Anlam BÝR MOTORDA DÖRT KÝÞÝ Güverteyi aydýnlatan loþ ýþýðýn altýnda dört kiþi vardýr: Sarý saçlý bir kadýn, çið et kokan bir kasap, kel bir profesör, pipolu bir delikanlý. Hepsinin ortak özelliði, son vapuru kaçýrdýklarý için uykulu kaptana beþ lira vererek bu motora binmiþ olmalarýdýr. Motor, karanlýk bir denizde giderken, her biri kendi içine kapanmýþ farklý þeyler düþünmektedir. Esmer delikanlý az evvel ayrýldýðý kýz arkadaþýný, profesör tramvayda okuduðu bir makaleyi, kasap toptancýnýn yolladýðý son faturayý düþünmektedir. Sarýþýn kadýn, üþümüþ olduðu için içeriye girer. Ýçeriye girince yanýk benzin kokusundan baþý döner. Bir pencerenin önüne oturarak dýþarýyý seyretmeye baþlar. Çamlýca sýrtlarýnda iki uçaksavarýn hareketlerini izlerken arka arkaya hemen yakýnýndan bir ateþ böceðine benzeyen ýþýltýlar görür. Bu ýþýltýlarýn ardý arkasý kesilmez. Birden duyduðu yanýk kokusunu hatýrlayýnca Yangýn var! diye baðýrmaya baþlar. Her yeri bir duman kaplamýþtýr. Kasap, þaþkýnlýktan minderi kucaklamýþ, profesör tek can simidini baþýndan geçirmiþtir. Sarýþýn kadýn, yüzme bilmediðini söyleyerek gence sokulur, kurtarmasý için ona yalvarýr. Genç de yüzme bilmediðini söyler. Oysa yalnýzca kendini kurtarabilecek kadar yüzebileceðine inandýðý için yalan söylemektedir. Sarýþýn kadýn, feryat içinde kasaba döner. Kasap onu duymaz bile, kurtulursa üç adak adayacaðýna dair sözler vermektedir. Profesör, ölüm korkusundan beti benzi atmýþ bir hâldedir. Oysa bugün bir derste Sokrates in hayatý bir çýrpýda sildiðini anlatmýþ, kendisinin de ayný þeyi yapabileceðini söylemiþtir. Sarýþýn kadýn, bu sefer su dolduran çýmacýya yalvarmaya baþlar. Kaptan, olaya müdahale eder. Hepsine kýzar. Motordaki sorun hâllolmuþtur çünkü. Bir süre sonra her þey yoluna girer ve motor ayný hýzla çalýþmaya baþlar. Güverteyi aydýnlatan hüzünlü ampulün altýnda dört yolcu yine kendi dünyalarýna çekilmiþ bir hâlde otururlar. Sarýþýn kadýn sessizleþmiþ, elleri titrediði için sigara içememektedir. Genç delikanlý, daha masum bir þekilde pipo içmektedir. Kasap ise adadýðý üç kurbandan vazgeçmeyi vicdanýna kabul ettirmeye çalýþmaktadýr. Profesör, esmer delikanlý ve kasap sahile varýnca hemen motordan atlarlar. Sarýþýn kadýn, yüksek ökçeleri ile atlamakta zorlanýnca biraz önce hayatýný kurtarmasý için yalvardýðý çýmacý yardým için elini uzatýr. Sarýþýn kadýn, bu ter kokulu çýmacýnýn elinden tutmamak için kendisi atlayarak oradan uzaklaþýr. Haldun Taner 4
ÇALIÞMA KÂÐIDI 1 1. Parçada geçen aþaðýdaki kelime ve kelime gruplarýnýn anlamlarýný sözlükten bulup yazýn. Bu kelime ve kelime gruplarýný birer cümlede kullanýn. Güverte :... Loþ :... Makale :... Toptancý :... Uçaksavar :... Feryat :... Adak :... Beti benzi atmak :... Bir çýrpýda :... Çýmacý :... Ökçe :... 2. Parçanýn karakterleriyle ilgili duygu ve düþüncelerinizi yazýn. Kadýn : Kasap : Profesör : Delikanlý : 5
ÇALIÞMA KÂÐIDI 2 Aþaðýdaki tabloyu parçaya göre doldurun. Metnin geçtiði yer : Metnin geçtiði zaman : Metnin konusu : Metnin ana düþüncesi : METNÝN TÜRÜ Olmuþ veya olmasý mümkün olaylarý anlatan yazý türüne hikâye denir. Hikâyeler gerçeklerden hareketle yazýlmýþ olsa bile olaylar ve durumlar kurgulanarak anlatýlýr. Hikâyede belli bir olay; belli bir zamanda ve yerde, belli kiþilere baðlý olarak anlatýlýr. ÇALIÞMA KÂÐIDI 3 Aþaðýdaki hikâye örneðiyle ilgili sorularýn cevaplarýný yazýn. Eski zamanlarda bir kral, saraya gelen yolun üzerine kocaman bir kaya koydurmuþ, kendisi de pencereye oturmuþtu. Bakalým neler olacaktý? Ülkenin en zengin tüccarlarý, en güçlü kervancýlarý, saray görevlileri birer birer geldiler. Hepsi kayanýn etrafýndan dolaþýp saraya girdiler. Pek çoðu kralý yüksek sesle eleþtirdi. Halkýndan bu kadar vergi alýyor; ama yollarý temiz tutamýyordu. Sonunda bir köylü çýkageldi. Saraya meyve ve sebze getiriyordu. Sýrtýndaki küfeyi yere indirdi. Ýki eliyle kayaya sarýldý ve ýkýna sýkýna itmeye baþladý. Sonunda kan ter içinde kaldý ama kayayý da yolun kenarýna çekti. Tam küfesini yeniden sýrtýna almak üzereydi ki kayanýn eski yerinde bir kesenin durduðunu gördü. Açtý. Kese altýn doluydu. Bir de kralýn notu vardý içinde. Bu altýnlar kayayý yoldan çeken kiþiye aittir, diyordu kral. Köylü, bugün dahi pek çoðumuzun farkýnda olmadýðý bir ders almýþtý. Her engel yaþam koþullarýnýzý iyileþtirecek bir fýrsattýr. 1. Kral neden saraya gelen yolun üzerine bir kaya koyduruyor?... 2. Köylü dýþýnda yoldan geçenler neden kralý eleþtiriyor?... 3. Köylüyü diðerlerinden ayýran özellik nedir?... 4. Metne en uygun baþlýk sizce nedir?... 6
ÇALIÞMA KÂÐIDI 4 Aþaðýdaki cümlelerde geçen altý çizili sözcüklerin cümlelerde hangi anlamda kullanýldýklarýný açýklayýn. 1. Her zaman fikirleriyle bizi aydýnlatan bir öðretmendi.... 2. Fikirlerinin tutulmadýðýný anlayýnca konuyu kapattý.... 3. Güneþ ufukta yükselirken tarladan döndük.... 4. Kitaplarýný masanýn üzerine özenle dizdi.... 5. Toplantýdaki sert sözleri nedeniyle eleþtirildi.... 6. Radyoyu aç da haberleri dinleyelim.... 7. Adý hep baþarýlý öðrenciler arasýnda sayýlýr.... 8. Yýllardýr ailesinin gölgesinde yaþamaktan býkmýþtý.... 9. Bu yol bizi köye kadar götürür.... 10. Babasý hastalanýnca iþleri o yürüttü.... GERÇEK (TEMEL) ANLAM Sözcüklerin söylendiklerinde akla gelen ilk anlamýna gerçek anlam denir. Bütün sözcükler baþlangýçta sadece gerçek anlamlý olduðu için bu anlam bir sözcüðün sözlükteki ilk anlamýdýr. Aþaðýdaki cümlelerde geçen renkli yazýlmýþ sözcükler gerçek anlamda kullanýlmýþtýr. Türk milleti zeki ve çalýþkandýr. Basketbol oynarken kolu kýrýlmýþ. Sýcak havalarda ailece denize gideriz. Tekneleri fýrtýnada batmýþ. Bahçeye derin bir kuyu kazdýk. MECAZ ANLAM Bir sözcüðün gerçek anlamýndan tamamen uzaklaþarak cümle içinde kazandýðý yeni anlama mecaz anlam denir. Sözcükler tek baþýna mecaz anlamlý olamaz. Aþaðýdaki cümlelerde geçen renkli yazýlmýþ sözcükler mecaz anlamda kullanýlmýþtýr. Bu kadar sýcak karþýlanmayý beklemiyorduk. Bu çocuk artýk piþti, yakýnda usta olur. Aramýzdaki bað çok güçlüdür. Derin düþüncelere daldýðýndan bizi duymadý. Bazý sözlerin beni kýrdý. 7
ÇALIÞMA KÂÐIDI 5 1.Mine ve Koray okulda yaptýklarý bir etkinlikten sonra aþaðýdaki kelime ve kelime gruplarýný çýkarmýþ, Koray da bunlarý resimlemiþtir. Mine, kelime ve kelime gruplarýnýn Koray ýn çizdiði anlamda kullanýlmadýðýný söylediðine göre doðru anlamlarý yazýnýz. Gözleri yýldýz gibi bir çocuk Avuç içi kadar bir ev Çekip giden güneþ Sýkýlan adam Aydýnlatan fikirler Kýrýlan çocuk 2. Aþaðýdaki tabloda verilen cümlelerde geçen altý çizili sözcükler mecaz anlamlýysa, gerçek anlamlýysa ile gösteriniz. 1. Tuttuðum takým yine yenildi. 2. Ýþini yaptýrmak için herkese para yedirmiþ. 3. Her zaman çok düzenli bir odasý vardýr. 4. Planlarý yürüdüðü için mutlu görünüyordu. 5. Bu yalanlara inanmamýzý bekleme. 6. Hava biraz ýsýnýnca pikniðe gideriz. 7. Yeni þarkýsý beni pek açmadý. 8. Herkesin içinde beni ezmeye çalýþtý. 9. Çürük domatesleri çöpe attým. 10. Arkadaþým bana sitem etti. 11. Salondaki zengin kütüphane dikkat çekiyor. 12. Akþam tatlýyý fazla kaçýrmýþým. 8
ÇALIÞMA KÂÐIDI 6 Aþaðýdaki cümlelerde geçen mecaz anlamlý sözcüklerin altýný çizip bu sözcükleri gerçek anlamlarýyla birer cümlede kullanýn. Ülkemizde çok zengin bir edebiyat kültürü vardýr. En deðerli hazinem odamdaki kitaplýktýr. Boþ zamanlarýmda sinemaya gitmeyi severim. Kardeþim yine pis iþlere bulaþmýþ. Senin kadar uyanýk adam görmemiþtim. Ýçimi kaplayan endiþeyle seni aradým. Yeni bir umuda sarýlmanýn zamaný gelmiþti. Þu çocuk hepimizi oynattý mý þimdi? Odaya birden neþe doldurdun. Bu suçu neden ona attýn? Bana yalan söylediðini anlayýnca gerildim. Beyaz yalan da yalan deðil mi sonuçta? Bu hafif tavýrlar bir genç kýza hiç yakýþmýyor. Okul bitince herkes bir tarafa daðýldý. Kadýn çok diþli çýktý, kimse onu kandýramýyor. Yine uçtun, gerçeklere dön biraz. Konuya ortasýndan dalýnca bir þey anlamadým. Yeni alýþkanlýklara kapalý insanlar geliþemez. Evinin soyulduðunu öðrenince yýkýldý. 9
ÇALIÞMA KÂÐIDI 7 1. Çocukken en sevdiðim þey babamýn kitaplýðýndan bir kitap seçip sobanýn baþýnda okumaktý. Sýrtýmý sýcacýk sobanýn ateþine verip sayfalarýn içinde kaybolur, baþka dünyalara yolculuk ederdim. O dünyalarda sýnýrsýz macera, mutluluk, zenginlik vardý. Dostlar birbirine baðlý, insanlar çalýþkan ve dürüst, hayvanlar saðlýklý, toprak cömertti. O dünyalarda pamuktan bulutlar gökyüzüne çeþit çeþit resimler yapar, çocuklarý eðlendirirdi. Parçada geçen altý çizili sözcükleri anlam özelliklerine göre kutulara yazýnýz. Gerçek anlamlý sözcükler Mecaz anlamlý sözcükler 2. Verdiði kitabýn manevi deðeri çok büyüktü. Yazarýnýn özel imzasýný taþýyan bir kitaptý. Kitabý kaybetmeyi göze alamazdým. Hemen çantamýn dibine yerleþtirdim. Çok sert bir hava vardý, yürümek istemedim. Eve gidince anneme konuyu açtým. Kitabý göstererek Yazar olacaðým ana. dedim. Parçada geçen aþaðýdaki sözcükler gerçek anlamlýysa mecaz, mecaz anlamlýysa gerçek anlamda kullanýn. Deðer :... Büyük :... Taþýyan :... Alamazdým :... Dibine :... Sert :... Yürümek :... Açtým :... Göstererek :... 3. Aþaðýdaki cümlelerden içinde mecaz anlamlý sözcük olanlarý iþaretleyin. Aslýnda hâlâ sana kýrgýným. Bugün dünya kadar iþim var. Doðuda hava sýcaklýklarý düþüyor. Aðrýyan diþimi çektirdim. Film beni çok sýktý. Dar kafalý insanlarla arkadaþ olamam. Uzun bir aradan sonra buluþtuk. Kafamý bu iþe veremiyorum. Gelecek bahar yeni bir þehre taþýnacaðým. 10
ÇALIÞMA KÂÐIDI 8 Aþaðýda verilen sözcükleri gerçek ve mecaz anlamlarýyla birer cümlede kullanýnýz. Ezilmek Bozulmak Almak Hafif Daðýnýk Dolu Kaba Sarsýlmak Yol Tutmak Gerçek Kara 11
Örnek 1 Yürütmek sözcüðü aþaðýdakilerin hangisinde gerçek anlamýyla kullanýlmýþtýr? A) B) Çözüm Esra nýn cümlesinde kýrýldý, Ali nin cümlesinde yapraklarý, Yaðmur un cümlesinde gölgemden sözcükleri gerçek anlamlýdýr. Doðru yanýt A seçeneðidir. Doktor, hastayý yürütmemizi istedi. C) Fabrikada iþleri iyi yürütüyor. D) Ayþegül Cüzdanýmdan biraz para yürütmüþ. Çözüm Örnek 2 Soruþturmayý birlikte yürütüyorlar. Yürütmek sözcüðünün gerçek (temel) anlamý ayaklarýyla ilerletmek tir. Doðru yanýt A seçeneðidir. Esra Sözlerime niye kýrýldýn? Gözlüðümün camý kýrýldý. Melek Selma Çok dar Elbisem biraz kafalýdýr. dar geldi. Örnek 3 Mecaz Anlam: ince savaþmak akýcý körüklemek Mahmut Öðretmen in açýklamasýna göre hangi öðrencilerin dil daðarcýðý geliþmiþtir? Kadýn, ince söðüt dallarýyla sepet örüyordu. Cemal Bir sözcüðü mecaz anlamlý kullanabilen kiþinin dil daðarcýðý geliþmiþ demektir. Tahtadaki sözcükleri mecaz anlamda kullanalým. Dilimizi güzel kullanmak için savaþýyorum. Yelda Ali Yaðmur Orhan Umut Aðacýn yapraklarý dökülüyor. larý Defterin yaprak- boyanmýþ. Gölgemden korktum. Þu ipi tut. Sözünü tut lütfen. Hazar Gölgende yaþayamam. Yusuf Demirci, ateþi durmadan körüklüyordu. Ýrem A) Cemal - Yelda B) Yelda - Ýrem C) Cemal - Ýrem D) Yelda - Öner Akýcý bir yazýyý bir solukta okuruz. Öner Yaðmur ve Hazar soy aðacýnda ilerleyerek anne babalarýný bulacaklardýr. Altý çizili sözcükleri gerçek anlamlý kullanan kiþiler ayný aileden olduðuna göre aþaðýdakilerden hangisi doðrudur? A) Esra Ali Yaðmur B) Selma Umut Hazar C) Esra Orhan Yaðmur D) Ayþegül Ali Yaðmur Çözüm Cemal in cümlesinde ince, Ýrem in cümlesinde körüklemek sözcükleri gerçek anlamlýdýr. Yelda savaþmak sözcüðünü uðraþmak anlamýnda, Öner akýcý sözcüðünü kolay okunan anlamýnda kullanmýþtýr. Doðru yanýt D seçeneðidir. 12
ÇALIÞMA TESTÝ 1 1. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde geçen altý çizili sözcük gerçek anlamýnýn dýþýnda kullanýlmýþtýr? A) Nasýl bu kadar geniþ davranýyorsun? B) Kriz geçiren hastaya ilaç verildi. C) Tezgahta yumuþak bir hamur vardý. D) Taze meyve ve sebze yemelisin. 2. Aþaðýdaki gazetelerin hangisinde mecaz anlamda kullanýlmýþ bir sözcük yoktur? A) B) GAZETE Milli takýmýmýz baþarýdan baþarýya koþuyor. GAZETE Zonguldak tan acý haber geldi. 5. Hangi cümlede geçen altý çizili sözcüðün anlamý için yanlýþ bir eþleþtirme yapýlmýþtýr? A) Yeni oyun beni çok sýktý. B) Kalýn bir kitap okumaya baþladým. C) Renkli kiþiliðiyle dikkat çekiyor. D) Koyu bir sohbete daldýk. 6. Aþaðýdaki cümlelerin hangisinde tüm sözcükler gerçek anlamlýdýr? A) Bu haberi saðlam kaynaktan öðrendim. B) Þirketteki durumu sallantýda görünüyor. C) Tatlý kurabiyeler yapmayý annem öðretti. D) Tartýþmaya gergin bir hava hakimdi. G û û M û û C) D) GAZETE Ekinler tarlada çürüdü. GAZETE Sanatçýnýn ince davranýþý takdir edildi. 7. Dört öðrenciden seçtikleri kelimeleri mecaz anlamda kullanmalarý istenmiþtir. Buna göre hangi öðrenci yanlýþlýk yapmýþtýr? A) Bu konudaki fikrinizi doðru bulmuyorum. 3. Söylediði sözler içime oturdu. Oturmak sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde bu cümledeki anlamýyla kullanýlmýþtýr? A) Parkta yanýma gelip oturdu. B) Bu elbise üzerine tam oturdu. C) Kavanozun kapaðý yerine oturdu. D) Attýðý tokadýn acýsý içime oturdu. 4. Bozulmak sözcüðü aþaðýdaki cümlelerin hangisinde gerçek anlamýnýn dýþýnda kullanýlmýþtýr? A) Yeni aldýðým telefon bozuldu. B) Yalanýný ortaya çýkarýnca bozuldu. C) Kaðýttan yaptýðým maket bozuldu. D) Yere düþen ütü bozuldu. BULMAK B) HAFÝF C) DÜÞMEK D) DERÝN Elindeki torba oldukça hafif görünüyor. Bir gün ona iþimin düþeceðini tahmin etmezdim. Olayla ilgili derin incelemeler yapýldý. 13