meyve Üretimi... 192 Tablo 58 Đlimiz Sebze Üretimi.. 192 Tablo 59 Đlimiz Sulama Durumu... 193 Tablo 60 Đlimiz Hayvansal Üretim ve Verim.... 193 Tablo 61 Hayvan Miktarının Đlçelere Göre Dağılımı... 194 Tablo 62 Süt Üretimi. 194 Tablo 63 Kesilen Hayvanlardan Elde Edilen Et Miktarı.... 194 Tablo 64 Đlimiz Tavuk Yumurta Üretimi........ 194 Tablo 65 Đlimiz Kovan Mevcudu ve Bal Üretimi... 195 Tablo 66 Đlimizdeki Malzeme ocağı Đşletmeleri... 217 Tablo 67 Kars Đli Linyit Rezervleri.. 221 Tablo 68 Đlimizdeki Enerji Tüketimi 223 Tablo 69 Đlimizdeki Suyu Yetersiz Olan Köyler. 234 Tablo 70 Đlimizdeki Köy Đçme Suları... 234 Tablo 71 Kars Đli Yeşil Alan Envanteri. 242 Tablo 72 Otoyol, Devlet ve Đl Yolları Üzerinde Seyir ve Taşımalar 243 Tablo 73 Đlimizdeki Baz Đstasyonları Sayısı..... 248 Tablo 74 Đlçelere Göre Şehir ve Köy Nüfusu... 266 Tablo 75 Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Gruplarına Göre Dağılımı.. 266 Tablo 76 Đlimizdeki Sağlık Kuruluşlarının Günlük Atık Miktarları 268 Tablo 77 Kars Đli Atıklarının Dağılımı 271 Tablo 78 Kağıdın Geri Kazanılması Sonucu Çeşitli Faktörlerde olan Azalmalar 271 Tablo 79 Atık Metallerin Üretimde tekrar Kullanılmasında Faktörlerdeki Azalmalar 272 Tablo 80 Çeşitli Kullanım Alanlarının Kabul Edilebilir Üst Gürültü Seviyeleri 273 Tablo 81 2004 Yılı Aralık Ayına Ait Đlimizin Ana Caddelerinde Yapılan Gürültü Ölçüm Sonuçları 275 Tablo 82 Çeşitli Endüstriyel Đşyerlerinde Gürültü Ölçümleri.. 275 Tablo 83 Bazı gürültü Türlerinin dba Dereceleri ve Psikolojik Etkileri 277 Tablo 84 Đlimizde Meydana Gelen Depremler 279 Tablo 85 Đlimizde Yapılan Su Analiz Durumları 288 Tablo 86 2007 Yılı Dere Nehir Gölet Yüzme Havuzu Kontrolü 288 Tablo 87 Đlimizde Görülen Zoonoz Hastalıklar 289 Tablo 88 Đlimizde yapılan Gıda Hijyeni Analiz Durumları.. 290 13

Tablo 89 I. Genel Sağlıkla Đlgili Eşya ve Malzemenin Đnceleme Sayısı.. 290 Tablo 90 I. Genel Sağlıkla Đlgili Eşya ve Malzemenin Đnceleme Sayısı.. 291 Tablo 91 Kars Đli Aşılama Çalışmaları 292 Tablo 92 Aşıların ve Serumların Tüketim, Stok ve Đhtiyaç Durumu.. 293 Tablo 93 Aşı Sonuçları Çizelgesi 293 Tablo 94 Kurumlara Göre Aile Planlması Çalışmaları. 296 Tablo 95 Đl Genelinde Yapılan aile Planlaması Çalışmaları 296 Tablo 96 ÇED Olumlu/Olumsuz Kararı Verilen Faaliyetler Listesi 303 Tablo 97 ÇED Gereklidir/Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler Listesi 304 14

ŞEKĐLLER Şekil 1 : Kars Đl Haritası.... 18 Şekil 2 : Kars Đli, Akyaka Đlçesi Haritası... 32 Şekil 3 : Kars Đli, Arpaçay Đlçesi Haritası... 33 Şekil 4 : Kars Đli, Digor Đlçesi Haritası.... 34 Şekil 5 : Kars Đli, Kağızman Đlçesi Haritası...... 35 Şekil 6 : Kars Đli, Sarıkamış Đlçesi Haritası... 36 Şekil 7 : Kars Đli, Selim Đlçesi Haritası.... 37 Şekil 8 : Kars Đli, Susuz Đlçesi Haritası..... 38 Şekil 9 : Türkiye nin Orman Varlığı Haritası... 53 Şekil 10 : Kuyucuk Gölü Önemli Kuş Alanları Haritası. 153 Şekil 11 : Çalı Gölü Önemli Kuş alanları Haritası. 155 Şekil 12 : Kars Şehir Planı.. 159 Şekil 13 : Kars Turizm Haritası... 160 Şekil 14 : Kars Đli Maden Haritası 220 Şekil 15 : Kars Şehir Planı. 247 Şekil 16 : Kars Đli Deprem Haritası 279 Şekil 17 : Türkiye Deprem Haritası 281 15

GRAFĐKLER Grafik 1 : Ortakapı Mahallesi Kontrol Sonuçları. 78 Grafik 2 : Yusufpaşa Mahallesi Kontrol Sonuçları.. 80 Grafik 3 : 1996-2004 Yıllarına Ait Kükürtdioksit (SO2) Ortalama Değerleri... 84 Grafik 4 : 1996-2004 Yıllarına Ait Partikül Madde (PM) Ortalama Değerleri.. 86 Grafik 5 : Tarım Arazisi Dağılımı 98 Grafik 6 : Kars Đli Arazi Dağılımı 98 16

A.1 GĐRĐŞ (A) COĞRAFĐK KAPSAM Kars ve çevresini kapsayan çalışma alanında, çok dar bir alanda yüzeylenen Perme- Đriyas yaşlı Metaformiftler ve Kampaniyen öncesinde yerleşen ofiyolitler kayalardan başka, üst miyosende başlayan ve orta- üst Pleyistone kadar devam eden süreç içinde çeşitli evrelerle etkin olan volkanizma ürünleri ve bunlarla yanal göl ortamı çökelleri ile akarsu taşkın ovası çökelleri yer almaktadır. Çalışma alanında ilk volkanizma ile üst miyosendeki Çamurludağ anzdeziti oluşmuştur. Bunların üzerine Diskordansla tabanda bloklu çakıltaşı üyesi gelen Mescitli formasyonu pomzalı tüflerden oluşur ve olivinli horum bazalt ile son bulur. Batıda üst miyosen alt miyosen yaşlı Mescitli formasyonu çökelirken, doğuda yanal geçişli olarakyine aynı yaş konağında koyu sarı kum taşları yeşilimsi sarı tüflü ve karbonatlı kil taşı ve marnlardan oluşan Horasan formasyonu çökelme devam etmiştir. Yine alt piyosen yaşlı boyalı andezitli ve Yukarısallıpınar üyesi çalışma alanının kuzeydoğu kesimlerinde yerleşmişlerdir. Üst piyosende faaliyete geçen Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi asit karakterli olup bölgedeki Aladağ ve Süphandağ, Soğanlıdağ ve Dumanlıdağ volkanitleri ile aynı evreye sahip olup benzer karakterlidirler. Doğudaki Ağadeve dasiti ve Dikmeköy andeziti üst pliyosen- alt pleyitosen yaşlı olup bölgedeki en viskoz volkanizmayı oluşturur. Çalışma alanındaki volkanizmanın son evresini oluşturan alt pleyitosen yaşlı melikler bazaltı plato bazaltı niteliğinde olup, diğer birimlerin üzerine onları pişirerek akmıştır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan, çakıltaşı, kumtaşı, kiltaşı ve killi kireçtaşı seviyeli Karakurt formasyonu kendinden yaşlı bütün birimlerin üzerine açısal diskordansla gelir. KARS ĐLĐNĐN TARĐHCESĐ A.1.1 Tarih Öncesi 1941 1942 yıllarında Kars ta yedek subay olarak görev yapan Đsmail Kılıç KÖKTEN, bu dönemde ilimizde tarih öncesine ait araştırmalar yapmıştır. Đ. Kılıç KÖKTEN in yönetimindeki bu çalışmalar ile Kars bölgesi kültür tarihinin, komşu bölgelerde olduğu gibi Alt Paleolitik Döneme değin uzandığı kanıtlanmıştır. Kars yöresinde avcı-toplayıcı Paleolitik Dönem insanlarından günümüze kalan buluntular yeryüzündeki en eski kültürlerden birisinin bu yörede olduğunu göstermektedir. Kaynak: Kars Đl Yıllığı 2004 Resim 1 : Yazılıkaya da Mağara Resimleri 17

Şekil 1: KARS ĐL HARĐTASI Kaynak: www.kars..gov..tr 18

Paleolitik Dönem : Alt Paleolitik Dönem : Bu döneme ait buluntuların ele geçtiği yöreler şunlardır: Susuz ilçesi, Cilavuz Dere düzlüklerinde ve Kars Platosunda, Şölyen-Aşölyen tipte işlenmiş ve alt paleolitik döneme tarihlenen bir el baltası, Ağzıaçık (azacık) Suyunun batısındaki düzlüklerde oval çevreli, iki yüzü çok güzel işlenmiş, ucundan biraz kırılmış bir başka aşölyen baltası, Anı çevresinde ele geçen bir el baltası; Yazılıkaya nın yaklaşık 6 km güneyinde şölyen tipte el baltaları ve iri yongalar bulunmuştur. Orta Paleolitik Döneme ait ise, Borluk Vadisinde Musteryen tipte bir araç, Ağzıaçık Suyunun batısında bazalttan yapılmış çok aşınmış musteryen tipte bir uç, Yazılıkaya, Tombultepe ye yakın Kurbanağa Mağarasında taş araç ve ocak yerlerine rastlanmıştır. Üst Paleolitik Dönemde avcılık ve toplayıcılık yöntemlerinde farklılaşma olduğu, araç-gereç yapımının geliştiği görülmüştür. Yine bu dönemde duvar resimleri de ortaya çıkmıştır. Camışlı Köyü nün batısında, Aladağ ın doğu yamaçlarındaki Yazılıkaya da bazalt yapılı bir kayanın dik ve düzgün yüzünde biri büyük, biri küçük iki panoya rastlanmıştır. Büyük pano, yerden dört metre yükseklikte, yaklaşık 14 metre uzunlukta ve 3-4metre genişliktedir. Küçük pano ise aynı duvarın doğu uzantısı üstündedir.yazılıkaya panolarında hayvan ve insan figürleri vardır. Figürlerin çoğu dağ keçileri, geyikler, geyik yavruları ve eşeklerden oluşmaktadır. Bunlar o dönemdeki doğa koşullarının avcılık ve toplayıcılığa elverişli olduğunu ortaya koymaktadır. Yazılıkaya nın yanı sıra aynı yerde bulunan derinliği 11,5 m, iç genişliği 5,5 m, ağız genişliği 12,5 m olan ve güneye bakan Kurbanağa Mağarası araştırmalarında da yine Üst Paleolitik döneme ait taş araç gereçler bulunmuştur. Mezolitik Dönem : Paleolitik dönemi izleyen mezolitik dönem, mikrolit adı verilen minik araç-gereçlerle tanınmaktadır. Kars yöresinde de Đ.Kılıç KÖKTEN in Aras Vadisi nde yaptığı araştırmalarda bu araçlardan ele geçmiştir. Bu ve diğer paleolitik buluntular Rusya topraklarında saptanan benzerleri ile karşılaştırıldığında, bölge yerleşme tarihinin komşu bölgelere koşut olarak, Paleolitik Dönemle başlayıp, Mezolitik Dönemde de devam ettiğini göstermektedir. (2003 Kars Neolitik Dönem : Neolitik Dönemi Kars yöresinde gerçek anlamda bir yerleşme yeri değil, Akçakale Adası ndaki taş anıtlar ve kaledeki duvar resimleri temsil etmektedir. Bu resimler, yöredeki neolitik dönem yaşantısına bir ölçüde açıklık getirdiği için önemlidir. Resim 2: Yazılıkaya da Mağarası Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Çıldır Gölü ndeki Akçakale Adası nda Dolma Tepe eteklerinde kaya anıtları bulunmuştur. Ada menhirler, dolmenler ve kromlekler ile doludur. Đ. Kılıç KÖKTEN e göre; bu taş anıtlar neolitik dönem tekniği ile yapılmıştır. Çok kaba taşlarla örtülü iç duvarlar, kaba ve büyük taşlarla örtülü damlar, Avrupa dolmenlerinin bazılarında görülen tekniği anımsatmaktadır. Avrupa kültürüne özgü olduğu kabul edilen bu tip taş anıtlara doğuda ilk kez Kars ta rastlanmıştır. Anıtların ortasında açılan bir sondaj çukurunda, çok kaba, mat siyah renkli değişik biçimlerde çanak-çömlek parçaları bulunmuştur. Yazılıkaya-Kurbanağa Mağarası nın doğusunda, kale denilen tepede açılan bir sondaj çukurunda da üst katmanda farklı bir katman saptanmış ve bunun Son Neolitik Dönemden almış olabileceği öne sürülmüştür. Kaledeki duvar resimlerinin ise Son Neolitik Dönem ya da Đlk Tunç Çağı sonlarında yapıldığı sanılmaktadır. 19

Kalkolitik Dönem : Araç-gereç yapımında bakır kullanılmaya başlamasıyla belirlenen kalkolitik dönemin Kars yöresindeki buluntu yeri Kağızman ın güney kesiminde yer almaktadır. Mısır Dağı yerleşme yerinde, yapılan araştırmalarda, kalkolitik dönem özellikleri taşıyan buluntular ele geçmiştir. Bakır Çağı da denien bu dönemin izlerine, Anı da ve Azat Köyü ndeki höyükte de rastlanmıştır. Đlk Tunç Çağı : Bu dönem bakırla kalayın karıştırılmasıyla elde edilin tuncun, araç yapımında kullanılmaya başlamasıyla ayırt edilen bir dönemdir. Đlk tunç çağı, Kars bölgesinde Yazılıkaya nın dibinde açılan Küçük Deney Çukuru nda ve Kurbanağa Mağarası yakınındaki sondajda ele geçen çanak-çömleklerle ve aynı mağaranın doğusunda, kale denilen, üstü düz yüksek tepedeki sondaj çukurunun buluntularıyla bilinmektedir. Resim 3: Urartu Çivi Yazıları Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Kale mevkiindeki açmada, Đlk Tunç Çağından kalma bir açkı taşı, el değirmeni taşları, bir çekiç, delinmiş, üstü çizgi-süslü hayvan parmak kemikleri, küçük bir taş hayvan; el yapımı çanak-çömlekler ve yapı kalıntıları olduğu düşünülen iri taş yıkıntıları bulunmuştur. Tüm bu araştırmalardan çıkan sonuç; Kars yöresinin Paleolitik Dönemden başlayarak Orta Tunç Çağına değin kesintisiz bir kültür silsilesine mekan olduğudur. A.1.2 Yazılı Tarih Sonrası Kars Urartular : Yazılı tarih dönemleri Kars bölgesinde Urartularla başlamaktadır. M.Ö. IX. VE VI. Yüzyıllar arasında Van Gölü çevresi merkez olmak üzere kuzeyde Çıldır, kuzeydoğuda Gökçe Gölü çevresi, doğuda Đran içleri, güneydoğuda Urmiye Gölü, güneyde Şanlıurfa, batıda da Fırat Irmağı ile sınırlanan bölge Urartu Krallığının egemenliği altındaydı. Urartu, Asur Kralı I. Salmanassar ın yazıtlarında (M.Ö. 1273-1244) Uruatri (dağlık bölge) olarak anılmakta, aynı yazıtta Asur Kralının bu adla bilinen ülkeleri ele geçirdiği bildirilmektedir. Urartular çağında Bingöl den, Çıldır Gölü ile Gökçe Gölü bölgesine değin uzayan yerlerde, insanların çok sık bir yerleşim gösterdiği ve buralarda ondan fazla yerli krallık kurulduğu bilinmekle beraber, bu yerli krallıklar tabi oldukları büyük krallığa zenginlikleri nispetinde altın, gümüş, tunç, at, öküz ve koyun olarak ağır vergiler ödemiş, sık sık isyan etmeleri sebebiyle de ağır bir şekilde cezalandırılmışlardır. Bu yerli krallıklar içerisinde Kars taki Diauekhi Krallığı komşularına göre daha büyük ve kuvvetliydi. Bilhassa kıymetli 20

madenlerden vergi ödemekte idi ki; bu durum Kağızman Deresindeki altın, gümüş ve Bardız daki bakır madenlerinin o dönemde işletildiğini ortaya koymaktadır. Kimmer Đskit Akınları : M.Ö. VII. Ve V. Yüzyıllar arasında Đskitlerin baskısı karşısında başka topraklara göç etmek zorunda kalan Kimmerler, kendilerine yeni bir yurt aramak amacıyla Anadolu ya girmeye başlamışlardır. Bu göç ve istilalar Asur ve Urartu devletlerini büyük sarsıntılara uğratmıştır. Urartu Kralı II. Rusa (M.Ö. 685-645) bu göçebe topluluklarla dostça ilişkiler kurmaya çalıştı. Kimmerlerle Đskitlerin saldırıları ile yıkılma eşiğine gelen Urartu Krallığına son darbeyi Medler vurdu. Medler özgürlüklerini kazanarak Asur devletini ortadan kaldırmış, bunun ardından ise bölgedeki Urartu hakimiyeti sona ermiştir. Persler : M.Ö. 550 de Urartu toprakları Pers egemenliğine girmiştir. Persler, Orta Đran dan Ege Denizi7ne kadar geniş bir bölgeyi egemenlikleri altına almışlarıdır. Persler kurdukları devleti dış ülke topraklarını talan ederek ya da fethederek ayakta tutmaya çalışıyor, dolayısıyla kendi halkı üzerindeki ekonomik, sosyal ve siyasal baskı hafifliyordu. Krallar kralı olarak anılan Pers imparatoru Dara ülkeyi satraplık denen, 23 büyük ve 127 küçük birime bölerek merkezden yönetiyordu. Bugünkü Kars yöresi 18. Satraplık içinde yer alıyordu. Bu bölge satraplığa yılda 400 gümüş talent vergi vermek ve Dara ya 20.000 at göndermekle yükümlü idi. Araks Krallığı : Farklı etnik bölgelerden oluşan Araks Krallığının merkezi, bugünkü Azerbaycan sınırları içindeki içinde ki Armavir di. Krallığın sınırları batıda Murat Suyuna kadar uzanmaktaydı. Araks Kralları daha sonraları Muş yöresini de topraklarına kattılar. Bu arada Đran-Azerbaycan bölgesinde egemenlik kurmuş olan Partlar, Araks Krallığının yayılma politikasına karşı çıkarak, Arakslara savaş açtılar ve Araks Krallığını büyük bir yenilgiye uğrattılar. Tigran Dönemi : Araks Krallığı yenilmesine rağmen ortadan kalkmadı. Tigran Araksların başına geçti ve topraklarını genişletmeyi sürdürdü. Merkezi Urartu olan Tigran Devletinde toplumsal yaşamda göçebe kültürü devam ediyor, av ve savaş eğlenceleri Tigran Kültürünü oluşturuyordu. Tigran ın egemenliği M.Ö. 64 de Roma istilalarına kadar sürdü. Sasaniler Dönemi : Sasani Kralı Yezdigerd in bölgede başlatmış olduğu dinsel baskılar sonucunda Doğu Anadolu da çatışmalar ve huzursuzluklar başladı. Sasanilerin Roma ve Bizanslılarla da çatışmaları olmuş, fakat Bizanslılar bu dönemde bölgeye yaptıkları seferlerden bir sonuç alamamıştır. Tam bu dönemde Müslüman Araplar bölgede yeni bir siyasal güç olarak görünmeye başlamıştır. Suriye, Irak ve Mısır da egemenlik kuran Araplar, 630 yıllarında Đran ı da ele geçirdiler. Halife Hz. Ömer 642 de Nihavent savaşlarıyla bölgedeki Sasani egemenliğine son verdi. A.1.3 Đslam Uygarlıkları Dönemi : Arapların Güneydoğu ve Doğu Anadolu yu ellerine geçirmek amacıyla yaptıkları seferlerin ilki 638 yılına rastlar. Halife Hz. Ömer zamanında Iyas Bin Gazem komutasındaki Arap ordusu Van Gölünün kuzeyine kadar ilerledi. 642 de ise Habib Bin Mesleme komutasındaki ordu Van Gölü yöresinden kuzeye yürüyerek Divin i aldıysa da Kars ı ele geçiremedi. Kars yöresinin bir bölümü 646 da Araplara kendiliğinden teslim olmuş ise de, yöre halkı Selçukluların bu bölgeye geldiği 1064 yılına kadar 418 yıl boyunca Hıristiyan kaldı. Gregoryanlığı benimsemiş olan halk, kendilerini Ortodoks Bizanslıların dinsel baskılarından kurtaran Arap yönetiminden hoşnuttu. Ama Bizans Đmparatoru 2. Konstantus 655 de 100.000 kişilik ordusuyla Erzurum ve Kars yoluyla Divin üzerine yürüdü. Bölgeyi yeniden Bizans topraklarına kattıktan sonra geri döndü. Bunun üzerine yöre halkı Malazgirt teki Arap ordusuna başvurarak bölgeyi Bizanslıların elinden kurtarmasını 21

istediler. Şam Valisi Mauviye Bizanslılara karşı Araplarla birlikte savaşan Reştunili Teodoros u bölge yöneticisi ilan etti ve Araplar yörede bir süre egemen oldular. Ancak 657 de Araplar arasında çıkan anlaşmazlıklar üzerine Bizanslılar bölgeyi yeniden ele geçirdiler. Emevi Halifesi Abdulmelik döneminde (685-705) Mervan Bin Muhammed komutasındaki Arap ordusu, Divin i de ele geçirdi ve Bizanslıları yöreden çıkardı (693). Bu tarihten sonra bölge kesin olarak Arap yönetimi altına girdi. Ancak 771 de ağır vergilerden bunalan Hıristiyan Türkler Namıkonlu Artavasd önderliğinde Araplara karşı ayaklandılar. Abbasi halifesi Mansur, 722 de Đsmail Bin Amirü l Harisi komutasındaki 30.000 kişilik bir orduyu Kars üzerine gönderdi. Hıristiyan Türkler yenildiler. Tarihte Bagrevand Savaşı diye anılan bu çatışmayı kazanan Araplar yöre Hıristiyanlarının başına Bagratlı Aşut u getirdiler. Aşut un yerine geçen oğlu Senbad, halifece patrik olarak atandı. Bagrat, II. Abbas döneminde (928 de) Kars Bagara ve Erasgavork tan sonra Bagratlıların üçüncü merkezi oldu. III. Aşut, 962 de kendisine Anı yı başkent seçince kardeşi Muşel e merkezi Kars olan Vanand Beyliğini verdi. Bu durum 1045 e kadar sürdü. Buf tarihte Bizans Đmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos, Anı üzerine yürüdü. Önce Anı Bagratlılarını yendi. Kars Bagratlılarını da kendisine bağladı. Buralara askerler yerleştirerek Türklerin ileri hareketlerini durdurmaya çalıştı. Kaynak: Kars Đl Yılığı 2003 Kaynak: Kars Đl Yıllığı 2004 Resim 4: Anı Ebu Menuçehr Camii 22

A.1.3.1 Selçuklular Dönemi : Büyük Selçuklu Devleti nin kurucusu Tuğrul Bey in amcasının oğlu Yabgu Hasan Bey 1048 de Anı üzerine saldırıda bulunarak Bizanslılara yenik düştü. Kendiside bu savaşta şehit edildi. Tuğrul Bey bunun üzerine Azerbaycan Valisi Đbrahim Yınal ı Anı ya gönderdi. Erzen ele geçirildi. Bizanslılar buna karşılık verdilerse de Türkler Bizanslıları yenerek Kars tan Elazığ a kadar olan bölgeye bir çok Türkmen aşiretlerini yerleştirdiler. Tuğrul Beyin Anadolu ya başlattığı seferler pek başarılı olamadı. Ancak Anı bölgesine düzenledikleri akınlarla Bizans sınırlarını zor ladılar. Tuğrul Beyin ölümüyle yerine geçen Çağrı Beyin oğlu Alparslan önce Türkmen Beyleri arasındaki birliği sağladı ve daha sonra 1064 yılında Anı Kalesini uzun bir mücadeleden sonra ele geçirdi. Alparslan Anı nın güvenliği için Kars ında Selçuklu topraklarına katılmasını istiyordu. Alparslan ın 1064 yılındaki Đlk Rum Seferi ile alınan yerler bir daha Bizanslıların eline geçmemiştir. Rumlar buralardan atılıp, merkezi Anı olan ve Selçuklulara bağlı Anı- Şeddadlılar hükümeti kurulmuştur ki; şimdiki Türkiye nin yani küçük Asya da ki Müslüman Türk Devletinin temelleri de bu yılda Alparslan ın eliyle atılmıştır. 1064 yılı fetihleri, milli varlığımız ve dünya tarihi bakımından önemlidir. Alparslan ve oğlu Melikşah döneminde Kars ve civarı barış içinde bir dönem yaşamıştır. Yalnız Melikşah ın oğulları arasında taht için yapılan mücadele Kras yöresinde de düzensizliğin baş göstermesine neden oldu. Selçuklu tahtı için Muhammed Tapar, Berkyaruk ve Sencer çekişiyorlardı. Muhammed Tapar ile Berkyaruk 1103 te Anı yöresinde karşı karşıya geldiler Tarih te Divin Savaşı diye anılan savaşta Muhammed Tapar yenildi. Kardeşler arasında yapılan anlaşmayla Kızılözen in kuzeyi ile Musul ve Şam Muhammed Tapar a, Hora san la Maveraünnehir yöresi Sencer e He medan, Đsfahan ve Bağdat Berkyaruk a kal dı. Berkyaruk 1105 te ölünce bölgede yine karışıklıklar çıktı. Muhammed Tapar ın ege menliğini tanıyan Anı Şeddadlıları Dilmaç oğulları nın saldırısına uğradı. Dilmaçoğul ları Divin üzerine yürüyüp, Divin i ele geçirdiler. Anı şehrini koruyan Şeddatlılar ise Fadlun un oğlu Mahmud un emirliğini tanıdılar. Bir süre sonra Saltuklular Anı şehrine gelmiş fakat Gürcüler Saltukluları büyük bir bozguna uğratmıştır. Bunun üzerine Anı halkı, Fahrettin Saddad ı ülkeden kovdu. Gürcü Kralı Dimitri nin oğlu III. Giyorgi, yerli Ermeni halkı ile anlaşarak şehri ele geçirdi. Anı nın Hıristiyanların eline geçmesiyle bölgedeki Müslüman Beyler bir birlik oluşturdular. Fakat, şehri ele geçiremediler. Anı, 1164 yılına dek Gürcü egemenliğinde kaldı. Ancak, Anı şehri 1164'te tümüyle Selçukluların eline geçti. Bu arada Selçuklu Devleti yine karışıklıklar içinde idi. Sultan Gıyasseddin Mesud döneminde atabeyliğe yükselen Şemseddin Eldengiz, sultanın ağabeyi Tuğrul Beyin dul eşi Narinç Hatunla evlendi. Eldengiz, Selçukluların Azerbaycan Emiri Süleyman Şah ı tahtından indirerek üvey oğlu Arslan Şah ı emir ilan etti. Arslan Şah 1163 te Erzen, Ahlat, Erzurum emirliklerinin ordularını, Atabey Eldengiz komutasında Anı ve Divin üzerine gönderdi. Kral III. Gyorgi kesin bir yenilgiye uğrayarak, geri çekildi.1164 te yöre tümüyle Selçukluların eline geçti. Atabey Eldengiz olası bir Gürcü saldırısına karşı kalenin sur ve burçlarını onarttı. Daha sonra Đsfahan a geri döndü. Bundan sonraki 10 yıl içinde Anı tümüyle onarılarak ekonomik yaşamı canlandıysa da, bu durum uzun sürmedi ve 1174 te III. Giyorgi nin saldırısıyla yeniden Gürcülerin eline geçti. III. Giyor gi nin yerine geçen kızı Tamara, Gürcistan da güçlü bir askeri kuvvet oluşturdu. Bu kuvvetler 1200 de Anı yı ele geçirerek Şeddadlılar yönetimine son verdiler. Alrıca Güneydoğu Anadolu ya dek inerek yayılmacılık siyasetini sürdürdüler. 23

Resim 5: Anı Fethiye Camiinde Selçuklu Kartal Taşı Resim 6: Akkoyunlu Dönemine Ait Koç Başı Mezar Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Gürcistan Başkomutanı Avak Sargis 1231 de Anı ve Kars ın genel valisi oldu. 1239 da birkaç koldan gelen Moğollar kısa zamanda Tiflis dahil tüm Gürcistan ı, Anı, Kars ve Sürmari yi ele geçirdiler. Moğollar 1243 Kösedağ Savaşı ndan sonra, Anadolu Selçuklularını tümüyle kendilerine bağladılar. 1239-1355 yılları arasında 116 yıl boyunca Kars, Moğolların yönetiminde kaldı. Bunun 1239-1256 arası Cengizli Valilere, 12567 dan sonrası da Đlhanlılar a bağlı olarak geçmiştir. Đlhanlı döneminde Kars ilinin merkezi sayılan Anı bazı vergilerden muaf tutulmuştur.1356 da Altinordu hükümdarı Canı Beyin (1339-1357) eline geçen Kars ve yöresinde 1380 de ise Karakoyunlular hakimiyet sağladı. 387 de Timur un ele geçirdiği Kars, vergi ödemek koşuluyla Firuz Tiri Baht a teslim edildi ve Timur Türkistan a geri döndü. Bu durumdan faydalanan Karakoyunlular bağımsızlıklarını ilan ettilerse de, 1394 te Timur Kars ı tekrar ele geçirdi. Timur un 1405 te ölümü ile karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf taht kavgasından yararlanarak Kars ta tekrar hakimiyet sağladı. Böylece Kars ve yöresi, 1406-1468 yılları arasında Karakoyunlu egemenliği altında kaldı. Kara Yusuf un saltanatının son yıllarında ise Sahruh Azerbaycan ı ele geçirdi. Karakoyunlular Sahruh u geri çekilmeye zorladı. Karakoyunlu Hükümdarı Cihan Şah, devleti 20 yıl bağımsız olarak yönetti. Bu süre içinde Ardahan, Posof ve Çoruh yöresiyle birlikte, Đran ın büyük bölümünüde topraklarına katarak, Karakoyunlu Devletinin sınırlarını Umman Denizine kadar genişletti. 1453 te Akkoyunlu tahtına çıkan Uzun Hasan Karakoyunlularla, Osmanlıları ortadan kaldırmak amacıyla önce Karakoyunlulara saldırdı. Akkoyunlular uzun savaşlardan sonra 1468 de tüm yöreyi ve bu arada Kars ı ele geçirdiler. Daha sonra Osmanlı Devleti ne de saldıran Uzun Hasan Otlukbelin de yenilerek (1473) güç kaybetti. Akkoyunlular kısa zamanda çöktüler ve AkkoyunluDevleti nin yerine Safevi Devleti kuruldu. Bu devletin egemenliği döneminde Kars ve yöresi büyük yıkım gördü. 1514 Çaldıran Savaşı nda Şah Đsmail i yenilgiye uğratan Yavuz Sultan Selim Kars7ta konakladı. Ordudaki yorgunluk ve huzursuzluk sebebiyle, Doğu Anadolu yu tam olarak egemenliğine alamadan Đstanbul a geri döndü. 24

A.1.3.2 Osmanlı Yönetimi : Kanuni Sultan Süleyman 1534 te yaptığı sefer sonucunda Kars ı Osmanlı egemenliği altına aldı ve 1548 yazında Kars ı imara girişti. Süleyman Çelebi idaresindeki 5000 atlı ise Safili sınırında bekliyordu. Yazın Tahmaspoğlu Đsmail Mirza ile gelen Kaçarlı Gökçe Sultan idaresindeki büyük bir Safili ordusu ansızın Kars ı bastı. Kars ın imar edilen yerleri söktürülüp, yıkıldı. Bu Safili akınından cesaretlenen Atabekliler de taarruza geçti. Yusufeli, Artvin ve Tortum bölgelerini geri aldılar. 1548 sonbaharında Erzurum a gelen bir Osmanlı ordusu, padişahın buyruğu ile H.955 Recep ayına Atabekliler yurduna girip buraları yeniden fethettiler.1549 da Gök ve Ardahan kaleleri onarıldı ve bölgeye asker yerleştirildi. Ancak Safevilerin saldırıları durmadığından, 1578 de yapılan Osmanlı- Safevi Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti Çıldır ı ele geçirerek Çıldır Eyaletini kurdu. Lala Mustafa Paşa yıkık ve harap olan Kars ı büyük ölçüde onardı. Safevi hükümdarı Şah I. Abbas ın Revan ı almasının ardından, 1604 te yapılan barış sonucunda şehri terk eden halk geri döndü. 1639 da yapılan anlaşma sonrasında Kars 95 yıl sürecek olan bir barış dönemine girdi. 1734 yılında ise Afganlı Nadir Şah Kars ı kuşattı. Yapılan barış antlaşması sonucunda Revan Đran a, Kars ve yöresi Osmanlılara bırakıldı. Nadir Şah ın 1736 da tekrar Osmanlı topraklarına saldırması üzerine yapılan savaş sonucunda, 1746 da barış anlaşması imzalındı ve Kars uzun süre barış içinde yaşadı. Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Resim 7: 1578 Osmanlı-Safavi savaşını anlatan bir minyatür 25

Rusların Saldırı ve Đşgalleri : Bu barış dönemi ise Rusya nın güçlenmesiyle sona erdi. Ayrıca XIX. Yüzyılın ilk çeyreğinde Đranlılar Kaçer Hanedanlığı döneminde üç yıl üst üste Kars a saldırdılar. Đran saldırıları 1823 te Erzurum Antlaşması ile sona erdi ki; bu saldırıları Rus ordusunun hücumu izledi. Sıcak denizlere açılma hayallerini gerçekleştirmek amacıyla ilk olarak 1807 de Kars a saldıran Ruslar, 1828 de önce şehri, sonra iç kaleyi işgal etti. Şehir yıkıldı ve yağmalandı. 1829 da imzalanan Edirne Antlaşması ile Ruslar geri çekilmek zorunda kaldılar. Fakat Ruslar Ahıska Şehrini ve altı sancağını savaş tazminatıyerine sayıp, geri vermediler.kıırım Savaşı sırasında, 16 haziran 1855 te üçüncü defa Kars ı kuşatan Ruslara karşı, küçük yaştaki çocuklar bile Gönüllü Alayı na katılıp çarpıştı. Sıvastopol bozgununun acısını çıkarmak için, General Muravyev kumandasında 54 bin kişilik ordu ile 29 eylül 1855 te hücuma geçen Ruslar, tabyalarda yedi buçuk saat süren kanlı muharebeler sonunda ağır bozguna uğrayıp, 20.000 asker zaiyat verdiler. Bu müdafaada, yalnız şehir halkından tabyalarda altısı kadın, dokuzu din alimi olmak üzere 70 şehit ile, 230 yaralı verilmişti. 1855 Kars zaferini gören ve Kanadalı General Williams yazdığı raporlarında, Đngilizlerden Albay Lake ve doktor Sandwithe ise hatıralarınad, kadınlıerkekli Türklerin yurt koruma hususunda bu eşsiz kahramanlık destanını nasıl yazdıklarını anlatmışlardır. Resim 8 : Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Nusretname den Kars Şehir Planını Gösteren Bir Minyatür 26

Kars ta yararlığı görülenleri devlet çeşitli şekillerde mükafatlandırdı. Müşir Vasıf, Kerim Paşa ve Williams Paşalara mücevherle süslü birer altın kılıç ile Mecidiye Madalyaları verildi. Üzerinde Kars Kalesi resmi bulunan altın, gümüş ve bronz Kars Madalyası yaptırılarak, hizmeti geçenlere dağıtıldı. Şehre ve ahalisine GAZĐ ünvanı verilerek, Mahkeme Siciline yazdırıldı. Şehir halkı üç yıl vergi ve askerlikten muaf tutuldu. Karadeniz de Đstanbul-Batum arasında sefere başlayan yeni vapura KARS adı verildi. Kars ahalisine Sultan Mecid in kutlaması ve Vekiller Heyeti nin teşekkürleri geldi. Đngiltere Kraliçesi Victoria, General Williams a Kars Baroneti ünvanını verdi.1855 Kars Zaferinin tafsilatını öğrenen ve Kanadalı General Williams ın memleketi olan Ottawa nın25 mil güneyindeki Wellington kasabası halkı, diğer adaş kasabalardan ayırt edilmek üzere buranın adını değiştirmeyi görüşürken Kars adını, şerefle benimsediler. bir açık hava tiyatrosunda General Williams ın raporlarına göre, 1855 Kars Muharebesi ni temsil ederek, Akdeniz e çıkmayı gözeten Rusların burada, Türkler tarafından nasıl yenildiklerini canlandırdılar. Resim 9: Kars Şehrine ve Ahalisine Verilen Gazilik Madalyasının Ön ve Arka Yüzü Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Resim 10: Şahinşahname den Kars Minyatürü 15 Ekim 1877 günü, Gazi Ahmet Muhtar Paşa komutasındaki ordumuz, Alacağ da Rus ordularını bozguna uğrattı ise de devam eden yoğun Rus saldırıları sebebiyle Erzurum a doğru çekildi. 18 Ekim de Kars ı yeniden kuşatan düşman 1 ay sonra 17-18 Kasım 1877 gecesi yapılan bir kanlı hücum ile şehri işgal etti. Rusya 1856 Arazi Kanununa göre Kars ta Oblast (askeri vilayet) idaresini kurdu. Toprak mülkiyetini devletleştirdi ve yerli Türklerin topraklarını ellerinde alarak, yeni göçmenlere verdi. Ayrıca Kars ı demiryolu ile Kafkas ulaşım ağına bağladı. 1905 Japon Savaşında yenilen Rusya sıcak denizlere açlmak amacıyla yeniden Akdeniz yoluna döndü. Kars ı birinci sınıf müstahkem yer yaparak 1908 de demiryolunu Sarıkamış a kadar ulaştırdı. Ayrıca Müslümanlardan boşaltılanköylere Ermeni, Rum, Yezidi, Ukraynalı,Malakan gibi çeşitli etnik ve dinsel gruplar yerleştirildi. Kars şehrinin kuzeyinde yeni bir şehir kuruldu. 27

I. Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Yıllarında Kars : Kars ilinin milli mücadele tarihi, l. Dünya Savaşı öncesinden Cumhuriyet e değin uzanan kesintisiz bir süreci yansıtmaktadır. 19. Yüzyıl sonlarından 20. Yüzyıl ilk çeyreğine değin ardarda Rus, Ermeni ve Đngiliz işgallerine uğramıştır. Osmanlı nın l. Dünya Savaşı na girmesi, Çarlığın 1 Kasım 1914 te Sarıkamış ta, Pasım da ve öteki Anadolu hudutlarında ileri saldırmasıyla başladı. 6 Kasımda başlayıp 6 gün süren Köprüköy Muharebesinde, Ruslar yenilince Rus Orduları Başkomutanı sayılan son Rus Çarı ll. Nikola, 1914 Aralık ayı başlarında Kars a geldi, Sarıkamış a geçip askerlerine kendi eliyle madalyalar dağıtarak ordusunu cesaretlendirmeye çalıştı. l. Dünya Savaşı sırasında, Ruslar 1914 güzünde Kars ta 150 Türk ü sürgüne gönderdi. 1915 yılında Enver Paşa komutasındaki 3 Türk Kolordusu Sarıkamış a ilerleyip bir koldan da Ardahan a girdi. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahuekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit oldu. Kaynak: Kars Đl Yılığı 2004 Resim 11: 1915 Yılında Sarıkamış Allahuekber Dağlarında Şehit Olanların Anısına Dikilen Anıt Bu arada 1915 Çanakkale Zaferi sebebiyle müttefiklerinden yardım alamayan çarlık rejimi tarihe karıştı. Bunun ardından sürgündeki Karslılar geri döndü. Bolşevik yönetimi 3 Mart 1918 Brest-Litowsk Antlaşmasıyla Kars bölgesini Türkiye ye vermeyi kabul etti. Bu anlaşmayı tanımayan ve başlarında, yıkılan çarlığın sadık subayları bulunan Taşnak Ermenileri Kars köylerinde katliam ve yağmalamalar yapıp, şehrin çarşı ve mahallelerini ateşe verdiler. 25 Nisan 1918 günü Kars, kırk yıllık hasretten sonra, Türk Ordusu ve ey yıldızlı bayrağına kavuştu. Mart-Nisan 1918 de Ermeniler Kars ilinde çok vahşi usullerle katliam yaptılar. 30 Ekim Kars tan 12 Nisan 1919 da Đngiliz- Ler in tutuklayıp Malta ya sürdük leri Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti erkanı ve yüksek memurlar 1918 Mondros Mütarekesiyle Türk Ordusu, 1914 sınırı gerilerine çekilmeye mecbur kalınca Ermeni istilası tekrar başladı. 28

Buna engel olmak isteyen Karslılar kendi güç ve imkanlarıyla ve Wilson prensiplerine uygun olarak 5 Kasım 1918 de Milli Đslam Şurası adı ile demokratik bir yerli hükümet kurdular. Batum, Artvin, Ahıska, Ahılkelek, Serdarabad ve Ordubad7a değin Nahçivan Türkleri de Kars taki bu yerli Hükümete katılarak sancak ve ilçe teşkilatını kurdular. Böylece, 1914 Türkiye sınır kuzeydoğusundaki 36.000 km2 lik bölgenin yerli Türk Hükümetinin merkezi Kars oldu. Bu hükümet 18 Ocak 1919 da 131 temsilcinin katılımıyla gerçekleştirilen Büyük Kongre ile Cenub-i Garbi Kafkas Hükümeti adın aldı. Kars yöresindeki örgütlenmenin ilk günlerinde, Đngilizler yöre halkının siyasal yönlü çalışmalarına bir ölçüde göz yumdular. Ne var ki siyasal örgütlenme çabalarının güçlenmesi ve merkezileşmesi, Đngilizlerin yöredeki denetimini zayıflatmaya başlayınca işgalciler karışmama tutumunu bir yana bıraktılar. 1919 da Kars a gelen Đngiliz temsilci Pate, yerli yönetimi tanımayacaklarını bildirdi ve Arpaçay ın doğusundaki Ermenilerin Kars a yerleştirilmelerini istedi. Bu durumdan cesaretlenen Gürcüler de Azgur, Ahıska ve Posof u işgal ettiler. Đngilizler Kars taki Türk Hükümetini dağıttıktan sonra yöreyi General Garganof ve Osibyan komutasındaki Ermenilerin denetimine bıraktılar.böylece Kars ve yöresi işgalden kurtulduktan 1 yıl sonra yeniden Gürcü ve Ermeni egemenliği altına girdi. Kars ın Kurtuluşu : Milli Mücadelenin ilk günlerinde Mustafa Kemal başkanlığında Sivas Heyet-i Temsiliyesi bir durum değerlendirmesi yapmış ve Đtilaf Devletlerinin Bolşevik Hükümeti ile ilişki kurmasını önlemek amacıyla Kafkasya ya ağırlık verilmesi kararına varmıştır. Güney Kafkasya nın Ermeni ve Gürcü denetimine geçmesinden sonra Nisan 1919 da başlayan Kuva-i Milliye eylemleri 1920 başlarında, 15. Kolordunun desteği ile birlekte, büyük bir yoğunluk kazandı. Cenub-i Garbı Kafkas Hükümeti nin dağıtılmasından sonra, Ermeni denetimi neredeyse tüm Kars yöresini kapsamış, sadece Çıldır uzun süre bunun dışında kalabilmiştir. Ermeniler Şubat 1920 de bölgeyi ele geçirmek için büyük bir saldırı başlatmış ve 17 Şubatta Çıldır ve Arpaçay7a ulaşmışlardır. Bu gelişmeler üzerine Heyet-i Temsiliye, Elviye-i Selase nin ( üç vilayet; Kars, Ardahan ve Batum un) yeniden elde edilmesini uygun buldu ve bu amaç doğrultusunda 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa hızla hazırlıklara girişti. Erzurum ve Van vilayetleri ile Erzincan Sancağında seferberlik ilan edildi. Kazım Karabekir Paşa hükümete harekatın 23 Haziranda başlayacağını bildirerek, karargahını Horum a taşıdı. 28 Eylül 1920 de Doğu Cephesi Komutanı Kazım Karabekir Paşa Sarıkamış yönünde harekete geçerek, 29 Eylülde Sarıkamış ı kurtardı. TBMM Hükümeti nin Doğu Harekatının Kars a dek uzatılmasını istemesi üzerine; Doğu cephesi birlikleri 28 Ekim 1920 de yeniden saldırıya geçti ve 9. Kafkas Tümeni 30 Ekimde Ermenilerin direnişini kırarak Kars a girdi. 20 Kasımda Ermenilerle yapılan ateşkesin ardından 22 Kasım 1920 de Gümrü de başlayan barış görüşmeleri 2 Aralıkta sonuçlandı ve Ermenistan Hükümetiyle TBMM Hükümeti arasında bir barış antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla Kars Sancağı nın bütünü Türkiye topraklarına katıldı. Antlaşma öncesinde Ermenistan ın elinde bulunan Tuzluca Kazası da Türklere verildi. Ancak imzadan bir gün sonra, Sovyet Kızılordu Birlikleri Ermenistan a girdiler. Taşnak Hükümeti devrilerek yerine Ermenistan Sovyet Hükümeti kuruldu. Bu durumda anlaşma da onaylanamadı. Kızılordu nun harekatı Gürcistan a yönelince, Tiflis teki Gürcü Hükümeti Ankara ya başvurdu ve TBMM nin desteğini istedi. Bu destek karşılığında Batum, Ardahan ve Artvin Türklere bırakılacaktı. Gelişmeler sonucunda Şusat 1921 de Ardahan ve Artvin Sancakları nın Gürcistan Hükümeti tarafından Türkiye ye bırakıldığı açıklandı. Doğu cephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bu iki şehri Türkiye ye kattılar. 29

16 Mart 1921 de Sovyet Hükümetiyle imzalanan Moskova Antlaşması ile Kars ve Artvin in Sovyet Rusya ile olan sınırları belirlendi. Bu antlaşmaya göre, daha önce Elviye-i Selase içinde yer alan Batum ve ayrıca Ahıska ile Ahılkelek Türkiye sınırları dışında kaldı. Moskova Antlaşmasından 7 ay sonra 13 Ekim 1921 de Kafkasya daki Sovyet Hükümetleri ile Türkiye arasında Kars ta yeni bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşma, Sovyet Rusya yönetimi ile Moskova da yapılan antlaşmanın yinelenmesi anlamını taşıyor, Kars ın ve Artvin in bugünkü sınırlarının taraflarca bir kez daha onaylandığını ifade ediyordu. Milli Mücadele süresince doğu cephesinde yeni bir askeri ya da siyasal gelişme olmadı. Bu cephenin birlikleri de, kısa bir süre sonra, Batı Cephesi ne gönderildi. Atatürk ün Kars a Gelişi (6 Ekim 1924) Atatürk ün 1924 yılında yaptığı Karadeniz ve Doğu Anadolu Gezisi Sarıkamış ve Kars ı da kapsıyordu. Yanında eşi Latife Hanım, yakın arkadaşlarından Salih (Bozok), Hamdullah Subhi (Tanrıöver), Kılıçhane Rauf (Benli), Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik (Bıyıklıoğlu), Muhafız Birliği Komutanı Đsmail Hakkı (Tekçe), Başyaver Rusuhi Beyler ve yaverleri olduğu halde, 4 Ekim 1924 günü Erzurum dan Sarıkamış a gelen Atatürk, o günü ve ertesi günü Sarıkamış ta geçirdi. Sarıkamış ta iken Türk Ocağını ziyaret etti ve Hamdullah Subhi (Tanrıöver) burada uzun bir konuşma yaparak, genç Türkiye Cumhuriyetinin milli kültür politikası üzerinde durdu. Sarıkamışlı gençler, Atatürk ve diğer konuklara bir öğle yemeği verdiler ve yemekte heyecanlı konuşmalar yaptılar. Akşamüzeri Sarıkamış ta Atatürk ün onuruna bir temsil verildi. Temsilden sonra yöresel oyunlar oynandı. 6 Ekim 1924 Salı sabahı Atatürk ve konukları trenle Kars a hareket ettiler. Yol boyunca ve istasyonlarda halk bayraklarla Gazi yi karşılamaya çıkıyor, coşkun gösterilerle kendisini uğurluyorlardı. Tren öğleye doğru Kars Đstasyonuna ulaştı. Đstasyondan ikametlerine tahsis olunan Türk Ocağına ait binaya kadar yollara halılar döşenmiş, halk ve öğrenciler yolun iki yanına dizilmişti. Süslü arabalar, atlılar ve yöresel giyimleriyle halk istasyonu doldurmuştu. Karslılar, büyük kurtarıcıyı coşkuyla karşılıyor, adım başı kurbanlar kesiyorlardı. Atatürk Türk Ocağı nda kısa bir süre dinlendikten sonra Hükümet Konağına geldi. Burada Kağızman ve Ardahan dan gelen özel heyetlerle bir süre görüştü. Halk kendisine okul ve yol taleplerini iletti. Daha sonra Belediyeye geçildi. Kars ın ihtiyaçları ve yapılan işler konusunda ilgililerden bilgi aldı. Bir süre önce meydana gelen yer sarsıntısı, Kars ve çevresinde geniş zararlar yapmıştı. Atatürk, devlet yardımının en kısa zamanda Kars7a ulaşacağını ve bundan emin olmalarını söyledi. Daha sonra komutanlığı ziyaret etti. Sıra okullara gelmişti. Kars Numune Okuluna geldiği zaman genç bir öğrenci Cumhuriyetin faziletleri hakkında ateşli bir konuşma yaptı. Atatürk buradan Kız Okuluna geçti. Burada öğretmenlerin, onuruna verdiği çayda bulundu. Bu sırada çevre şehir ve kasabalardan heyetler gelmeye devam ediyordu. Akşam olmuştu ki Atatürk Kars Türk Ocağı'nı şereflendirdi. Gençler o geceye mahsus zengin bir program hazırlamışlardı. Önce, konuşmalar oldu, şiirler okundu. Kars ın kurtuluşu ile ilgili bir temsil verildi. Gecenin en büyük sürprizi ise Hoş gelişler ola türküsü ile birlikte oynanan oyun olmuştu. Kız ve erkek oyuncular hem oynuyor, hem de türküyü hep bir ağızdan söylüyorlardı. Bu sırada salon alkıştan inliyordu. Atatürk ve Latife Hanım birkaç kere yerlerinden kalkarak gençleri selamladılar ve buradan ayrıldılar. Türk Ocağı ndaki program iki saat kadar sürmüştü. Atatürk programdan sonra saat 21 de doğruca istasyona geldi. Kars Đstasyonu tıklım tıklımdı. Gençler ellerinde meşalelerle yol boyunca dizilmişlerdi. "Yaşa!... Büyük gazimiz, yolun açık olsun... sesleri dalga dalga yayılıyordu. Atatürk, Latife Hanım ve diğer konuklar alkışlar arasında trene 30

bindiler ve Kars tan ayrılarak Sarıkamış a hareket ettiler. Atatürk Kars tan ayrılırken bir türkü bütün Kars ta yankılanıyordu; Hoş gelişler ola Mustafa Kemal Paşa Askerin, milletin, devletinle çok yaşa. Atatürk, ertesi gün (7 Ekim 1924) Kars gezisini ve burası için emirlerini, bir telgrafla Đsmet Paşa'ya şöyle bildiriyordu: Başvekil Đsmet Paşa Hazretlerine, 6.10.340 (6 Ekim 1924) sabahı, trenle Sarıkamış tan Kars a gittik. Kars ta bütün halk, köylerden arabaları ve azıkları ile gelen çiftçiler ve garnizon aileleri tarafından, pek samimi tezahüratta bulunuldu. Kars Vilayeti kazaları ve (Oltu, Olur ve Şenkaya yı da içine alan) Ardahan Vilayeti, davet ve arz-ı tazimat için Kars a hususi heyetler göndermişlerdi. Bütün serhad vilayetlerimizi görmeye vaktin müsait olmadığına pek müteessirim. Kars ta Hükümet, Ticaret Odası, Belediye, Halk Fırkası, Türk Ocağı ve Kız Mektebini ziyaret ettim. Sureti umumiyede gördüklerimden memnunum. Bilhassa Türk Ocağı nda kesif bir gençlik pek ziyade hassasiyet gösterdi ve Latife Hanımefendiyi Ankara da yakında yapılacak olan, Türk Ocakları kongresi için, Türk Ocağı Kars Şubesi Mümessili seçtiklerini arz ile, kendilerine memnuniyetle kabul ettirdiler. 93/1878 Savaş tazminatı yerine, Rus Çarlığına bırakılan ve 40 yıl düşmanlar elinde kalıp, 1915 te Rus ordusunun, 1918 de Ermenilerin kırgınına uğrayıp, 1919-1920 de yine Ermeni mezalimine sahne olmuşken, 30 Ekim 1920 de Yeni Türkiye mizin ilk askeri zaferiyle kurtularak Anavatana yeniden iltihak etmiş olmalarından ve vaziyeti hususiyeleri dolayısıyla Hükümetçe bu havaliye fazla alaka göstermek icab etmektedir. Her yerden ziyade burularda müdrik, hassas, müteşebbis ve mahallin ihtiyaç ve icabatını takdir ve tatmine muktedir bir idare makinesi tesisine lüzum vardır. Bu gün 7.10.340, Sarıkamış ta kalarak,... yarın 8.10.340, Erzurum a hareket edeceğim,efendim.7.10.340 (7 Ekim 1924) A.2 Đl ve Đlçe Sınırları Kars ili Doğu Anadolu Bölgesinin kuzeydoğu kesimlerinde yer almaktadır. Kars ilinde Merkez Đlçe ile birlikte sekiz ilçe, altı bucak, on belediye ve 384 köy bulunmaktadır. A.2.1 Đlçeler Merkez Đlçe : Kars Merkez Đlçesinin 16 Mahallesi, 66 Köyü mevcuttur. Kars merkezinin nüfusu 79.789, köylerle birlikte nüfus 114.683 tür. Kars ın Ulaşım Durumu:Batısında bulunan Erzurum a kara ve demiryolu ile, güneyinde bulunan Ağrı ya, güneydoğusunda bulunan Iğdır a, kuzeyinde bulunan Ardahan ve Artvin e ise sadece karayolu ile bağlantısı bulunan Kars, ayrıca doğusunda bulunan Ermenistan Cumhuriyeti ne kara ve demiryolu ile bağlantılıdır. Yine Kars tan Ankara ve Đstanbul a her gün uçak seferlerinin yanı sıra tren ve otobüs seferleri de yapılmaktadır. Adının Kaynağı: Kars adının nereden geldiğine dair çeşitli söylentiler bulunmakta ise de, son araştırmalarla eski Bulgar Türklerinin Valantur Boyunun Karsak oymağından geldiği ortaya çıkmıştır. Karsaklar M.Ö. 30-127 yıllarında Kafkas Dağları kuzeyinden (Dağıstan dan) gelerek, bugünkü Kars çevresine yerleşmiş ve ilimize adlarını vermişlerdir. 31

Kars taki Tarihi Yapılar: Kars ta birçok tarihi yapı bulunmaktadır. Bunlardan bazıları; Kars Kalesi, Celal Baba Türbesi, Evliya Camii, Ulu Camii, Aliağa Camii, Yusufpaşa Camii, Gazi Ahmet Muhtar Paşa Karargahı, Namık Kemal in Evi, Vaizoğlu Camii, Beylerbeyi Sarayı, Cuma Hamamı, Muradiye Hamamı, Mazlum Ağa Hamamı, Karahanoğlu Taş Köprüsü, Fethiye Camii, Eski Hastane ve Havariler Kilisesidir. Akyaka Đlçesi : Kızılçakçak adı ile bilinen ilçe 1534 tarihinde Osmanlı Padişahı Kanuni Sultan Süleyman döneminde fethedilerek Osmanlı Devletine katılmıştır. Kurtuluş Savaşı öncesi Rus ve Ermeni işgalinde kalan ilçe, 3 Kasım 1920 de düşman işgalinden kurtarılmıştır. 1922 yılında bucak yapılmış, 1961 de Kızılçakçak olan adı değiştirilerek Akyaka adını almıştır. 1972 tarihinde belediye teşkilatı kurulmuş ve 1987 de 3392 sayılı Kanunla ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Đlçenin doğusu Ermenistan Cumhuriyeti, batısı Merkez Đlçe ve Arpaçay Đlçesi, kuzeyi Arpaçay Đlçesi, güneyi ise Merkez Đlçe ile çevrilidir. Ermenistan ile sınırı 13 km dir. 550 km2 lik yüzölçümüne sahip olan ilçenin rakımı 1477 m dir. Yöre karasal iklimin etkisinde olup, kış mevsimi yaklaşık 7 ay hüküm sürmektedir. Đlçenin genel nüfusu 2000 yılı tespitlerine göre 14.626 olup, ilçe merkezinin nüfusu 3816 dır. Akyaka Đlçesine bağlı 27 köyün yanı sıra, üç de mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Tepe, Đstasyon ve Topkaya mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Akyaka, il merkezine karayolu ile 57 km, demiryolu ile 54 km uzaklıktadır. Đlçenin ulaşımı tamamı asfalt olan karayolu ve demiryolu ile sağlanmaktadır. Demiryolu Ermenistan sınırına kadar uzanarak Doğu Kapı gümrük kapısında sona ermektedir. Ekonomik Durumu: Đlçe halkının % 90 ı tarım ve hayvancılıkla, % 10 u da ticaret ve imalat sektöründe çalışmaktadır. Akyaka da 17.352 büyükbaş, 31.873 küçükbaş hayvan, 32.540 kümes hayvanı bulunmaktadır. Đlçenin yıllık hayvan ürünleri üretimi, 11.000 ton süt, 220 ton et, 75 ton yapağı, 20 ton bal, 200 ton yağ, 1800 ton beyaz peynir ve 800.000 adet yumurta şeklindedir. Đlçede üretilen tarım ürünlerinin başında buğday, arpa, şeker pancarı ve patates gelmektedir. Bunların yanı sıra yonca, korunga, fiğ gibi yem bitkilerinin de ekimi yapılmaktadır. Đlçede ekimi yapılan bu ürünlerin sulaması Arpaçay Barajı sulama kanalları ile yapılmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 2: Kars Đli Akyaka Đlçesi Haritası 32

Arpaçay Đlçesi : Osmanlı Đmparatorluğu Döneminde Zarşad Sancağı olarak bilinen ilçe, 3 Kasım 1920 de Rus ve Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Daha önce Zarşad olan adı, 1927 yılında ilçe sınırlarından geçen Arpaçay a izafeten Arpaçay olarak değiştirilmiştir. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Arpaçay Đlçesinin doğusunda Ermenistan Cumhuriyeti ve Akyaka Đlçesi, güneyinde Merkez Đlçe bulunmakta olup, Kuzeyinde Ardahan Đli Çıldır Đlçesi ve batısında da Susuz Đlçesi toprakları bulunmaktadır. Ermenistan Cumhuriyeti ile sınır hattı 22 km dir. Đlçenin alanı 650 km2 olup küçük çaplı tepeler vardır. Đlçe hudutlarından geçen Kars Çayından başka, bir kısmı sınırlarımızda kalan Çıldır Gölünden akan Telek Suyu bulunmaktadır. Đlçemizin genel nüfusu 2000 yılı sayımlarına göre 25.331 olup, Đlçe Merkezinin nüfusu 4.650 dir. Arpaçay Đlçesinin merkezle birlikte iki belediyesi mevcut olup köylerin sayısı 49 dur. Ayrıca Orta Mahalle, Yeni Mahalle ve Bahçeler Mahallesi olmak üzere üç de mahallesi vardır. Ulaşım Durumu: Đlçemizin Kars Merkezine uzaklığı 39 km, Komşuları Çıldır Đlçesine 46 km, Akyaka ya 45 km, Susuz a ise 27 km uzaklığa sahip olup, yol durumu asfalttır. Köy yollarının durumu ise genel olarak stabilize olup, sadece karayılları ağı üzerinde bulunan köy yolları asfalttır. Ekonomik Durumu: Đlçe ekonomisinin özelliği tarım ve hayvancılıktır. Đlçede 1998 yılı itibari ile 37.000 büyükbaş, 150.000 küçükbaş hayvan varlığı olup, elde edilen süt geleneksel aile tipi mandıracılık şeklinde değerlendirilmektedir. Hayvan başına yıllık verim büyükbaş hayvanlarda 1000 kg ve küçükbaş hayvanlarda ise 180 kg dır. Đlçede hayvancılık dışında tarımsal üretimde yapılmakta, ancak burada asıl amaç hayvancılığı desteklemek olmaktadır. Şekil 3:Kars Đli Arpaçay Đlçesi Haritası Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ 33

Digor Đlçesi : Đlçenin tarihi hakkında elimizde kesin bilgi ve belge bulunmamakla birlikte, yapılan araştırmalar 1887-1888 yıllarında 5 Türk ailesinin bölgeye gelip yerleştiklerini ve Digor un temelini attıklarını ortaya koymuştur. Đlçe, Osmanlı Đmparatorluğu döneminde bir süre Zarşad a (Arpaçay), daha sonra Kağızman Đlçesine bağlı bir köydü. 22 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan Digor, bir süre Kağızman Đlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış ve 1953 yılında ilçe yapılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Digor Đlçesinin doğusunda Ermenistan, batı ve kuzeyinde Merkez Đlçe, batı ve güneyinde Kağızman bulunmaktadır. Đlçenin yüzölçümü1136 km2, deniz seviyesinden yüksekliği ise 1450 m dir. Ermenistan ile sınırı 62 km dir. Đlçenin genel nüfusu 2000 yılı sayımına göre 25.378 olup, ilçe merkezinin nüfusu 2.694 tür. Digor Đlçesinin merkez dışında, Dağpınar kasabasında belediye teşkilatı ve 42 köyü vardır. Ulaşım Durumu: Hopa-Doğubeyazıt (Gürbulak) transit karayolu üzerinde bulunan Digor, Kars il merkezine 42 km uzaklıkta olup, çevre il ve ilçelerle ulaşımı karayoluyla sağlanmaktadır. Tarihi Yapılar: Beş Kiliseler, Kilittaşı Kilisesi, Kozluca Kilisesi, Miren Kilisesi ve Mağazbert Kalesi başlıca tarihi yapılarıdır. Ekonomik Durumu: Đlçenin ekonomisi esas itibariyle hayvancılık ve tarıma dayalıdır. Halkın % 30 u tarım, % 60 ı hayvancılık ve % 10 u da ticaret sektöründe çalışmaktadır. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 4:Kars Đli Digor Đlçesi Haritası Kağızman Đlçesi : 1534 te Kanuni Sultan Süleyman ın yaptığı Đran seferiyle Osmanlı Đmparatorluğuna katılan Kağızman, Kars Eyaletine bağlanan 7 Livadan biri oldu. 18765 Erzurum Vilayet Salnamesine göre Kağızman da erkek nüfus olarak 3660 Müslüman ve 1110 gayrimüslim yaşamaktaydı. Bir o kadar da kadın nüfusun olduğu varsayılırsa o yıllarda Kağızman nüfusunun 10 binin üzerinde olduğu ortaya çıkmaktadır. Kurtuluş Savaşı öncesi Ermeni işgali ve mezalimi altındaki Kağızman, 1 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılarak Kars ın ilçelerinden biri olmuştur. 34

Coğrafi ve Nüfus Durumu: Kağızman Đlçesinin kuzeyinde Merkez Đlçe ve Selim, doğusunda Digor ve Iğdır ın Tuzluca Đlçesi, batısında Sarıkamış, güneyinde ise Ağrı Merkez Đlçesi bulunmaktadır. Aras Vadisindeki bir birikinti kesiti üzerinde yerleşmiş durumdaki Kağızman 1972 km2 lik bir alana sahiptir. Yükseklik farklılıkları ilçe içinde oldukça fazladır. Bu yükseklikler 1100-1600 m arasında değişmektedir. Faylar ve kırıklar üzerindeki ilçede bu sebeple zaman zaman depremler yaşanmaktadır. 2000 yılı verilerine göre ilçe merkezinin nüfusu 21.679 kişi, köylerin nüfusu 27.431 kişi olmak üzere toplam nüfus 49.110 kişidir. Đlçede 64 köyün yanı sıra, ilçe merkezinde 6 tane mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Şahindere, Dereler, Kümbet, Toprakkale, Zuvar ve Haznedar Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kağızman, il merkezine 73 km uzaklıktadır. Çevre ile bağlantısı yalnız karayolu ile sağlanan ilçenin karayolları ağı üzerinde yer alan köyleri dışında bütün köy yolları stabilize kaplamadır. Ekonomik Durumu: Yüzölçümünün büyük bir bölümü tarıma elverişsiz bir arazi niteliğinde olan ilçede, 85.000 dekar sulu, 329.112 dekar susuz olmak üzere toplam 414.112 dekar tarıma elverişli arazi bulunmaktadır. Kars ın diğer ilçelerine göre daha sıcak bir iklime sahip olan Kağızman da sebze ve meyvecilik de halkın önemli geçim kaynaklarındandır. Diğer ilçelerde olduğu gibi burada da büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık ekonominin temelini oluşturmaktadır. Ayrıca ilçede çok zengin tuz yatakları bulunmaktadır. Tekel Genel Müdürlüğünce işletilen bu maden yatakları ilçe ekonomisinde önemli bir yere sahiptir. Tarihi Yapıları: Đlçe Merkezindeki Merkez Camii, Camuşlu Köyü Yazılıkaya Mağarası, Tunçkaya Köyü Keçivan Kalesi, Kuloğlu Köyü Kaput Kalesi, Çallı Köyü kaya resimleri ve mağaraları, Kötek Mağaraları, Kız Kalesi, Köroğlu Kalesi ve Çengilli Kilisesi ilçenin tarihi yapıları içerisinde en önemlileridir. Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Sarıkamış Đlçesi : Şekil 5:Kars Đli Kağızman Đlçesi Haritası 1534 de Kanuni Sultan Süleyman zamanında Osmanlı hakimiyetine giren ilçe, bu dönemde Kars Eyaletine bağlı bir Liva idi. 29 Ekim 1920 de düşman işgalinden kurtarılan ilçe, şu anda nüfus itibariyle merkez ilçeden sonra Kars ın en büyük ilçesidir. Sarıkamış, yakın tarihimizde önemli izleri olan ilçelerimizden birisidir. Enver Paşa komutasındaki Türk Ordusunun 1915 kışında aşmak istediği Sarıkamış Allahüekber Dağlarında bazı kaynaklara göre 60 bin, bazılarına göre 90 bin Mehmetçik soğuktan donarak şehit 35

olmuştur. Bu acı olayda şehit olanların anısına Kars-Sarıkamış karayolu üzerinde yaptırılan anıt gelen geçenlere bu büyük dramı anımsatmaktadır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış doğuda Kağızman ve Selim, batıda Erzurum un Şenkaya ve Horasan Đlçeleri, güneyde Ağrı nın Eleşkirt ilçesi, kuzeyde Selim ve Şenkaya ile çevrilidir. Đlçe ortalama yüksekliği 1500-2000 m olan yüksek bir plato durumundadır. Yüzölçümü 1732 km2 dir. En yüksek tepesi 3138 metre ile güneydoğudaki Aladağ dır. Đklim yönünden sert kara iklimine sahiptir. Kışları 7-8 ay devam eder. 2000 genel nüfus tesbiti sonuçlarına göre toplam 57.398 olan nüfusun 23.530 u ilçe merkezinde 33.868 i da köylerde yaşamaktadır. Sarıkamış a bağlı 56 köy ve ilçe merkezinde 7 mahalle bulunmaktadır. Bunlar; Cumhuriyet, Erenler, ĐNÖNÜ, Đstasyon, Yenimahalle ve Kazım Karabekir Mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Sarıkamış ilçesi il merkezine kara ve demiryolu ile bağlı bulunmaktadır. Kars a 54, Erzurum a 154 km uzaklıkta olan ilçenin diğer il ve ilçelerle asfalt yol bağlantısı olup karayolu güzergahı dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın başlıca geçim kaynağı hayvancılık teşkil etmektedir. Đlçede 32.500 yerli, 14.000 melez ve 580 kültür ırkı, toplam 47.080 adet büyükbaş hayvan ile tamamı mor karaman ırkı 189.650 adet küçükbaş hayvan bulunmakta ve 2 adet mandıra faaliyet göstermektedir. Ayrıca modern tarım aletleri ile çiftçilik de yapılmaktadır. Doğal güzelliği ve modern kayak tesislerinin yanı başında açılmaya başlayan oteller Sarıkamış ın önemli bir turizm merkezi olmasını sağlamakta, bu durum ise ilçeye gelen turist sayısını hen geçen gün artırmaktadır. Böylece ilçe ekonomisinde turizm gelirleri gittikçe artan bir seyir izlemektedir. Đlçede bulunan ormandan elde edilen orman ürünleri de önemli gelir kaynaklarındandır. Sümer Holding e ait ayakkabı fabrikasında ise toplam 332 kişi çalışmaktadır. Tarihi Yapılar: Av Köşkü (Katarina Köşkü), Đnkaya Kalesi, Süngütaşı (Zivin) Kalesi, Keklik Kalesi en önemli tarihi yapılarıdır. Selim Đlçesi : Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 6:Kars Đli Sarıkamış Đlçesi Haritası Kurtuluş yılı kesin olarak saptanamayan ilçenin ismi konusunda çeşitli söylentiler içinde en yaygın olanı, yörede Malakan denilen Beyaz Ruslar tarafından Nova Selim olarak adlandırıldığıdır. Selim, 30 Eylül 1920 de Şehit Yüzbaşı Reş Balkanlı komutasındaki askeri birlik tarafından Ermeni işgalinden kurtarılmıştır. Cumhuriyetin ilanının ardından 1957 yılına kadar Sarıkamış Đlçesine bağlı bir nahiye olarak kalmış, bu yılda çıkarılan 7033 sayılı özel kanunla ilçe statüsü kazanmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Sarıkamış-Kars Platosu üzerinde yer alan ilçe 1011 km2 yüzölçümüne sahiptir. Deniz seviyesinden ortalama yüksekliği ise 1830 m dir. Yörenin genelinde olduğu gibi burada da sert bir kara iklimi görülmektedir. 2000 yılı genel 36

nüfus tespitine göre 25.640 olan toplam nüfusunun 4.376 ı ilçe merkezinde, 21.264 ü köylerde yaşamaktadır. Đlçenin 52 köyünün yanı sıra, ilçe merkezinde 3 de mahalle vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Çarşı ve Köprübaşı mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Erzurum-Kars karayolu ve demiryolu üzerinde yer alan ilçenin Kars il merkezine uzaklığı 31 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Đlçenin ekonomisi büyük ölçüde tarım ve hayvancılığa dayalıdır. Arazi yapısının ova ve tarıma elverişli yamaçlardan oluşması, irili ufaklı akarsuların bulunması ve bunların yer yer sulamada kullanılabilmesi tarımın ekonomideki payını artırmaktadır. Susuz Đlçesi : Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr/ Şekil 7: Kars Đli Selim Đlçesi Haritası Đlçedeki su kaynaklarının kıtlığı sebebiyle Susuz adı verilen ilçe 3 Kasım 1920 de Binbaşı Halit Bey tarafından düşman işgalinden kurtarılmıştır. Coğrafi ve Nüfus Durumu: Susuz, Kuzeydoğu Anadolu nun en yüksek yaylalarının eteğinde, Kars-Ardahan yolu üzerinde bir vadi tabanına kurulmuştur. 645 km2 lik yüzölçümüne sahip Susuz un deniz seviyesinden yüksekliği 1650 m dir. Đlçenin doğusu Arpaçay, batısı Ardahan ın Göle Đlçesi, kuzeyi Ardahan Merkez ve Çıldır ilçeleri, güneyi ise Kars Merkez ilçe ile çevrilidir. 2000 yılı verilerine göre ilçenin merkez nüfusu 3.787, köy nüfusu 11.103 olup, toplam nüfusu 14.890 dır. Đlçenin 28 köyü ve merkezinde 3 mahallesi vardır. Bunlar; Cumhuriyet, Kazım Karabekir ve Đnkılap mahalleleridir. Ulaşım Durumu: Kars-Ardahan karayolu üzerindeki ilçenin il merkezine uzaklığı 27 km dir. Karayolları ağı üzerindeki köyler dışındaki köy yolları stabilizedir. Ekonomik Durumu: Halkın % 80 inin tarım ve hayvancılık, % 10 unun ticaret, % 10 unun ise hizmet sektöründe çalıştığı ilçede, halkın geçim kaynağı esas itibariyle tarım ve hayvancılıktır. 28.267 büyükbaş, 17.930 küçükbaş hayvana sahip olan ilçede son yıllarda arıcılıkta da önemli gelişmeler kaydedilmiştir. 37

Kaynak: Kars Valiliği www.kars.gov.tr A.3 Đlin Coğrafik Durumu Şekil 8:Kars Đli Susuz Đlçesi Haritası Kars ilinin yüzölçümü 9442 km2 dir. Kars ülke alanının % 1,2 sini kaplamaktadır. Kars ilinin deniz seviyesinden yüksekliği 1768 m dir. Kars 39 ile 41 kuzey paralelleri, 42 ile 44 doğu meridyenleri arasında bulunan Kars ın, doğusunda Ermenistan, güneyinde Ağrı ve Iğdır, batısında Erzurum, kuzeyinde ise Ardahan illeri bulunmaktadır. A.4 Đlin Topografyası ve Jeomorfolojik Durumu Büyük bir plato özelliği gösteren il topraklarının % 51 i platolarla, % 19 u ovalarla, % 30 luk kısmı ise dağlık ve tepelik alanlarla kaplıdır. Đl alanında, aşınmış yuvarlak tepecikler ve sönük biçimler yaygındır. Volkanlardan çıkan lav ve küllerin çevreye yayılması sonucunda geniş yaylalar ve ovalar durumunu almıştır. Dik yamaçlara ve çıplak kayalıklara sadece vadi içlerinde rastlanılabilir. Platolar:Akarsu vadileri boyunca sıralanan ovaların arasında yer alan Kars Platoları, Kars şehrinin % 51 ini oluşturmaktadır. Çok geniş ve dalgalı olan platoların bazı kesimlerinde küçük düzlükler ve çöküntü gölleri bulunur. Kars Platoları, Sarıkamış ın hemen güneyinden başlayarak, doğuda Arpaçay Vadisine, kuzeyde Başgedikler düzlüğüne dek uzanır. Platonun Sarıkamış ın güney ve doğusuna düşen kesimleri ormanlarla kaplıdır. Kars Platoları, Aras Vadisi ne doğru alçalır. Plato doğuya ve kuzeydoğuya doğru genişler ve yükselti hızla artar. Kars Platolarının genel yükseltisi 1500-2000 m arasındadır. Kalın bir toprak tabakası ve volkanik tüflerle kaplıdır. Düzenli bir sıra oluşturan Allahuekber ve Yalnızçam Dağları ile Kısır Dağı, Kel Dağ ve Akbaba Dağı nın dorukları dışında kalan kesimlerde, çeşitli yükseltilerdeki platolar uzanmaktadır. Çöküntü olanlarının tabanlarında ve akarsu vadilerinde yer alan plato düzlükleri genellikle geniş otlaklarla kaplıdır. Bu bölge Erzurum-Kars Yaylası adı ile anılır. Bu yayla, yüksek ve hafif dalgalı alanların bir araya gelmesi ile oluşmuştur. Ovalar: Türkiye deki yüksek ovalara en ilginç ve en güzel örnek Kars taki ovalardır. Yükselti ve topografyanın etkisiyle daha çok arpa ve buğday yetiştirilen ovalarda, son yıllarda sulamanın da ön plana çıkması ile şeker pancarı da yetiştirilen önemli ürünler arasına girmiştir. Kars Ovası, Allahuekber Dağları ile Sarıkamış-Kars Platosu arasındaki doğuya doğru açılan büyük çöküntü oluğunda yer alır. Kars Ovası nın yüzölçümü 2500 km2 olup, bu alan ile Doğu Anadolu Bölgesinin en geniş ovası olma özelliğini taşımaktadır. Kars Ovası il yüzölçümünün yaklaşık % 19 unu oluşturmaktadır. 38

Dağlar:Đl toprakları yüksek dağlarla kuşatılmış ve genelde batı-doğu doğrultusunda uzanan akarsularla derin biçimde yarılmış geniş bir plato niteliğindedir. Kuzey kısımlarını Kabak, Kısır ve Akbaba dağları engebelendirir. Doğu kesimini engebelendiren Dumanlı Dağı (2699 m) ildeki başlıca yükseltiler arasındadır. Güney kesimlerini ise Karasu-Aras Dağlarının uzantıları teşkil eder. Đl topraklarının orta kesimi Erzurum-Kars Platolarının doğu kesimini kapsar. Bu dalgalı düzlüklerin yükseltisi 2000-2200 m yi bulduğundan çevredeki dağlar pek yüksek görülmez. Ova denebilecek düzlüklere yalnızca Kağızman yöresindeki Aras Irmağı vadisinde rastlanılır. Doğu Anadolu nun diğer yörelerine göre yer şekilleri az çok farklılıklar gösterir. En sönük şekilli yöresi burasıdır. Çıkan lavlar ve küller etrafa yayılarak çukur yerleri doldurmuş, böylece yer şekillerinin sade bir görünüm kazanmasını sağlamıştır. Bu nedenle Kars yöresi geniş ve sade şekilli hatta tek tür görünüşlü yaylalar ve ovalar halinde serilir. Kars yöresi her yerden ziyade ovaları, yaylaları hatta dağların tepesine kadar olan yerleri bile kalın bir toprak örtüsüyle kaplıdır. Bütün bu özellikleri yanında önemli dağları şunlardır: Sarıkamış ın güneyinde Çamyazı ya doğru uzanan Süphan Dağı (2909 m) en yüksek noktasına Ziyaret Tepesi denir, Allahuekber Dağları üzerindeki Allahuekber Tepesi (3120 m),kars Ovası nın yakınlarında uzanan Ağadeveler Dağı (2423 m), Hacıhalil Dağı (2366 m), bu dağın kuzeyinde yer alan ve Kars şehrinin içme suyunun karşılandığı Borluk Dağı (2450 m), Arpaçay Vadisi nin güney kesimlerindeki Tarhan Dağı (2617 m), Çıldır Gölü yakınlarındaki Kısır Dağı ki, bu dağın yüksek kesimleri iki çataldır. Bunun Kars a bakan kısmına Hacı Galo Dağı (2944 m), Çıldır a bakan kesimine Zuzan Dağı (3197 m) denir. Bunların yanında, Kars ın kuzeydoğusunda Yağlıca Dağı (2970 m), Sarıkamış ın güneyinde ise Aladağ (3134 m) yer alır. Göller:Kars ilinde irili ufaklı çok sayıda göl mevcuttur. Başlıcaları : Çıldır Gölü (bir kısmı Ardahan ili toprakları içinde yer alır), Aygır Gölü, Deniz (Çengilli) Gölü, Kuyucuk Gölü ve Turna Gölleridir. Bu doğal göllerin yanında tek yapay göl ise Arpaçay Baraj Gölüdür. Çıldır Gölü:Bu göl ilimizin kuzeydoğusunda yer alır. Bir kısmı Ardahan ili sınırlarında bulunan gölün güney kesimleri Kars ilinin toprakları içerisindedir. Deniz seviyesinden 1957 m yükseklikte bulunan ve 120 km2 ile Van Gölünden sonra Doğu Anadolu nun en büyük ikinci gölü olan Çıldır Gölünün suları tatlıdır. En derin yeri 22 m yi bulur. Çevresinde bir çok yaban kuşları barınan gölde civarındaki halka gelir getiren sazan ve alabalık bulunur. Gölün fazla suları Cala Deresiyle Kars Çayına karışır. Aygır Gölü: Kars-Göle yolu üzerinde 4 km2 lik alana sahip, küçük bir lav setti gölüdür. En derin yeri 30 m olan gölün suları tatlıdır. Susuz Đlçesinin batısında yer alan bu göl, çevresinde eriyen kar suları ve dibindeki kaynaklarla beslenir. Bu göle kışın donan sularının ilkbaharda erimesi sırasında göl içerisindeki havanın geri tepmesi ile çıkan ve at kişnemesine benzeyen bir sesten dolayı Aygır Gölü adı verilmiştir. Deniz (Çengilli) Gölü: Aladağ ın Kağızman Đlçesine bakan yamaçlarınad yer alır. Dipten beslenen ve suları tatlı olan göl içerisinde bol miktarda balık bulunur. Kuyucuk Gölü :Arpaçay Đlçesinde Kars-Akyaka yolu üzerinde yer almakta olup, 218 hektar alana sahiptir. Kars-Akyaka Platosunda, hafif dalgalı açık bir arazinin ortasında yer alan küçük bir tatlı su gölüdür. Küçük pınarlar ve derelerle beslenir, en derin yeri 13 m dir. Göl çevresindeki başlıca insan kullanımları hububat tarımı ve hayvancılıktır. Turna Gölü: Kağızman a bağlı Kötek Bucağı nın kuzeydoğusundaki volkanik alanda yer alan gölün alanı 2 km2 den biraz fazladır. Kabaca daire biçiminde olan göl, çevresini saran tepelere doğru bir takım girintiler yapar. Kıyıları çimenlerle kaplı olan Turna Gölü bu tepelerden inen kar suları ve dibinden kaynayan pınarlarla beslenir. Orta kesimlerine doğru oldukça derinleşen ve suları tatlı olan gölde balık yoktur. Akarsular : Kars ili toprakları bütünüyle Hazar Denizi ana havzasında yer alır. Đl topraklarından çıkan suların büyük bir bölümü Aras Irmağı aracılığı ile Hazar Denizine gider. Đlin en önemli akarsuları, Aras Irmağı ile Arpaçay ve Kars Çayıdır. 39

Aras Irmağı: Aras havzasının ana akarsuyudur. Bingöl Dağlarının kuzeybatı eteklerinden kaynaklanan Aras Irmağı kuzeye doğru akarak Erzurum-Pasinler Ovasına girer ve burayı geçtikten sonra kuzeyden Zivin, güneyden Velibaba Çaylarını alır. Kağızman da dağlar arasındaki derin vadilerden geçer. Kağızman yöresinde 10 km genişlikteki vadi tabanında oluşmuş ova içerisinde akar. Buğum Boğazı adı verilen bu dar vadiden çıktıktan sonra Aşağı Çıyrıklı nın doğusunda kuzeyden gelen Arpaçay ı alır. Iğdır Ovasını geçtikten sonra yurdumuz topraklarını terk eder.toplam uzunluğu 920 km olan ırmağın Türkiye sınırları içerisindeki uzunluğu 411 km dir. Arpaçay: Aras Irmağı nın önemli bir kolu olan Arpaçay, ilin doğusunda Ermenistan la sınır çizer. Akarsuyun en önemli kolları Karahan ve Kars Çaylarıdır. Çıldır Gölü nden çıkan Telek Suyu da Arpaçay a katılır. Kars Çayı: Sarıkamış yakınlarındaki dağlardan kaynaklanan 93 km uzunluğundaki akarsu, ince bir çay halinde ilçenin önlerinden doğuya doğru akar. Kuzeye döndüğü yerde Yolgeçmez denilen oldukça derin bir boğaza girer. Akarsu daha sonra Kars Ovasındaki geniş ve derin düzlüklere açılır. Ova boyunca onun eksenine uygun olarak uzanan çay artık Kars Çayı adını alır. Akarsu Kars ın doğusunda derin boğazlara girer. Bunlar Kars Boğazı, Keçebörk ve Şahnalar Boğazlarıdır. Kars Çayı Şöreğel düzlüğünde Ermenistan sınırından gelen ve kendi vadisinden daha küçük olan Arpaçay a karışır. Đçmeler ve Kaplıcalar: Kars şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır. Bu kaynaklar arasında Kağızman daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş Kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış taki Karaurganlı Đçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Maden suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romatizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka Kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi Bölgede Mesozoyik ve senozoyik üst sistemlerinde yer alan, daha çok volkanik kaya birimlerinden oluşan bir istif yer almaktadır.şekil 2 de bölgeye ait genelleştirilmiş startigrafik dikme kesiti sunulmuştur. Đstifle en altta Permo-Triyas yaşlı metamorfitler yer alır.ofiyolotik kayalar metamorfiklerinin üzerine Kampeniyen öncesinden yerleşmişlerdir.üst Miyosen yaşlı çamurdağ andeziti çalışma alanındaki en yaşlı volkanik faaliyetin temsilcisidir.bunların üzerine doğada Üst miyosen-üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların batıdaki yanal devamlılığını oluşturan tabanda bloklu çakıltaşı üyesi ve tavanda horum bazalt üyesini içeren Mescitli Formasyonu diskordansla gelmektedir.alt Pliyosen yaşlı Boyalı Andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi sonraki volkanik evrede yerini alır.üst Pliyosen Yaşlı Süphan volkaniti ve asidik lav üyesi ile ağadeve dasiti ve Kuvaterner yaşlı Dikmeköy andeziti ile Melikler bazaltı yöredeki yaygın volkanitleri oluştururlar.bunların üzerine diskordansla gelen Pleyistosen yaşlı Karakurt Formasyonu ve Alüvyon Çökelleri ile istif son bulur. Üst Paleozoyik- Alt Mesozoyik Bölgede, Paleozoyik ve Mesozoyik üst sistemlerine ait birimler oldukça azdır ve nadir yerlerde yüzelerler. Stratigrafik istifin temelini teşkil eden metemorfik kayalar ve bunlarla tektonik ilişkili bulunan ofiyolitik kayalar bu zaman dilimindeki birimleri temsil ederler. Sarıkamış güneyinde yüzeyleyen metamorfitler yeşilşist fasiyesinde metamorfizme geçirmiş olup Permo- Triyas yaşındadır. 40

Permo - Triyas -Metamorfitler (P-T m) Yeşilimsi gri ve mor renklerde, yaprklanma gösteren mermer bantlı şistler ve metavolkanitlerden oluşan metamorfitlerde, çalışma alanında çok az bir alanda yüzeyledikleri ve evvelki araştırmacıların ortaya koyduğu istif tam olarak görülemediği için bir adlamaya gidilememiştir. Birim en geniş ve en iyi yüzleğini, Hamamlı Köyü güneybatısında Keklik Dere ve Kireçhane Dere vadi yamaçlarında yaklaşık bir km² lik bir alanda vermektedir ve yaklaşık 100 m kalınlıktadır. Birim, Keklik Dere de yeşil ve mor taze renkte ve gri- kahve bozuna rengindedir.çok iyi yapraklama gösterirler. En kalın yerinde 5 m yi bulan mermer mercekleri ve seviyeleri içerirler. 5-10 cm yi geçmeyen süt kuvars damarları tarafından yaygın olarak kesilmişlerdir. Mermerler birkaç kez tekrarlanırlar ve açık gri ve gri renkte, sert, ince tanelidirler. Yanal devamlılığı yoktur. Kretase- Ofiyolitik Kayalar (Ko) Yeşilimsi kahve renkte, yer yer altre olmuş, yönlü doku gelişmiş az metamorfik serpantinlerden oluşan birime bir isim verilmeyip litoloji adı kullanılmıştır. Birim Kar Çayının kenarında ki Çomar tepe de yüzeyler. Toplam 1 km² lik alanda görülür. Koyu yeşil ve kahverengimsi- sarımsı yeşil renklerde, tamamen serpantinleşmiş kesimleri parlak ve merceksel kırılan, çatlakları silisifiye limonit veya karbonatla doldurulmuş çoğunlukla serpantinitlerden oluşur. Kayaç çok altere olmuş ve birim içinde oldukça silisifiye olmuş zonlar yaygındır. Birim düşük dereceli metamorfizme etkisi altında kalmıştır.tektonik olarak bölgeye aktarılan birimde bir şistozite gelişmiştir. Birim çok dar bir alanda yüzeylendiğinden oifiyolit serisinin diğer ürünleri gözlenememiştir. Senozoyik-Tersiyer Bölgede tersiyer kayaları çoğunlukla Neojen yaşlı volkanosedimenterler ve volkanitler ile az miktardaki gölsel kırıntılardan oluşmaktadır. Üst Miyosen- Üst Pliyosen yaşlı Horasan Formasyonu ve bunların yanal devamlılığı niteliğindeki Mescitli Formasyonu, Bloklu çakıl taşı üyesi ve Horum bazalt üyesini kapsar. Boyalı andeziti ve Yurakısallıpınar üyesi Mescitli Formasyonu keserler. Üst Pliyosen yaşlı Süphan volkanitlerive asidik lave üyesi çalışılan alanda en yaygın litolojiyi oluşturur. Ağadeve dasiti volkan konisi şeklindeki volkanitlerdir. Melikler bazaltı son volkanik evre ürünü akıntı bazaltlarıdır. Akarsu ve taşkın ovası çökelleri olan Karakurt Formasyonu bütün birimlerin üzerinde yer alır. Çamurludağ Andeziti (Tç) Koyu gri renkli, yer yer beyaz benekli, sert, sağlam az eklemli, amfibol veya biyotitli andezitlere bu ad ilk defa tarafımızdan verilmiştir. Birim en iyi yüzleklerini adını aldığı Sarıkamış ın 4 km batısında ki Çamurlu Dağ eteklerinde eski Erzurum Yolu üzerinde verir. Bu dağ daha sonra, çoğunlukla kendisinden türeme blok ve çakıllarla örtüldüğünden ancak bunların taşınmaları ile sınırlı yerlerde görülür. Çamurludağ yükseltisinde sırtlarda ve kuzeydeki Kızılbuçuk Dere vadi tabanında da yüzeyler. Kayaç koyu gri taze renkte ve pembemsi gri bozunma renginde olup taze yüzeylerde yer yer plajiyoklasların bozunmaları ile benekli bir görünüm sunar. Yer yer de koyu renkli minerallerin toplanmaları ile otalitik bir iç yapı görülür. Sert, sağlam ve az eklemli çoğu büyük bloklar halinde veya masiftir. Yüzeysel koşullarda kızılımsı pembe 41

renk alması ve otoliter içermesi yer yer de beyaz benekli oluşu kayaca aglomeratik bir görünüm kazandırmıştır. Horasan Formasyonu ( Th ) : Yeşilimsi sarı renkte, tüf arakatlı ve kireçtaşı bantlı gölsel kum taşı ve kiltaşı- marn ardalanımına ilk defa Rathur (1966) bu adı vermiş ve pek çok araştırmacı bu adı yayfın olarak kullanmışlardır. Birim en iyi Benliahmet Köyü civarında izlenmektedir. Ayrıca Aykar, Dikmeköy, Aşağıkotanlı, Alisofu, Dülbentli, Gelinalan köyleri civarında geniş bir alana yayılım gösterir. Açık yeşil, sarımsı ve boz renklerde, ağırlıklı olarak kiltaşı-marn ardalanması şeklinde olan birim, yer yer kahverengimsi sarı çapraz tabakalı ve bol gastropot ve ostrakod fosili çok az tutturulmuş kum ve çakılcıklı kum mercekleri içermektedir. Kars Çayı ve onun kollarının açtığı vadilerde istifin az bir kesimi yüzeylenmektedir. Birim yer yer masif yer yer de ince orta tabakalı kiltaşı- silttaşı- marn ardalanması şeklindedir. Nadiren tüfit seviyeleri ve karbonat zenginleşmesi ile 25 cm yi geçmeyen kireçtaşı ve killi kireçtaşı horizonları içermektedir. Birim diğer yerlerden farklı olarak Gelialan Köyü kuzeydoğusunda açılmış bulunan bir ocaktaki kesitte masif veya kalın tabakalı siltli marnların içinde burulma ve akma yapıları gösteren bazalt curufu çakılları ve az miktarda da limonitleşmiş çamur topraklarını dağınık olarak veya birkaç seviye halinde de gözlemek mümkündür. Bu çakıllar üste doğru artıp yer yer alt seviyeleri kahverengi- siyah, üst seviyeleri ise kahverengi gri hakim renkte, çamur metriks içimde dağılmış, az tutturulmuş bir volkanik çakıllı ve curuflu çakıl taşı şekline dönüşmekte ve kesitte tamamen bu volkanit tamamen bu volkanit çakıllarından oluşan bir seviye ile son bulmaktadır. Bu çakıllı kesimin toplam kalınlığı 15 m civarındadır. Mescitli Formasyonu (Tm) Tabanda bir üye olarak ayrılan, bloklu çakıl taşı ile çoğu volkanik meteryalden oluşan tüf, pomzalı tüf ardalanımı ve yine bir üye olarak ayrılan bazalt akıntısı ile son bulan volkano sedimanter bir istiftir.birime bu ad ilk defa Rathut, A.Q (1996) tarafından verilmiştir. Mescitli formasyonunun en iyi gözlendiği yerler Sarıkamış batısında ki eski Erzurum karayolu güzergahında yer alır. Top yolu sırtı kuzey ve güney yamaçları ve sarıçamur Dere güney yamaçları tip yer olarak görülebilir. Formasyon bundan başka, Sarıkamış ın olduğu alanda ve doğusunda demiryolu güzergahı boyunca gözlenir. Bloklu Çakıltaşı üyesinin üzerine gelen Mescitli formasyonunun kırıntılı kesimi altta çakılları tamamen pomza parçalarından oluşan ve metriksi tüf, tüfit olan tüflü çakıltaşı ile başlar. Üste doğru çakılların yer yer cepler halinde irileşerek 10 cm ye ulaşan boyutlara kadar pomza çakıllarını çeşitli oranda içerenpomzalı tüfler ile devam eder. Birim altlarda açık gri, bej, açık pembe gibi kirli renklerde üste doğru beyaz ve bejimsi beyaz renklerde, az ve orta derecede tutturulmuş, orta kalın, çok kalın veya tabakalanmasız yığışım halinde, tüf ve pomzalı tüf ve tüfit olarak devam eder. Prozitesi yüksektir. Aktimur ve diğerleri (1991), bazik lavlarda yaptıkları kimyasal analiz sonucu kalkankalen bazalt ile düşük potasyumlu toleyit türünden bazaltlar olduğunu belirtmişlerdir. 42

Bloklu Çakıltaşı Üyesi (Tmb) Mescitli Formasyonunu tabanında yer alan tamamı volkanitlerden oluşan ve iri bloklarda içeren çakıltaşları ilk defa bu çalışmada üye mertebesinde ayrılarak adlandırılmıştır. Bloklu çakıltaşı üyesi, çalışılan alanda en iyi Sarıkamış tan başlayan ve Selim e devam eden Kars Çayı boyunca eski karayolu güzergahında görülür. Birim, Mescitli Formasyonunun yayılım gösterdiği bütün yerler göz önüne alındığında sadece Sarıkamış kuzeyinde Kızılbuçuk, Yayıklı, Yağıbasan köyleri ve Sarıkamış Đlçesi arasında geniş bir alanda yüzeyler. Birim, gri-açık gri ve boz renkte, çakılları kırmızı, mor, pembe andeziti ve andezitik lav, bazalitik andezit, piroksen andeziti, hornblend andezit, altere andezit, akındı laminalı andezit ile pomza, tüf ve aglomera olan çakıltaşı, bloklu çakıltaşı, tüfit ve tüflü kumtaşlarından oluşur. Alt seviyeleri 3 m ye varan bloklar içeren tabakalanmasız yığışım halinde veya çok kalın, kalın tabakalanmalı üste doğru tabaka kalınlığı azalıp ince çakılçakılcık ve tüfit ardalanımı şeklinde devam eder. Alt seviyeleri kötü-çok kötü boylanmalı üste doğru orta ve iyi derecede boylanmış yer yer derecelenme gösteren, iyi tutturulmuş alt seviyeler tane destekli üst seviyeleri matriks destekli matriksi tüfit, kumtaşı ve mikro konglomeradır. Yer yer aglomera görünümlü veya breşiktir. Pomza çakılları yer yer yoğunlaşmakta ve üst seviyelerde nadiren volkanik cam çakılları içermektedir. Birim üst seviyeleri mikro konglomera- kumtaşı- tüfit ardalanımı şeklinde ve taneler giderek küçülmektedir. Horzum Bazalt Üyesi (Tmh) Bölege siyah renkli tek seviye halindeki geniş düzlükler kaplayan ve Mescitli Formasyonunun sonunu oluşturan ve ondan bir üye olarak ayırtlanan olivin bazaltlara ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) bu adı vermişlerdir. Horu Bazaltı en iyi yüzleklerini Sarıkamış ın kuzeybatısında demiryolu güzergahında verir. Ayrıca yine Yağıbasan, Çatak, Yolgeçmez, Asboğa köyleri ve Sarıkamış arasında ki bölgede platoyu tamamen kaplamış vaziyette yüzeyler. Kars Çayının yardığı bu platoda ki vadi sırtlarında da iyi kestiler verir. Bundan başka Sarıkamış ın güneybatısında ki Topyolu Sırtı, Turnagöl Sırtı ve Derebaşı Sırtı ile Büyük Turnagöl arsında ki geniş alanlardan yüzeyler. En kalın yerinde 50 m yi geçen, en ince yerinde de 1 m civarında bir kalınlığa sahiptir. Taze rengi koyu gri ve siyah, çürüme gengi kiremit kırmızısı, sert sağlam, yer yer gaz boşluklu veya curuf görünümünde, yer yer de soğuma sütunları gelişmiş ve soğanımsı ayrışmaya uğramış şeklinde bulunmaktadır. Boyalı Andeziti (Tb) Siyah renkli, akma yapılı, yer yer gaz boşluklu bazaltik andezitler ile son faz ürünü olan ve bir üye olarak ayrılan bazaltik andezitler ilk defa boyalı andeziti olarak adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Boyalı Köyü civarında en iyi yüzleklerini verir. Ayrıca Çıplaklı, Gürbüzler, Yukarısallıpınar, Divik ve Kartalı köyleri civarından geniş yayılımlar gösterir. Bunlardan başka Zavot, Tunçkaya ve Mollamustafa köylerinin civarlarında Geçenvan Dere ve Yunus Dere gibi akarsuların aşındırılması ile daha genç birimlerin altından çıkmaktadır. Birim, taze rengi siyah, bozma rengi kahve veya kiremit kırmızısı, akma yapılı, yer yer bol gaz boşluklu ve bu gözenekler çoğunlukla kalsit ile doldurulmuştur. 43

Yukarısallıpınar Üyesi (Tby) Boyalı andezitlerinin en genç fazı olarak akan ve geniş alanlar kaplayan, siyah, sert, konkoidal kırılan bazaltik andezitler bir üye olarak ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim adını aldığı Yukarısallıpınar Köyü civarında eniyi yüzleğini verir. Buradan batıda Boyalı güneyde Yayıklı, Doğuda da Beşteşeler mevkiine kadar geniş bir alanda kesiksiz bir yayılım gösterir. Ayrıca Çıplaklı Köyü kuzeybatısında da yayılım gösterir. Bundan başka aynı paftalarda Büyükkumru Tepe doğusunda ki Boyalı Yaylası mevkii ve Uzunalan Sırtı kuzeyinde de küçük bir alanda yüzeyler. Siyah renkli, sert, sağlam, camsı konkoidal kırılan, mikrokritalli olan birim bazaltik lav akıntısı görünümünde olup, fakat petrografik tanımlamalarda bazaltik andezit bileşiminde olduğu saptanmıştır. Kayaçta akma yapıları gözlenmekte ve çok akışkan bir lav özelliğindedir. Đçerdiği bol gaz molekülleri kayaca çok akışkan bir özellik kazandırmıştır. Bu lav akıntılarının burun kısmında çok bol gaz boşlukları kayaca sünger taşı görünümünü vermiştir. Kayaç akma esnasında altında ki volkano-sedimenter kayaçları pişirmesi ile onları kırmızı bir renge dönüştürüp onlarla buluşması sonucu da kendiside kiremit rengine bürünmüş olarak görünürler. Süphan Volkaniti (Ts) Birim, beyaz, grimsi ve kirli beyaz renkli tüf, pomzalı perlitli tüfler ile obsidiyen ve perlik cepleri içeren volkanosedimenterler ve bunların andezitik, andezo- bazaltik lavları ile birimden bir üye olarak ayrılan asidik lav akıntılarından oluşmaktadır. Birim için bu adlama ilk defa Arbas ve diğerleri (1991) tarafından yapılmıştır. Süphan volkanitleri çalışılan alanda en güzel yüzleklerini Sarıkamış güneyinde Çıklakdağ yamaçlarında ve akarsularda açılmış bulunan vadi yamaçlarında verir. Bundan başka Boyalı ve Kızılbuçuk Köyleri arasında Büyükkumru Tepe ve civarında geniş bir alanda, Hamamlı, Bozat, Yalnızçam ve Yukarıdamlapınar Köyleri civarında geniş bir alanda yayılım gösterirler. Birim, yaygınolarak asit karekterli lavlar ile yine asidik volkanosedimanterlerden oluşur. Keklik Dere nin batı yakasında metamorfitlerin hemen üzerine 1m kalınlıkta tabakalanmasız, kötü boylanmalı, kuvars tanelerinde oluşmuş çakıllı kaba kumtaşı ile başlar, pembemsi bej renkli obsidiyen, perlit ve asidik lav blok ve çakılları içeren yine tabakalanmasız ve değişken kalınlıkta, bol pomza çakıl ve çakılcıklı tüfler ile devam eder. Üzerine yaklaşık 70 m kalınlıkta, alt seviyeleri akıntı yapılı ve obsidiyen veya perlit akıntısında dönüşür. Sarıkamış- Karakurt karayolu yarmasında yüzeyleyen siyah benekli açık kahve renkli obsidiyenlerin makaslama kuvveti etkisi altında oluşan çeşitli boyuttaki iğnemsi veya kama şeklinde ki çubuklar çok karekteristiktir ve bir yer bilim müzesi önemindedir.bu seviyelerle yanal geçişli olarak yer yer perlit akıntısı ve mercekleri şeklinde ki silis akıntıları pek çok kez tekrarlanarak perlir ve özellikle çok değişken boyuttaki pomza çakıllı tüfit ve tüf yığışımları yer yer tekrarlanan ve ayrılmayan asidik lav akıntıları ile önemli kalınlıklar oluştururlar. Asidik Lav Üyesi (Tsa) Süphan volkanitlerinin üst seviyelerinde yer alan silisifiye olmuş andezitler, hyaloandezitler, andezitler, asidik lav akıntıları ve perlitler üye mertebesinde ayrılmışlardır. Birim en iyi yüzleklerini, Hamamlı, Bozat güneyi, Yalnızçam batısı Aşağıdamlapınar Köyleri batısı arasında çok geniş bir alanda verir. Hamamlı Köyü civarında en karekteristik lav akıntılarını görmek mümkündür. Sarıkamış güneybatısında Karaçayır mevkiinde, güneydoğusunda eski Karakurt yolu civarında ve güneyinde Mevzili Tepe civarında perlitli kesimleri yaygındır. En kalın yerde 650 m civarındadır. 44

Grimsi eflatun, kirli pembe ve yeşil gri renklerde, yer yer ince olan akıntı tabakalanmaları sunan, bazı kesimlerde bol gaz boşluklu veya curuf özelliği sert, sağlam az bozulmuş veya bozulmamış silisifey andezit veya hylaloandezitlen birimde çok kalın yükseltiler verirler. Dağılımları bir üst paragrafta anlatılan perlit gibi tamamıyla silis ağırlıklı lav akıntıları da daha çok bu asit volkanitlerin alt seviyelerinde ve alttaki volkanoklastiklerin azalıp asidik lavların çoğalmaya başladığı geçiş kesimlerde bulunurlar. Ağadeve Dasiti (Ta) Sarımsı-gri, kahve renkte, soğuma çatlaklı, iri ve bol kristalli kuvars andezit veya dasitler ilk defa bu ad altımda toplanmıştır. Birim Ağadeve Köyü batısında Ziyaret Tepe yi oluşturan volkan konisinde yüzeyler. Kuvaterner -Dikme Köy Andeziti (Qd) Pembemsi boz, gri ayrışma renginde ki diğer birimlere göre röliyef kazanmış ve yükseltileri oluşturan andezitler ilk defa MTA tarafından adlandırılmıştır. Birim Dikme Köy doğusunda Canbolat Tepe ve Körbulak Tepe yamaçlarında yüzeyler. Yayılım doğuya doğru genişler. Birim pembemsi boz- gri ayrışma renginde sarımsı krem- gri taze renkte, bol çatlaklıdır. Yöreye hakim bulunan Melikler bazaltının yanı sıra önemli yükseltiler oluşturmuştur. Bazaltik dayklarile kesilmişlerdir. Melikler Bazaltı (Qm) Siyah renkli geniş düzlükler kaplayan plato bazaltlarını ilk defa Aktimur ve diğ. (1991) bu adı vermiştir. Birim Çerme, Koyunyurdu ve Ağadeve Köyleri arasında ki geniş alanda, Mollamustafa ve Tunçkaya Köyleri arasında ve Zavot Köyü güneyinde yüzeylemektedir. Melikler bazaltı Kırmızıköprü mevkiinde en iyi yüzleklerini verir. Kahve renkli ayrışma renginde koyu gri- siyah renkte, yer yer gaz boşlukludur. Karakurt Formasyonu (Qk) Bölgedeki tüm birimlerin akarsu ve taşkın ovası çökellerine ilk defa bu adı Arbas ve diğ. (1991) vermişlerdir. Birim en iyi yüzleklerini Alisofi Köyü civarı ile Aşağıkotanlı Köyü civarında vermektedir. Birimin durgun su çökellerinin en iyi gözlendiği yer ise Sarıkamış- Karakurt yolu Kars yol ayrımı civarlarında görülür. Bunların dışında birim, Sarıkamış- Bozat- Hamamlı Köyleri arasında ki geniş bir alan, Selim kuzeyinde Kekeç- Benliahmet- Yukarıkotanlı Köyleri arasında geniş bir alanda, Selim güneyinde Calak- Akpınar- Aşağıdamlapınar- Yalnızçam Köyleri arasında çok geniş bir alanda yayılım gösterir. Çökeldiği ortama göre farklılıklar sunan birimin kalınlığı 50 m yi geçmez. Sarımsı açık gri renkte, killi- siltli yerlerde sarımsı-krem renktedir. Çoğu yerde tabanda az tutturulmuş, iyi yuvarlaklaşmış ve orta-iyi boylamlı 4-5 m kalınlıkta bir çakıl seviyesi ile başlar çakıllar yaygın olarak andezit, bazalt kaynak kayaca bağlı olarak yer yer pomza, obsidiyen ve perlik, nadirin de kuvarsit ve ofiyolitik kayaçlardan oluşur. Çakıllar kayaca yakın yerlerde 15-20 cm ye erişir. Çökelme, yerine göre kaba çakıl, çakılcık, kaba kum ve kum boyutundaki kaba detritikler yer yer çapraz tabakalı, yer yer de masiftir. Bu çakıllar alt seviyelerde veya her bir çaprazlanmasının alt kesimlerinde tane destekli üstlere doğru matriks destekli olup, matriksi, kaba kum veya kum, yer yer de karbonat çimentoludur. Çakıllardan sonra hızlı bir tane küçülmesi ile yatay kötü tabakalanmalı, gecikme çakıllı kumlu karbonatlı çamurtaşı gelir. Çamurtaşlarında yer yer fazla kalın 45

olmayan tabaka sınırları düzensiz çamurlu kireçtaşı seviyeleri gözlenir. Daha üst seviyelerde bej renkli 50cm yi geçmeyen kireçtaşı seviyesi sınırlı alanlarda yüzeyler. Karakurt formasyonu yörede, en üste kötü boylanmalı gevşek çimentolu veya tutturulmamış, köşeli, çoğunlukla andezit, bazalt, obsidiyen nadiren de ofiyolik kayadan bir çakıl birikintisiyle son bulur. Yamaç Molozu (Qym) Bölgede sadece Ağadeve Köyü kuzeydoğusunda oldukça yüksek olan volkan konisinin kuzey yamaç ve eteklerinde biriken, Ağadeve dasitinden türeme tutturulmamış ve boylanmamış köşeli çakıl ve bloklardan oluşur. Alivyon (Qal) Bölgenin morfolojisinin şekillenmesinde önemli rolü olan Kars Çayı ve kolları Kekeç Dere, Ulu Dere, Kızılbuçuk Dere, Güney Dere, Yunus Dere gibi akarsuların aşındırmasından sonra, eğimin azaldığı düzlüklerde biriktirdikleri tutturulmamış çakıl, çakılcık, kaba kum, silt ve milden oluşmuş çökellerdir. Çalışma Alanının Jeolojisi Yapılan temel sondajları ve diğer arazi çalışmaları sonucunda yüzeyden itibaren 0,40-0,50 metre nebati toprak gözlenmiştir. Nebati toprağı takip eden birim Kuvaterner yaşlı Kil olarak tespit edilmiştir. Kura Volkanitleri ( Tk ) : Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanan birim gri-boz çoğunlukla kırmızı renkli, kalın-çok kalın tabakalı, eklemli, 0.5-30 cm çakıl çaplı, blokumsu ayrışmalı aglomera ile başlamaktadır. Aglomeralar; kül renkli, ince tabakalı, eklemli, 10*-30* eğimli tüflere geçmektedir. Altta aglomeralarla ardalanmalı olan bu tüfler üste doğru beyazsarımsı renkli, orta tabakalı, yer yer yatay, 5*-20* eğimli tüflerle devam etmektedir. Birimin üst düzeylerinde siyah-kırmızı renkli, eklem sistemi gelişmiş andezitler yer almaktadır. Bu andezitler; porfirik dokuda, pljiyoklas-ojit-amfibol feno kristalli olup yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu çoğunlukla kalkalkalen az bir kısmında toleyitik niteliktedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Yöredeki volkanizmanın ilk evresi ile oluşmuş Kura Volkanitlerinin üst düzeylerinde yer alan andezitler radyometrik bulgulara göre 3,7-3,6 milyon yıllıktır (Đnnocenti ve diğerleri, 1982). Üst Miyosen-Alt Pliyosen yaşlı olan birim Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup Akyaka Bazaltı tarafından örtülmektedir. Akyaka Bazaltı (Ta) : Yöredeki volkanizmanın ikinci evresi ile oluşmuş, koyu siyah renkli, rüzgün sütunsal eklemli olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir. Birim yoğun mafik mineralli, holo kristalen, bol piroksen (ojit), çok az olivin kapsayan ojit bazalt ile çok iri plajiyoklas, çok bol ve iri olivin, az ojit feno kristalli, pljiyoklaslar labrador türde olan olivin bazalt tan ibaret birbirini izleyen iki akıntıdan oluşmuştur. Çoğunlukla kalkalkalen olan (aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) Akyaka Bazaltı 50-100 m kalınlığa sahiptir.alt Pliyosen yaşlı olan birim, Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişli olup, Dumanlıdağ Piroklastikleri tarafından örtülmektedir. 46

Dumanlıdağ Piroklastikleri (Td) : Çeşitli renkli (gri, boz, kül, siyah, kırmızı, sarı), yer yer belirgin tabakalanmalı, eklemli, pulumsu-toprağımsı-çubuğumsu-yongamsı ayrışmalı tüf, andezit, pomza, perlit ve obsidiyen gibi çoğu asidik türde volkanitlerden oluşan Dumanlıdağ Piroklastikleri Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın üçüncü evresi ile oluşmuş bu piroklastiklerin yapılan jeokimyasal çalışmalar sonucu kalkalkalen nitelikte oldukları belirlenmişir (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b). Radyometrik bulgulara göre 2.7-1.9 milyon yıllık olan (Đnnocenti ve diğerleri, 1982) birim orta-üst Pliyosen yaşlıdır. 50-500 m kalınlığa sahip olan Dumanlıdağ Piroklastikleri; Kalkalkale Formasyonu ile yanal geçişlidir. Birimin üzerine uyumsuz olarak Yolboyu çakıl ve kumu gelmektedir. Kalkalkale Formasyonu (Tk) : Göl ve akarsu ortam koşullarında çökelmiş olan birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tanımlanmıştır. Kalkalkale Formasyonu; boz renkli, orta tabakalı, iyi boylanmalı, derecelenmeli, Kumtaşı; kırmızı-yeşil-boz renkli, ince-orta tabakalı, Çamurtaşı; kırmızı-kirli sarı renkli, ince tabakalı, Kiltaşı; kirli beyaz-kirli sarı renkli, orta tabakalı, gastropodalı marn ardalanması ile bu ardalanmaya katılmış olan gri-boz renkli, çapraz tabakalanmalı, boylanmalı, derecelenmeli kumtaşı ve çamurtaşından oluşmuştur. 550 m kadar kalınlığa ulaşan birim Orientalomys galaticus, Mimomys mikro memeli ile Hipparion sp. Omurgalı (Det: Gürbüz, Aktimur ve diğerleri, 1991b den) fosillerini kapsamaktadır. KUVARTERNER Yolboyu Çakıl ve Kumu (TQy) : Açık renkli (açık kül, gri, açık boz), tabakalanmasız, tutturulmamış veya çok gevşek tutturulmuş, yer yer kum ve çakıl yer yer blok, kum ve çakıl depoları halinde yüzeylenen birim Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiştir.akarsu taşması sonucu mevcut çukurluklarda birikmiş olan birim 5-50 m kalınlığa sahiptir. Üst Pliyosen- Alt Kuvarterner yaşlı olan birim Taşköprü Andeziti, Aküzüm Đgnimbiriti ve Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Taşköprü Andeziti (Qt) : Kurşuni-koyu kurşuni renkli, belirgin akma yapılı, ince levhamsı ayrışmalı, eklemli, hyolopilitik dokuda, bol iri plajiyoklas ve az piroksen (hipersten) feno kristalli olan bu andezit Aktimur ve diğerleri (1991b) tarafından tarif edilmiş olup volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Toleyitik ve kalkalkalen nitelikte (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) olan birim 5-15 m kalınlığa sahiptir. Taşköprü Andeziti radyometrik bulgulara göre 1.8 milyon yıllık olup Alt Kuvarterner yaşlıdır. Taşköprü Andeziti Melikler Bazaltı tarafından örtülmektedir. Melikler Bazaltı (Qm) : Genellikle siyah renkli, yer yer kahvemsi, yer yer de kırmızımsı renkli, bazen bol gaz boşluklu, bazende curuf şeklinde olan bu bazik akıntı Aktimur ve diğerleri (1991a) tarafından tanımlanmıştır. Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuştur. Yer yer olivin-ojit-plajiyoklas (labrador) feno kristalli, porfirik olmayan akma dokulu, hamur tamamen plajöiyoklas mikrolitleri ve camdan oluşmuş olivin bazalt şeklinde; yer yer 47

akma dokulu, plajiyoklaslar arasında demirleşme oluşmuş, çok küçük mikro kristalli bazik lav akıntısı şeklinde; yer yer de akma yapılı, porfirik dokuda, iri plajiyoklas feno kristalli, az orta piroksen (hipersten), hamuru sonradan kristalleşmiş Hipersten bazaltik andezit şeklindedir. Toleyitik nitelikte olan (Aktimur ve diğerleri, 1991a ve b) birim 50 m kadar kalınlığa ulaşmaktadır. Melikler Bazaltı radyometrik bulgulara göre 1.6-1.3 milyon yıllık (innocenti ve diğerleri, 1982)z olup Kuvarterner Pleyistosen yaşlıdır. Birim Borluk Volkaniti ve Alüvyon tarafından örtülmüştür. Borluk Volkaniti (Qb) : Yöredeki volkanizmanın dördüncü evresi ile oluşmuş olan Borluk Volkaniti; siyah renkli, ince taneli, sert, tamamen mikrokristalen, hamur tamamen cam, yalnızca plajiyoklası belirgin olan andezitik, lav; koyu kurşuni renkli, eklemli, ince taneli, plajiyoklas ve ojit mikro kristalli, seyrek camsı hamurlu andezitik, Lav; açık külsarı renkli, tabakalanması belirgin olmayan, tüf; açık kurşuni-açık kül renkli, ince taneli, tabakalanmasız külden ibarettir. Alüvyon (Qa) : Özellikle Kars Çayı, Arpaçay ve Susuz dolaylarında oluşmuş çakıl, kum ve çamur depolarından ibarettir. Alüvyon Konisi (Qk) : Çoğunlukla Kısır Dağı, Akbaba Dağı gibi dağ yamaçlarında ve Çıldır Gölü kıyısında oluşmuş çakıl, kum ve silt depolarından ibarettir. A.5.1. Metamorfizma ve Mağmatizma Genellikle Orta Miyosende Arabistan Plakası ile Avrasya Plakasının çarpışması, Türkiye Neotektoniğinin başlıngıcı olarak kabul edilmektedir (Şengör, 1980; Şengör ve Yılmaz, 1983; Şaroğlu, 1985; Şengör ve diğerleri, 1985; Şaroğlu ve diğerleri, 1987). Bölgede neotektonik dönemde oluşmuş, oldukça genç yaşta (Üst Miyosen-Kuvarterner) kaya toplulukları bulunmaktadır. Yöredeki volkanik kayalar dört volkanizma evresine ayırtlanarak incelenmiş olmasına karşın, Üst Miyosen-Üst Pliyosen ve Alt Kuvarterner- Günümüz olmak üzere iki yapısal evre görülmektedir. Üst Miyosen-Üst Pliyosen zaman aralığında Horasan Formasyonu ve Kalkalkale Formasyonu çökelmiş, Kura Volkanitleri, Akyaka Bazaltı ve Dumanlıdağ Piroklastikleri oluşmuştur. Pliyosen sonlarına doğru bölgedeki yükselmenin ve sıkışmanın etkisiyle Kalkalkale Formasyonu su yüzeyine çıkmış; sol yanal doğrultu atımlı Kura Fayı, Đncilipınar Fayı,Erdağı-Taşbaşı Fayı ve Susuz-Melikköy Fayı ile sağ yanal doğrultu atımlı Çayırlık Fayı, Binbaşak-Akyaka Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı meydana gelmiştir. Bu doğrultu atımlı fayların kontrolünde Susuz, Arpaçay ve Akyak dolaylarındaki düzlükler ile Aygır Gölü oluşmuş, Kısır Dağ, Gökdağ, Akbaba Dağı, Dumanlıdağ, Tarhan Dağı gibi yükseltiler meydana gelerek hızlı bir aşınım dönemi başlamıştır ve nihayet aşınan malzemenin mevcut çukurlarda birikmesiyle Yolboyu Çakıl ve Kumu oluşmuştur. Sonuçta topografya, günümüz topografyasına yaklaşmıştır. Alt Kuvarterner-Günümüz zaman aralığında,doğrultu atımlı faylar boyunca ve açılma çatlaklarından yöredeki volkanizmanın dördüncü evresine ait olan volkanitler çıkarak mevcut topografyanın eğimine uygun olarak akmışlardır. Doğrultu atımlı fayların sonraki hareketleri ile dördüncü evre volkanizmasının birlikte işlevi sonucu Çıldır ve Aktaş Gölleri bugünkü konumlarını kazanmışlardır (Aktimur ve diğerleri,1991b ve c). 48

Günümüzde depremler, heyelanlar, buzul ve morenler topografyanın olgunlaşmasında etkin rol oynamaktadırlar. Sağ yanal doğrultu atımlı ve sol yanal doğrultu atımlı faylar boyunca, heyelanlar, bataklıklar, fay gölleri, fay tarafından kesilmiş alüvyon konileri, ötelenmiş yan dereler ve sıcak-soğuk su kaynakları gibi diri fay morfolojisi görülmektedir (Aktimur ve diğerleri, 1991b). Bu faylardan Đncillipınar Fayı, Erdağı-Taşbaşı Fayı, Susuz-Melikköy Fayı ve Ölçülü-Digor Fayı, yer almaktadır. 75 km boyunda olan Binbaşak-Akyaka Fayı nın 40 km lik bölümü, 32 km boyunda olan Ölçülü-Digor Fayı nın 23 km lik bölümü izlenmektedir. A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya Bölgede hakim olan sıkışma rejiminin bir sonucu olarak kuzeydoğu- güneybatı doğrultusunda gelişmiş sol yanal atılımlı faylar oluşmuştur. Günümüz morfolojisinin şekil kazanmasında önemli olan bu faylar; Erdağı-Taşbaşı Fayı:Erdağı ve taşbaşı arasında yaklaşık 42 km uzunluğundadır. Yer yer diri fay özelliği göstermektedir. Kuzey-Doğu doğrultukudur. Binbaşak-Akyaka Fayı:70-75 km uzunluğunda olan fay Erdağı-Taşbaşı ve Susuz- Melikköy fayları hemen hemen dik kesmektedir. Diri fay olma özelliği saptanmıştır. Susuz-Melikköy Fayı:Kuzey-Doğu doğrultulu olup yaklaşık 50 km. uzunluğundadır.doğrulu atımlı faydır. Sarıkamış Fayı: Đlçenin üzerinde yer aldığı Kars Çayı Vadisi boyunca Kuzeydoğu- Güneybatı doğrultusunda uzanan 9 km. takip edilebilen sol yanal atımlı bir faydır. Kızılçubuk Fayı:Doğu Kuzeydoğu-Doğu Güney batı doğrultulu kızılçubuk Dere vadisi boyunca uznanan sol yanal atımlı faydır. Olasılıkla Çatak Köyüne kadar devam eder. A COĞRAFĐ KAPSAM KAYNAKLAR Kars 2003 Đl Yıllığı Doğalgaz Boru Hattı 2001 ÇED Raporu Kars Valiliği resmi WEB Sitesi www.kars.gov.tr 2004 49

B - DOĞAL KAYNAKLAR B.1 - Enerji Kaynakları B.1.1 - Güneş Enerjisi Đlimizde güneş enerji ile ilgili herhangi bir ölçüm yapılmamakta olup, güneş enerjisinden yararlanılmamaktadır. B.1.2 - Su Gücü Đlimizdeki mevcut akarsuların isimleri ve yıllık potansiyelleri aşağıdaki tabloda verilmiştir. Kars Đli Sırları Đçindeki Su Potansiyeli Akarsuyun adı Kars Çayı Aras nehri Yıllık Potansiyeli(hm3) 781 hm3/yıl 378 hm3/yıl Kaynak: D.S.Đ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 Đlimiz sınırları içinde enerjiye dönüştürülen su kaynakları olarak, Çıldır gölü ve Kars Çayı bulunmaktadır. Bunlardan Kars çayı üzerinde Kars Belediyesi nin yapmış olduğu fakat işletilmesi durdurulmuş enerji amaçlı regülatör tesisi vardır. Đlimiz sınırları içinde, suyunu Çıldır gölünden alan ve işletme halinde olan Çıldır I HES adında tesisimiz vardır. Bu tesisimizin kurulu gücü 15.4 MW olup yıllık enerji üretimi 67 GWh dır. Şu anda etüd programında olan Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan Denizgölü, Kuloğlu ve Karakurt Barajları ve Hidroelektrik Santrallerinin toplam 185 MW kurulu güç ile yıllık ortalama 685 GWh enerji üretimi yapması planlanmaktadır. Aşağı Aras Nehri Havzası Projesinde yer alan HES lerin karekteristikleri, Özellikler Karakurt HES Denizgölü Kuloğlu HES Proje Düşüşü 134 m 49 m 51 m Kurulu Güç 110 m 40 MW 35 MW Firm Enerji 212 GWh 87 GWh 91 GWh Sekonder Enerji 173 GWh 65 GWh 57 GWh Toplam Enerji 385 GWh/yıl 152 GWh/yıl 148 GWh/yıl Kaynak: D.S.Đ.24.Bölge Müdürlüğü, 1998 B.1.3 Kömür Tablo 1: Đlimiz sınırları içinde Linyit rezervi Saha Adı REZERV (1000 TON) ANALĐZ SONUÇLARI Eşdeğeri (1000 Ton) Görünür Muhtemel Mümkün Toplam Kaynak Potasiyel Genel Toplam Đşlenebilir Su (%) Kül (%) S (%) AID KCal/kg Petrol Taşkömürü Kullanım Yeri Đşletme Şekli Digor - 380-380 - - 380-36.36 29.47-1171 44 64 7 7 Kilittaş TOPLAM - 380-380 - - 380-44 64 Kaynak: D.S.Đ.24.Bölge Müdürlüğü, 2004 50

B.1.4 - Doğalgaz: Đlimiz sınırları içerisinde Doğal gaz rezervleri bulunmamaktadır. B.1.5 - Rüzgar: Đlimiz sınırları içinde rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır. B.1.6 - Biyomas ( Biyogaz, Odun, Tezek): Đlimiz sınırları içinde biyogaz bazı köylerde, odun ve tezek bütün köylerde ısınma amaçlı olarak kullanılmaktadır. B.1.7 - Petrol: Đlimiz sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır. B.1.8 - Jeotermal Sahalar: Kars ili şifalı sular bakımından zengindir. Ancak ildeki bu değerlerden yeteri kadar yararlanılmamaktadır. Kars taki şifalı suların çoğunda tesis bulunmamaktadır.bu kaynaklar arasında Kağızman'daki Kötek kaplıcaları, Aktaş ve Kızıltaş kaplıcaları ve Akyaka kaplıcaları önde gelmektedir. Sarıkamış'taki Karaurganlı Đçmesi, konaklama yerleri ve içmeleri bulunan şifalı bir kaynaktır. Made suyu özellikle mide rahatsızlıklarına iyi gelmektedir. Susuz daki çermik ise romaztizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Akyaka kaplıcaları ise bakımsızlıktan dolayı kullanılamamaktadır. Akyaka Kaplıcaları Bölgenin tek kullanılan kaplıcası olan Akyaka kaplıcaları Akyaka yerleşim merkezinin yaklaşık 1 km. doğusunda yer almaktadır. Havuzların açıkhava havuzu olması nedeniyle ancak yaz aylarında kullanılmaktadır. Susuz Kaplıcaları Đlçe merkezinin 2 km. yakınında dere içerisinde, üzeri açık bulunmaktadır. Suyu sıcaktır. Kağızman Kaplıcaları Kars Kağızman yolu üzerinde, il merkezine 65 km. uzaklıkta morpet boğazındaki içme suyu, hazımsızlığı çok iyi gelmektedir. Ayrıca Kötek kapalı kaplıcaları da cilt hastalıkları ile romatizmal ağrılarda etkili olup, suyu oldukça sıcaktır. Selim Dölbentli Köyü Kaplıcası ( Balıklı Göl ) Bu kaplıca Selim ilçesinin Dölbentli köyünde bulunmaktadır. Halk arasında bu kaplıcada yaşayan balıkların sayıları sınırlı olup, artmamaktadır. Ayrıca bu balıkların sırtlarındaki yara izlerinden şehit oldukları söylenmektedir. Başka sularda yaşayamadıkları 51

ve avlanmalarının halk arasında günah olduğu söylenmektedir. Kaplıca suyunun başta romatizma olmak üzere çeşitli hastalıklara iyi geldiği söylenmektedir. B.2. BĐYOLOJĐK ÇEŞĐTLĐLĐK: B.2.1 - Ormanlar: Kars, gerek coğrafi konumu ve gerekse iklim özellikleri sebebiyle bitkisel örtünün gelişmesine pek müsait olmayan bir ildir. Buna rağmen Kars ta yerel olarak orman varlığı bakımından oldukça zengin bölgeler mevcuttur. Özelikle Sarıkamış Đlçesi ormanları ile öne çıkmaktadır.kars taki orman alanı 30.300 hektar ile il yüzölçümünü koru ormanları meydana getirmekte, koru ormanlarının büyük bir çoğunluğunu ise bozuk koru ormanları oluşturmaktadır. Đldeki ormanlar miktar olarak fazla kayda değer olmasa da, tür olarak değer taşımaktadır. Çünkü Sarıkamış civarındaki ormanları dünyada çok ender görülen sarıçamlarla süslüdür. Đlde toplam orman köyü sayısı 32 olup bunların 28 i Sarıkamış, 4 ü ise selim Đlçesindedir. Kars Đlindeki toplam 384 köy içinde orman köyü oranı %8.88 dir. Bu orman köylerinden Sarıkamış ilçesinde olanlarda 15.993, Selim ilçesindekilerde 2.339 olmak üzere toplam 18.322 kişi yaşamaktadır. Đlin toplam nüfusunun % 5.7 si köy nüfusunun ise % 10.03 ü orman köylerinde yaşamaktadır. Ormanköylerinde eğitim, sağlık diğer altyapı tesislerinin diğer köylere göre daha düşük seviyede olmasının yanında işsizlik de fazla Bu köylerdeki işsizlik oranını yüksek olmasında, tarımdaki çeşitlenmenin az oluşu ve sulama suyu yetersizliği ana nedenlerdir. Orman içi ve orman dışı meralarda iyileştirme çalışmalarının yaygınlaştırılması, Orköy kuruluşu bünyesinde kredi tahsis limitlerinin arttırılması ve mevcut aile işletmeleri büyüklüklerinin yeniden gözden geçirilmesi, genel bütçeden bu köylere ayrılan fon payının arttırılıp Đlde, Kars ili sınırları içerisindeki orman içi ve orman kenarı köylerde gelir seviyesini artırmak için düşük faizli krediler vererek çeşitli iş alanları oluşturmak gibi görevleri bulunan Orköy Mühendisliği teşkilatı vardır. Kars Orköy Mühendisliği görev alanında Kars ta 32 orman köyü vardır. Bu köylerdeki halka süt koyunculuğu ve besi sığırcılığını geliştirmek amacıyla ferdi kredi verilmesinin yananda, kooperatif kredileri de verilmekte ise de bunların yeterli olduğu söylenemez. Kars Đl Sınırları Đtibariyle Orman Durumu Sorguladığınız şehire ait bilgiler KARS : 36 Normal Koru Ormanı (Ha) : 29519 Bozuk Koru Ormanı (Ha) : 6656 TOPLAM KORU ORMANI (Ha) : 36175 Normal Baltalık Ormanı (Ha) : 0 Bozuk Baltalık Ormanı (Ha) : 52,5 TOPLAM BALTALIK ORMANI (Ha) : 52,5 Açıklık Alan (Ha) : 781349 Toplam Ormanlık Alanı (Ha) : 36227,5 Genel Saha (Ha) : 817576,5 Ormanlık Oranı (%) : 4,4 Kaynak: www. Ogm.gov.tr 52

Şekil 9:Türkiyenin Orman Varlığı Haritası 53 Kaynak :www.ogm.gov.tr.

B.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları Sarıkamış Orman işletme Müdürlüğünce 2008 yılında; Tablo 2: Silvikültürel Faaliyetler Üretim Tomruk m³ 18.601 Tel Direk m 3 3973 Maden Direk m 3 1666 S. odun m 3 257 Kağıtlık Odun m 3 3981 Sırık Ster Ster 1584 Yakacak Odun Ster 5155 Kaynak: Sarıkamış Orman Đşletme Mürlüğü, 2008 Đldeki ormanların kapladığı alanın oldukça az olması orman ürünleri üretiminide sınırlamaktadır. Bu sebeple ilin Türkiye orman ürünleri üretimi içindeki payı çok düşüktür. Önceleri daha yüksek olan ormanlık alan tarihi süreçte yaşadığı tahribat nedeniyle azalmıştır. Kars ın özellikle Rus işgali altında kaldığı dönemlerde evlerde peç adı verilen ve duvara monte edilmiş büyük sobalarda yakılan odun dumanlarının bina duvarlarında sirkülasyonu prensibine dayanan ısıtma sistemi sebebiyle odun tüketimi çok fazla idi. Sonraki dönemlerde ve halen ise mevcut ormanlarda koruma ve bakım çalışmalarına gerekli önemin verilmemesi kalan orman alanlarında da azalmaya sebep olmuştur. Koruma ve bakım işlerinde çalışan teknik personel sayısının azlığı ve yeterli ödenek sağlanmaması mevcut orman alanlarını da tehdit etmektedir. Kaynak: Kars Đl Yılığı, 2003 Resim:12 Handere Orman Köyü(Sarıkamış) B.2.2 - Çayır ve Meralar: Ormanlık alanların içinde ve çevresinde çayır ve meralar bulunmaktadır. Mevcut meralar ve çayırlar bölge halkının ihtiyacını karşılamaktadır. Kars ilinin 308.9998 %32.7) hektarlık alanını çayır ve meralar oluşturmaktadır. Son yıllarda fazla olarak gösterilen, ihtiyaç fazlası meraların Valilikler tarafından ihale edilmesi sonucu; mevcut meralar dışardan gelen büyük ve küçükbaş hayvanlardan dolayı 54